خوێندنەوە و شیكردنەوەی ئەزموونی (25) ساڵ لە حوكمڕانی لەهەرێمی كوردستان ئاماژە بە شێوازی جۆراوجۆر دەكات: (حكومەتی فیفتی بە فیفتی، دوو ئیدارەیی، حكومەتی ئیئتلافی، حكومەتی بنكەفراوان)، هەڵبەتە ئەم شێوازانە ڕەنگدانەوەی نەخشەی سیاسی دوای هەڵبژاردنەكان بوون بە پلەی یەكەم و دەرەنجامی ڕێككەوتنە سیاسییەكان بوون بە پلەی دووەم، هەروەها پەیوەست بوون بە مەسەلەكانی شەرعییەت و مەشروعییەتی یاسایی كە خۆی لە دامەزراوەیەكی گەورە دەبینیەوە، ئەویش پەرلەمان بوو، لەهەمان كاتیشدا دامەزراوەیەكی تری نیشتمانی هاتە كایەوە، ئەویش سەرۆكایەتیی هەرێم بوو.
بێگومان لە ڕووی قۆناغە زەمەنییەكان لە ماوەی ئەم چارەكە سەدەیەدا هەر دامەزراوەیەك ڕۆڵ و ئەركی خۆی هەبووە و هەرچۆنێك بێت ڕەوڕەوەی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بەڕێوەچووە، ئەمەش ویستی گەلێك دەسەلمێنێ كە تینووی ژیان و مانەوە و گەیشتن بە وێستگەی ئارامییە كە ئامانجی سەرەكی ئاسایشی نەتەوەییە.
بەڵام لە هەمان كاتدا ئەزموونی ئەم دامەزراوە نیشتمانییانە پێویستیان بە شیكردنەوە و هەڵسەنگاندن هەیە.
لەسەرەتاوە دەڵێین ئەم دامەزراوانە بە یاسا ڕێكخران و یاسا تەعبیر دەكات لە بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، هەروەها كارەكانی بەپێی حوكمەكانی ئەم یاسایە بەڕێوە دەچن. بەڵام لە هەمان كاتدا گۆڕانكارییە خێراكانی سەردەم (نێودەولەتی، هەرێمی، ناوخۆیی) كاریگەرییان هەبوو لەم بوارەدا، واتا لە هەڵسەنگاندنی فاكتەرە نێوخۆیی و دەرەكییەكان دەبێ بە هەند وەربگیرێن.
دامەزراوەی (سەرۆكایەتیی هەرێم) بە مەرجەعیەتێكی یاسایی و سیاسی لوتكەی پەیوەست بە داڕشتنی بڕیاری سیاسی هەژمار دەكرێت، ماوەی 10 ساڵ لە كاركردنیشی ئەوە دەسەلمێنێت كەوا هەرێمی كوردستان لە ئاست نێوخۆیی و دەرەوەدا توانی لە ڕێگای ئەم سەرۆكایەتییەوە مامەڵە بكات. هەڵبەت لە قۆناغە مێژووییە گرنگەكان، بەتایبەتیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی سێیەم سمبولە نیشتمانییەكان لەم بوارەدا ڕۆڵ دەبینن، بۆیە لەم قۆناغەدا مەشروعییەتی شۆڕشگێڕی لەگەڵ دامەزراوەیی دیموكراسی جۆرە تێكەڵییەك بەخۆیەوە دەبینێت و بینیویانە و دەبێت لەسەر ئەم بنەمایە سەیری مەسەلەی سەرۆكایەتیی هەرێم بكرێت و تەنها پشت بە چەقبەستوویی یاسایی نەبەسترێت، بەڵكو مامەڵەكردن بێت لەگەڵ ڕۆح و بنەما و فەلسەفەی یاسا، چونكە یاسا مەسەلەیەكی دینامیكییە و پەیوەستە بە كاریگەریی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دەبێت لە تێگەیشتن بۆی لەتەفسیری تەسك دوور بكەوینەوە و لە هەموو ڕوانگەیەكەوە بخوێندرێتەوە. لە تەمەنی (10)ساڵی ئەم دامەزراوەیەدا توانرا وەك دامەزراوەیەك پێكبهێندرێت لە ڕووی هەیكەلیەت و ئەركەكان. بەڵام لە هەمان كاتدا تاكو ئێستا كامڵ نەبووە، بەڵكو پێویستی بە سەرلەنوێ بە بەهەیكەلكردنەوە هەیە، بۆ نموونە فراوانكردنی لە ئاستێكی نیشتمانی بۆ نەتەوەیی و بوونی فەرمانگەكانی شیكردنەوە و دیراساتی ستراتیژی، هەروەها فەرمانگەیەكی پەیوەست بە پارچەكانی تری كوردستان و لیژنەیەكی تایبەت بە ئاسایشی نەتەوەیی، هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ لە گەلەوە بە دەسەڵاتی هاوبەشی لەگەڵ پەرلەمان و حكومەت نموونەی سەركەوتوویی ئەم پڕۆسەیەن.
سەبارەت بە (پەرلەمان) تێپەڕاندنی چوار خول لە ئەنجامی هەڵبژاردن جێی ئەوەیە دراسەت بكرێت لە ڕوانگەی ئەرك و پێكهاتە و هەیكەلییەت و پێوەندییەكان و چۆنیەتی ئەدای ئەندامەكانی و پڕۆتۆكۆلەكانی و ئەتەكیتی پەرلەمانی و توانایی و لێهاتوویی و ئەزموونی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی. بوونی ژمارەیەك لە ڕاویژكاران لەگەڵ سەنتەرێكی توێژینەوە هەنگاوێكی گرنگ بوو، هەروەها گفتوگۆی هەمەجۆر و جارجارێك بەرەو تەنگژەش چوون، دیاردەیەكی سروشتییە، جگە لەمەش بایكۆتكردن و دەرچوون لەهۆڵ بۆ هەڵوێست وەرگرتنێك ماف و دیاردەیەكی پەرلەمانییە. لە بواری ئەركی داڕشتنی یاساكان كە ئەمە ئەركی سەرەكیی پەرلەمانە، پڕۆژە پێشكەش دەكەن، بەڵام لەهەمان كاتدا دەبێ بۆ ئەم یاسایانە بن كە وەڵامدانەوەی كێشەكانن و چۆنیەتی چارەسەركردنن، لەهەمان كاتدا پێویستە دراسەت بكرێن بەر لەوەی خوێندنەوەی یەكەمی بۆ ئەنجام بدرێت، چونكە ئەوەی تێبینی دەكرێت جۆرە پەلەكردنێك هەیە لەم ڕووەوە. ئەگەر ئەندامانی پەرلەمان خولی یاسایی ببینن، زۆر سوودمەندە بۆ ئەوان، ئەركی (چاودێریی حكومەت) بە داینەمۆی كاری پەرلەمانی هەژمار دەكرێت، بەڵام دەبێت ئەم ئەركە لە ڕوانگەی چاودێریی هێڵە سەرەكییەكانی سیاسەت و ستراتیژیەتی حكومەت بێت، نەك لە هەندێ وردەكاری پەیوەست بەو بابەتانەی كە كاری فەرمانگە حكوومییەكانە، نەك پەرلەمان. پەرلەمان سەندوقی سكاڵا نییە، بەڵكو شوێن و حەرەمی گەلە و پڕەنسیپی كاری خۆی هەیە. ئەوەی تێبینی دەكرێت دیبلۆماسیەتی پەرلەمان لەگەڵ دەرەوە لەو ئاستەدا نییە، كەچی زۆر لە پەرلەمانەكان سوود لە ئەزموونی یەكتر وەردەگرن، بۆیە دەبێت پەرلەمانی كوردستان هەنگاوی خوێندراو بۆ ئەم مەسەلەیە بهاوێت.
ئەركێكی تری پەیوەستە بە (مەسەلەی بودجە) ئەمە پێگەیەكی یاسایی گرنگی داوەتە پەرلەمان لە خوێندنەوەی ئابووری و لە پشت ئەویشدا سیاسی و كۆمەڵایەتی بۆ ڕەوڕەوەی ژیان لە هەر كیانێك، ئەزموونی پەرلەمانی كوردستان باشە لەم بوارەدا، بەڵام پێویستە زیاتر و قووڵتر بەرەو پێشەوە بچێت.
دامەزراوەی (حكومەت) كە پێوەندییەكی ڕاستەخۆی لەگەڵ گەل هەیە، پێوەرێكی سەرەكییە پۆ پێگە و ئاستی كۆمەڵگە، چونكە حكومەت دەرهاویشتەی نەخشەی سیاسییە، حكومەتیش هەمەجۆرە: (زۆرینە، فرەلایەن، بنكە فراوان، تەكنۆكرات) ئەم دامەزراوەیەش بەیاسا ڕێكدەخرێت و ئەرك و پێكهاتەكانی وەزاری لە كابینەكان دەستنیشان دەكرێت، زۆری و كەمیی ئەندامانی حكومەت پەیوەستە بە بارودۆخەكە، هەروەها ئەكتیڤی و لێهاتوویی مەسەلەیكی نسبییە (ڕێژەییە) و لە زۆر لە وڵاتان پەرلەمان و هاووڵاتیان هەڵسەنگێنەری ئەدای حكومەتن.
لەئێستادا ئەزموونی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا پێویستی بەجۆرە وەستانێك هەیە، چ لە بواری هەیكەلییەتی حكومەت، یاخود ئەدای حكومەت، هەیكەلییەتەكە بریتییە لە (19) وەزارەت و نزیكەی (15) دەستە و فەرمانگە، واتا جۆرە فراوانییەكی تێدا بەدیدەكرێت، ئەوە جگە لە ژمارەیەكی زۆری ڕاوێژكاران، ئەمە لەم قۆناغەدا پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە، چونكە كاردەكاتە سەر ئەدای حكومەت و جۆرە تێكەڵییەك دەبیندرێت لە نێوان حكومەت و ئیدارەی خۆجێی پارێزگاكان، جگە لەوەی ئەگەر بەشێك لە وەزارەتەكان لێك بدرێت (پەروەردە و خویندنی باڵا، سامانە سروشتییەكان و كارەبا، ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن و شارەوانی، دارایی و پلاندانان، تەندروستی و كاروباری كۆمەڵایەتی، پیشەسازی و بازرگانی و كشتوكاڵ،....) و دەوڵەمەند بكرێن بە بریكاری تەكنۆكرات و بازنەكانی تر لەسەر بنەمای ئەزموون و لێهاتوویی كە وەك تیمێك لەگەڵ وەزیر كار بكەن، لە هەمانكاتدا پێویستە ڕاوێژ و توێژینەوەی زانستی لە بنكەكانی حكومەت هەبێ، چونكە حكومەت دەبێت لەسەر بنەمای داتا و ئامار كاربكات، نەبوونی ئامارێكی ڕاستەقینە كێشەیەكی گەورەیە بۆ ستراتیژیەتی حكومەت.
مەسەلەی (دەسەڵاتی دادوەری) لە هەرێمی كوردستان ڕوون و بەرچاوە كەوا لەسەر بنەماكانی سەربەخۆیی دادوەری سەیر دەكرێت لەڕوانگەی سەربەخۆیی دادوەر لەو كەیسانەی كە لەبەر دەستیدایە، بەلام لە هەمان كاتدا دادوەر دوور نییە لەژیانی سیاسی، تەنانەت لە وڵاتێكی وەك ئەمریكا دادوەر هەڵوێستی سیاسی خۆی دەردەبڕێت، بەڵام لە دەرەوەی كەیسەكان، ئەوەی پێویستە بكرێت كاراكردنی داواكاری گشتی و ئەنجومەنی شورا و دادگای دەستوورییە و پێویستە هەموویان لە ژێر چەتری ئەنجومەنی باڵای دادوەری بن.
لەبارەی بابەتی دەسەڵاتی میدیا ئەوا بەپێی یاسای ئازادی ڕۆژنامەگەری ڕوون و بەرچاوە، بەڵام پێویستییان بە یاسایەكی مۆدێرنی ڕاگەیاندن هەیە كە بوارەكانی تریش بگرێتەوە .
كۆمەڵگای مەدەنی پێویستی بە هەڵوێست هەیە، چونكە لەم ماوەی دواییدا ئەوەی بەدیدەكرێت ئەو ڕۆڵەی نەماوە و زۆر لاواز بووە و پێویستە بەدوای هۆكارەكانیدا بگەڕێین.
دامەزراوە ئەمنییەكان بەپیی یاسا ڕێكخراون، بەڵام زیاتر پێویستی بەكاری پیشەیی و بنەماكانی ڕەفتاری كاركردن هەیە.
لەبارەی دامەزراوە سەربازییەكان كە خۆی لە پێشمەرگەدا دەبینێتەوە، لەئێستادا خەریكە بەرەو دامەزراوەیەكی سەربازی دەچین لەبوارەكانی: (ڕێكخستن، چەك، دەستنیشانكردنی ئەركەكان، مەشق و ڕاهێنان).
زانكۆكان و سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانستی ڕۆڵێكی بەرچاو دەبینن و دەبێت بەشداربن لەداڕشتنی بڕیاری سیاسی .
دامەزراوەكانی پەیوەست بە سەرمایەداران و بەرهەمهێنەران و بزنسمانان و بەڵێندەران، دەبێت زیاتر نزیك بكرێتەوە لە بازنەی ئینتیما بۆ نیشتمان هەرچەندە سەرمایەی نیشتمانی نییە، بەڵام لەم قۆناغەدا دەبێت ئەمانە نیشتمانی خۆیان بناسن.
ئەوەی زۆر گرنگە شیكردنەوەی نەخشەی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان و پێگەیاندن و ڕۆڵیان و ئەزموونی مێژووییانە لە ڕوانگەی یاسای حزبەكان و ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، بێگومان تەعەدودییەتی سیاسی دیاردەیەكی پۆزەتیڤی ئەزموونی ئەم هەرێمەیە و ئەوەی تێبینی دەكرێت فەرامۆشنەكردنی هیچ لایەنێكی سیاسییە لە بەشداریی سیاسی. بۆیە دەبێت ئەم حزبانەش دوور لە بەرژەوەندی حزبی سەیری بكەن و بەشداری ئەزموون بن بە ڕۆڵێكی كاریگەر. ئەزموونی ئۆپۆزسیۆن لە هەرێمی كوردستان پێویستی بە خوێندنەوەیەكی تازەیە لە ڕوانگەی تەمەنی كورتی ئەم ئەزموونە و نادیاری و تەمومژی ئەم ئەزموونە لە داهاتوودا بۆ دەوڵەمەندكردنی پڕۆسەی دیموكراسی لە هەریمی كوردستان.
لەدەرەنجامدا دەڵیین گشت ئەم دامەزراوانە بە داینەمۆی ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی هەژماردەكرێن كە دەبێت بە وردی سەیریان بكرێت لەلایەن دامەزراوەیەكی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی هاوتای ئەزموونی زۆر لە وڵاتانی جیهان، چونكە ئێمەش بەرەو قۆناغێكی تر دەچین. ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لەپرسیارێك، هەر كیانێك لەخۆی دەپرسێت: ئێمە كێین؟ لەكوێین؟ بەرەو كوێ دەچین؟ دەبین، یان نابین؟! كارتە بەهێز و لاوازەكان چین؟

*پسپۆر لە ئاسایشى نەتەوەیی ئەنستیتیۆتى دراساتى نیشتیمانى