ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بیست دەوڵەت پێكهاتووە كە زۆرینەیان لەپاش جەنگی یەكەمی جیهانی لەدایك بوون. هەرچەند تەمەنی زۆر لەو دەوڵەتانە سەرووی سەد ساڵی تێپەڕاندووە، كەچی میللەتانیان تا بە ئەمڕۆش دەگات، بەدەست دوو گرفتی هاوبەش و سەرەكییەوە دەناڵێنن كە بریتین لە:
یەكەم: نادیموكراسی بوونی حكومەتەكانە، یاخود چەوسانەوەی پێكهاتەكانە لە ژێر ناوی زۆرینەی دیموكراسی.
دووەم: مامەڵە نەكردنێكی تەندروستە لەگەڵ ئەو فرەپێكهاتەییەی كە لە ناو ئەو وڵاتانەدا هەیە و بەو هۆیەوە شەڕ و ناكۆكی و ناسەقامگیری بەردەوامە.
جیاواز لەو نموونە باوانەی حوكمڕانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دەوڵەتی كوردستان بە ئەزموونێكی جیا و بە بەها و فەرهەنگێكی تایبەتەوە لە دایك دەبێ، كە هەم بۆ ناوچەكە تازەگەری دەبێ، هەمیش دەبێتە پاڵپشت و پشتیوانی ئەو كەمینە دەوڵەتانەی كە لە ناوچەكەدا خاوەن سیستمی دیموكراسین.
پرۆسەی دیموكراسی لە كوردستان، لەگەڵ ئازادبوونی ئەو بەشە لە ژێر دەستی حوكمڕانیی بەعس لە ڕاپەڕینی بەهاری 1991 دەستی پێكردووە. هەرچەندە ئەو پرۆسەیە بە باشی پێ نەگەیشتووە و گرفتی بە دامەزراوە بوونیشی هێشتا هەر ماوە، بەڵام ئەوەی كە ئەو دەوڵەتە تازەیە لەوانی تر جیا دەكاتەوە، ئەوەیە كە دیموكراسییەت لە كوردستاندا بەر لە بە دەوڵەت بوونی دەستی پێ كردووە، واتا گەشەكردنی فەرهەنگی دیموكراسی بەر لە دروستبوونی دامەزراوەی دەوڵەت ڕوویداوە. كە دروستبوونی ئەو گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی سیاسییە، هاوشێوەی ئەزموونی زۆر وڵاتی دیموكراسی لە جیهان، پرۆسەی دروستبوون و پێگەیاندنی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و دیموكراتی لە كوردستان دوای بە دەوڵەت بوون خێراتر دەكات. ئەمەو لە كاتێكدا زۆربەی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پاش بە دەوڵەت بوون و لە غیابی فەرهەنگی دیموكراسی دەستیان بە مومارەسەی حوكمی دیموكراسی كردووە، كە بەشێكی زۆریان تاكو ئێستاش لە جێبەجێكردنی ئەو سیستمەدا سەركەوتوو نەبوون.
لایەنێكی تری جیاواز و ئەرێنی لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان ئەوەیە كە هەر لەگەڵ لەدایكبوونی ئەو دەوڵەتە، فەرهەنگێكی تازە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەدایك دەبێت، كە بریتییە لە فەرهەنگی یەكتر قبووڵكردن و پێكەوەژیانێكی ئاشتییانە لە نێوان پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكان و ڕێزگرتن لە ماف و تایبەتمەندیی گشت پێكهاتەكان بەبێ جیاوازی. دەوڵەمەندی كۆمەڵگەی كوردستان بەو بەهایە، وێڕای ئەوەی خزمەت بە سەقامگیری ناوخۆیی دەكات، پرەنسیپی مرۆڤدۆستی و ئەو دیموكراسییەتەش كە دوو دەیەیە دەستی پێكراوە، خێراتر گەشە پێ دەكات. هەر بۆیە جیهان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چاوەڕوانی لە دایكبوونی دەوڵەتێكی بەهێزن.