ئاسان نییە دەستنیشانی مانای وشە فەرەنسیەكەی (betise) بكەین، ئاسانیش نییە ئەو وشەیە بۆ سەر زمانی عەرەبی بگوازینەوە، ئەگەر ئەم وشەیە لە دەستەواژەیەكی كۆدا(les betises) بەكاربهێنرێت، تەنیا بەواتای گێلەگەمژەیی دەكەوێتەوە، بەڵام لە واژەی تاكدا، بەدەستپێكێك بۆ ئاژەڵێتی و غیابی زیرەكی دێت، بەواتا كاردانەوەی خۆڕسك و غەریزەیی دەگەیەنێت، رەنگە واژەی (البهامة) كە هەندێك پێشنیازی ئەوە دەكەن گونجاوتربێت بۆ گواستنەوەی واتاكەی، بە واتای گەمژەیی لەسنووری باڵاترین حاڵەتەكانی نەزانی و نەبوونی زانیاریدا بێتەوە، ئەمەش ئەو كارەیە كە پەروەردەو پێكهاتن بەسن بۆ ئەوەی بەرگریی لێبكەن. بە ئیلهام وەرگرتن لە ناوونیشانی كتێبێكی (گۆستاف فلۆبیر)ەوە بەناوی (فەرهەنگی فكرە ئامادەكراوەكان)، ئەم كتێبەی كە بەئەنقەست خاوەنەكەی هەڵساوە بە كۆكردنەوەی دەستەواژە ئامادەكراوەكان، ئەو دەستەواژە ئامادەكراوانەی كە لەناو خەڵكیدا بڵاو دەبنەوە، بەتایبەت لە دەوروبەری خۆیاندا تا هەر كەسێك بە شێوازی خۆبەزانازان لەهەمبەر كاروباری رۆژانە خۆی پێ هەڵبداتەوە، وەك وەرگرتنی ئیلهامێكیش لەم كتێبەوە (میلان كۆندیرا) هەوڵیدا بەواتا هاوچەرخەكەیی دەستنیشانی گەمژەیی بكات لەو بارەیەوە كۆندێرا نووسی ((نەفامی ناگەیەنێت بەڵكو ئەو نابیركردنەوەیەیە كە بیركردنەوەی ئامادە لەخۆدەگرێت)) بەڵام ئەم دیاریكردنەی كۆندێرا كە لەو دەستەواژەیەدا پوختی كردوونەتەوە، بەشێوەیەكە خۆی لەگێلی گەوهەری دۆزەكە داوە كاتێك دەستنیشانی گێلە گەمژەیی دەكات بەوەی نافیكرە تا ئاستێكی دیاریكراو تەبەڕای دەكات و هەموو مەترسییەكانی لەسەر لادەبات، ئەو مەترسیانەی كە (جان كوكتو) لە دواتردا زیاتر پەنچەی خستە سەری، كاتێك نووسی ((مەرگەساتی سەردەمەكەمان ئەوەیە گەمژێتی بووەتە فیكر، مەرگەساتی ئەم سەردەمەو مەرگەساتی گەمژەیی لەوەدا نین كە نافیكر بن بەڵكو لەوەدا خۆیان دەنوێنن كە نافیكرێك بن بۆ بیركردنەوە، ئیتر چیتر ئەو نەفامێتیە نین كە لەڕێگای پەروەردەو فێركردنەوە دركیان پێ بكرێت، ئەو بۆشاییە فیكرییەش نین كە بەكرانەوەیان بۆ پرسیاركردنێك پڕ بكرێنەوە، بەڵكو واخۆیان نمایش دەكەن كە فیكرن، بەڵكو هەموو فیكریشن)) لێرەوە تەنیا بە خودو هێزو رەگەكانی خۆیەوە دەوەستێت، بەتایبەتی كاتێك فیكرە ئامادەكراوەكان لەگەڵ بڵاوبوونەوەی هۆیەكانی راگەیاندن و پەخشكردنیان لە ژمارەدا زۆر زیاتر دەبن، لێرەوەیە كە بانگەوازەكەی نیچە، هەموو ئەو پاساوانە دەدۆزێتەوە كاتێك پەلكێشمان دەكات بۆ دەستەواژەی (بێزارو بۆژۆكردنی گێلایەتی و بەرەنگاربوونەوەی) ئەم فەیلەسوفە ئەڵمانییە دەستەواژەی (پێویستبوونی لەناوبردن) بەكار ناهێنێت بۆی، چونكە دركی بەوە كردووە كە زۆر بەزەحمەت دەتوانرێت گەمژێتی لەناو ببرێت، چونكە گەمژەیی و گێلێتی پاڵ بەمرۆڤی هاوچەرخەوە دەنێت كە خۆی ببەستێتەوە بەكاروباری سادەی رۆژانەوە، هەموو توانای دەخاتە گەڕ تاوەكو خۆی لەگەڵ ئەو كاروبارەدا بگونجێنێت، بەوشێوەیە لەهەموو موحافیزكارەكان میانڕەوتر دەردەچێت، بەپێی وتەزای كوندیرا.
كەواتە بەرەنگاربوونەوە تەنیا ئەوە نییە گەمژێتی بەهەڵە ببەیت و بیخەیتە سەر بیركردنەوەی ڕاست و دروستی خۆیەوە، پێشتر وتمان كە بابەتی گەمژێتی لە ئەمڕۆدا نەبەستراوەتەوە بە هەڵەو راستیەوە، هەروەها نەبووەتە دۆزێكی نەفامێتی و ئەبەستیم، بەڵكو دۆزێكە بۆ ئەو نافیكركردنەوەیەی كە خۆی بەفیكر دەزانێت، بەڵام ئەم نافیكرە ئەو هەڵەیە نییە كە هەمیشە بەرەنگاری ببینەوە، ئەوە نییە كە شەقامی میتۆد لەفیكر دوورخەینەوە. بەوشێوەیە بنەماكانی ئاڕاستەكردنی عەقڵ وەك (دیكارت) وای بۆ چووە دایبڕێژینەوە، تەنیا دامەزراندنی عەقڵ نییە لە پێگەیەكدا كە شوێنی خۆی نەبێت، كە تەنیا بەوە بوەستێنرێت بەپێی راستكراوەیەكی رەخنەیی راست بكرێتەوە كاتێك دەستنیشانی بواری بەكارهێنانی پرۆژەی عەقڵی دەكرێت وەك فەیلەسوف كۆنكیس بێرگ بانگەوازی بۆ كردووە، لەوانەیە ئەمە نەبێتە ئەو شتەش تەنانەت ڕای ئایدیۆلۆژی و ئاگامەندی پێچەوانەو سەرەومەقولاپ بەسێتی بۆ ئەوەی ریسوای بكات و دواتر نەیهێڵێت، ئەویش بەدۆزینەوەی ئەو میكانیزمانەی كە لەپشتەوەی بە شتبوونەوەیە، رەنگە فیكر لەم حاڵەتەدا نەمێنێتەوە، بەڵام میتۆدی بەرەنگاربوونەوەی گاڵتەئامێز جیددیەتی درۆكانی گێلەگەمژەیی ئاشكرا دەكات و دەیخاتە نیگەرانیی قووڵەوە، تا شتێك لەمتمانە بەخۆكردن و بەخۆنازيی لێ بزر بكات، جلوبەرگی ویقاری لێبكاتەوە، لەراستی و دروستی خۆی دەریپەڕێنێت.


* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات