دەستوورێك بۆ دابەشكردنی دەسەڵات و سامان لە كوردستاندا
د.ئەنوەر عەبدوڵلا بەرزنجی
د. ئەنوەر بەرزنجی*
مەبەست لە دەستوور پێكهاتن یان سیستماتیك یان یاسایەكی باڵایە كە دەستنیشانی بنەما بنەڕەتییەكان دەكات بۆ ناسینی شێوازی دەوڵەتیی(چ شێوازی سادە یان تێكچڕژاو)،هەروەها دیاریكردنی سیستمی فەرمانڕەوایی چ (پاشایی یان كۆماری)ودەستنیشانكردنی شێوازی حكومەت چ (سەرۆكایەتی یان پەرلەمانی)و ڕێكخستنی دەسەڵاتە گشتییەكان، لە ڕووی پێكهاتن و پسپۆرایەتییەوە دەستوور ئەو پێوەندییانەی لە نێوان دەسەڵاتەكاندایەو سنووری هەر دەسەڵاتێك و ئەركێك و مافە بنەڕەتییەكانی تاكەكان و كۆمەڵ لەبەرامبەر دەسەڵاتەكاندا زامن دەكات. هەروەها هەر سێ دەسەڵاتی تەشریعی و قەزائی و جێبەجێكردن دەخاتە ناو چوارچێوەی ئەركەكانیان، بەپێی ریزبەندی و هەڕەمیبوونی تەشریع. هەر دەستوورێك بریتییە لە بەرهەمی ئەو بارودۆخە رۆشنبیریی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەی دەوروبەری، بەتایبەتی بریتیە لە ئاستی ئەو پەرەپێدانەی كە سیستمی سیاسی پێی گەیشتووە، ئەویش بەپێی پلەبەندێتی پەرەپێدانی دیموكراتیەت لەهەر دەوڵەتێكدا، خاڵی باشی دیموكراتیەتی چاوەڕوانكراو لە هەر شوێنێك، تەنیا لە دانانی دەستوورێكی پشتبەستوو بە سیستەمی دیموكراتیانەی فەرمانڕەوایی كورت ناكرێتەوە، بەڵكو لەوەش تێدەپەڕێت بەرەو بە دیموكراتیكردنی پەرەپێدان، كە بەواتای بەڕێوەبردنی باشی سامانی نیشتمانی دەكەوێتەوە، بەو شێوەیەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی وەدی بێنێت، بەپێی فیقهی دەستووریی، دادپەروەری كۆمەڵایەتی دەرئەنجامێكی ئاساییە بۆ دابەشكردنی دەسەڵات و سامانی نیشتمانی.
رێبازی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان، چەندە هونەری سیاسەتە هێندەش دابەشكردنی سامان پێویستی بەوەیە كە پشت ببەستێ بە بنەماكانی ئابووری و زەڕورەتی پەرەپێدان بۆ سامانی نیشتمانی، دەستوورەكان بابەتگەلێكن كە بە دەستی مرۆڤ دەنووسرێنەوە، لەبەرئەوە سیمای نەمرێتی و ئەبەدییان نییە، وا پێویست دەكات بەپێی هەلومەرج و زەمەن وەرچەرخان و گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان لەو دەستوورانەدا هەموار بكرێنەوە یا رەت بكرێنەوە ئەویش بەپێی لۆژیكی پەرەپێدانی بەردەوام كە وەك پێداویستیەك بۆ چاوخشاندنەوە بە یەكلاخستنەوەی ململانێ لەنێوان چەمكی گەلان و چەمكی سروشتدا هاتۆتە پێشەوە، هەروەها بۆ زامن بوونی دادپەروەری كۆمەڵایەتی نەوەكانی داهاتووە، یاخود بۆ دووركەوتنەوەیە لە ستەمكارێتی لەكاتی دەسەڵاتگرتنە دەستدا، ئەوە بەس نییە كە دەوڵەتەكان دەستوورێك دابنێن تا دیالۆگ لەنێوان دەسەڵات و ئازادییەكان رێك بخەن، بەڵكو دەستوور لەوە زیاترسەر دەكێشێت، بەرەو دانانی زەمینەیەكی پتەو بۆ پەرەپێدانی دیموكراتیەت و ڕێكخستنی سامانی نیشتمانی پێگەیشتوو، تەحەدییاتی كەشوهەوا بەپێی دوایەمین ڕاپۆرت كە لە G7 ساڵی 2015 تێیدا هاتووە: ((مەترسی گەورە لەسەر گۆی زەوی هەیە، بەتایبەتی لە ڕووی ئاسایشی نەتەوەییەوە، چەمكەكانی ئاسایشی نەتەوەییش بۆ سەدەی بیست و یەكەم تژییە بە تەحەدییاتی كۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەیی كە پێشتر كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بەخۆیەوە شتی وای نەبینیوە، تەحەدییەكانیش لەسەر ئاسایشی خۆراك و ئاوو وزە دروست بوون، لە دیاریكردنی چەمكی نوێی هێزی رەقی دەوڵەتەكان كاریگەرییان هەیە، لەبەر ئەوە پێویستە دەستوورەكان هەموار بكرێنەوە یان چاویان پێدا بخشێنرێتەوە لە ڕێگای زیادكردنی چەند بەشێكەوە بە پێی یاسای بەڵگەنامەی دەستووریی، یا كەم و زیادیان تێدا ئەنجام بدرێت. شكۆی دەستوور لەوەدایە كە سیستم و یاساكان لەخۆبگرێت و بەپێی بڕگەكانی دەستوورەكە دەوڵەتان چارەسەر بۆ دۆزو پرسەكانیان بدۆزنەوە، وێڕای شكۆی شەریعەتی حەمورابی لەوەدا كە دەڵێت: (سەروەری پاشا لەوەدایە كە باوكی هەمووان بێت)، بەڵام عێراق لەسەرەتای دامەزرانیەوە تاكو ئێستاش دووچاری گرفتی نادادپەروەرێتی بووەتەوە لەدابەشكردنی دەسەڵات و ساماندا، كە بەهۆیەوە هەموو كێشە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و ژینگەیەكانی لێ كەوتۆتەوە.
عێراق دەوڵەمەندە بەسامانی سروشتی، بەڵام هەژارە لەهونەری بەڕێوەبردنی ئەم دەوڵەمەندییەدا بەشێوەیەكی ڕێك و پێك، دەشكرا بەهۆی سامانی سروشتییەوە وڵاتەكە لەزۆر قەیرانی ئابووری رزگاری بووایە، كە لەمدواییەدا ئەو قەیرانانە هەرێمی كوردستانیشی بە لای خۆیدا راكێشا.
لەسەرەتای نووسینەوەی دەستووری كۆماری عێراق ساڵی 2005 كۆمەڵێك تێبینیم هەبووە لەسەر ناڕوونی هەندێك زاراوەی تایبەت بەپەرەپێدان و سیاسەتی پەرەپێدانی سامانی مرۆیی و سروشتی، كە دەكەونە ناو چوارچێوەی تایبەتمەندییە هاوبەشەكانی نێوان دەسەڵاتەكانی ناوەندی و دەسەڵاتەكانی هەرێمە فیدراڵیەكانەوە(بەتایبەتی لەبەندەكانی ماددەی 114)، بەبڕوای خۆم ئەم نا ڕوونییە بەربەرچدانەوەی سلبی لەسەر واقیعی پێداویستییەكانی پەرەپێدانی ئابووری و ئاسایشی نەتەوەیی هەیە، چ لە عێراق و چ لەهەرێمدا، وێڕای ئەوەی پێشنیازەكانم خستە بەردەم لیژنەی پێوەندیدار لەبەغدا، ئەویش لەڕێی پەرلەمانی هەرێمی كوردستانەوە، كە ئەو پێشنیازانە تایبەت بوون بە زیادكردنی چەند گوزارشتێك بۆ نەهێشتنی ئەو كەلێنانە، بەڵام بۆ درك كردن بەو تێبینیانەم كاتی لەسەر تێپەڕی، ئەگەر ڕوانینی تایبەت بەو دەلالەتانەی ماددە دەستوورییەكانی فیدراڵی بخەینە پێش چاومان، بەتایبەت ماددەی 120 كە تێیدا هاتووە( هەرێم دەتوانێت دەستوورێك بۆ خۆی دابنێت، دەستنیشانی پەیكەربەندی دەسەڵاتەكانی هەرێم و میكانیزمی پیادەكردنی ئەو دەسەڵاتانە لەخۆ بگرێت، بەشێوەیەك كە هاودژ نەبێت لەگەڵ ئەم دەستوورەدا) بەگەڕانەوەمان بۆ دەقی ماددەی 115 هەرچی شتێك كە لەتایبەتمەندییە حەسڕییەكانی دەسەڵاتی فیدراڵییە، بە دەق نەوتراوە كە ئەوانە لە سنووری دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكانن، دەسەڵاتی هاوبەشی نێوان حكومەتی فیدراڵی و هەرێمەكان خراونەتە پێشەوە، بەڵام یاساكان رێك نەخراون بەشێوەیەك كە هەر كاتێك هەرێم ناكۆكی لەگەڵ ناوەنددا بۆ دروست بێت پێویستە چی بكات) عیبرەت لەمە لەوەدایە كە هەرێم یاسایەكی تایبەت دابنێت بۆ زامنكردنی ئەوەی هەرێمی كوردستان دەستوورەكەی هاوشانی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی بێت لەنێوان هاووڵاتیاندا بۆ دابەشكردنی دەسەڵات و سامانی سروشتی، بشتوانرێت سوود لە پێشەكی دەستوورەكە وەربگیرێت لەهەردوو ئەو ماددەیەی سەرەوە كە باسمان لێكردن، ئەویش لە پێناوی بەرژەوەندیی گشتی تا ئەنجومەنی وەزیران لەهەرێمدا پەیڕەویان بكات و ئەو دەسەڵاتەش بە ئەنجومەنەكە بدات كە لەمەودایەكی دووردا پێویستە رەشنووسی هەرێمی كوردستان دەوڵەمەندتر بكرێت، بە چەند وردەكارییەكەوە كە ماناو ئامانجەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بپارێزن، چونكە بەپێی بەندە هاوبەشەكانی نێوان دەسەڵاتی ناوەندی و دەسەڵاتی هەرێم لەماددەی 114 نا ڕوونی هەیە بەمشێوەیەی خوارەوە:
1. زەڕوورەتی دەستنیشانكردن و روونكردنەوە لەسەر تایبەتمەندێتی حكومەت لەدەستووری هەرێمی كوردستان، لەسەر بابەتەكانی بەڕێوەبردنی سەربەخۆی دەریاچەو رووبارەكانی ناوخۆو ئەو بەنداوانەی كە دەكەونە سەر ئەو رووبارانەی لەهەرێمدان چونكە ئەمانە پێوەندییان بەرێكخستنی سەرچاوەكانی وزەی كارەباوە هەیە وەك لەوەی لەبەندی دووەمدا ئاماژەی پێكراوە، لەگەڵ زانینی ئەوەی دۆسییەی ئاسایشی ئاو لەهەرێمدا كە لە 4 یاسادا خۆی دەبینێتەوە، پێویستە ئامادە بكرێتەوە، هەر 4 یاساكەش بخرێتە بەر گفتوگۆ لەناو پەرلەمانی كوردستان.
2. زەڕوورەتی نوێكردنەوەی سیاسەتی سامانی ئاویی ناوخۆ(بەندی 7)بەستنەوەی بە رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان، بەشێوەیەك هەرێم خۆی بتوانێت لێكۆڵینەوە لەسەر ئاسایشی ئاوو ئاسایشی خۆراكیی خۆی بكات.
3. زەڕوورەتی دیاریكردنی رەهەندە ئابووری و كۆمەڵایەتیەكان لەكاتی نەخشەدانان بۆ سیاسەتی ژینگەیی لەناو رەشنووسی دەستووری هەرێمدا، چونكە ئەو بەندەی پێوەندی بەم بابەتەوە هەیە، لەناو هەمووەكاریدا ونبووە.
4. لەبەر زامنكردنی كۆنترۆڵكردنی گرفتە ئابووری و كۆمەڵایەتی و ژینگەییەكانی هەرێم كە بەهۆی سیاسەتی چەوتی رژێمەكانی پێشوو گەورەترین زیان بەر هەرێم كەوتووە، وەك لەماددەی 112ی دەستووری فیدراڵیدا هەیە، پێویستە سیاسەتێكی پەرەپێدان بنەخشێنرێت، كە تیایدا چارەسەری تەواو هەبێت بۆ ئەم بابەتەو وشەی بەردەوام بخرێتە باڵ وشەی پەرەپێدان لەهەر ماددەیەكدا كە پێوەندیدارە بەم بابەتەوە لەناو رەشنووسی دەستوورەكەدا.
5. زەڕوورەتی بونیاتنانی چەمكی كۆنترۆڵی جۆریی لەنێو چوارچێوەی نەخشەدانانی سیاسەتی تەندروستی و لەناو رەشنووسی دەستووری هەرێم، چونكە نەخشەدانانی سیاسەتەكە بەستراوەتەوە بەهەمان ئەو چەمكانەی كە لەدەستووری فیدراڵیدا هەیە(ماددەی 114 بەندی 5).
6. زەڕوورەتی كاراكردنی رۆڵی ئافرەت لەدەستووری هەرێم و بەرزكردنەوەی ئەو ئەكتیڤ بوونە بۆ ئەركەكانی پەرەپێدانی بەردەوام، ئەمەش بە نەخشاندنی سیاسەتێكی پەرەسەندوو، هەروەها بە پلانێكی گشتی، چونكە لەهەمان دەستووری ئیتحادیدا هاوشێوە ئەم شتە هاتووە.
زەڕوورەتی زیادكردنی ماددەیەك لە رەشنووسی دەستووری هەرێمی كوردستان كە حكومەتی هەرێم پابەند بكات بە چاكسازیی ئابوورییەوە بەپێی بنەما ئابووری و پەرەپێدانە هاوچەرخەكان ئەویش بە هەڵهێنجانی چەمكەكانی پەرەپێدانی ئابووریی بەشێوەیەك كە وەبەرهێنان لەسەر سامانی سروشتی و مرۆیی، هەمەجۆركردنی سەرچاوەكانی داهاتی گشتی پێ مسۆگەر بكات، لەگەڵ هاندانی كەرتی تایبەت لەچوارچێوەی چەمكی هاوبەشی گشتی و تایبەتی لەم بوارانەدا.
* راوێژكاری دێرین لە پەرەپێدانی بەردەوام
