گرنگترین فاكتەرەكانی ئەم حاڵەتە خۆی لە نەبوونی ئەنجومەنێكی ئاسایشی نەتەوەیی دەبینێتەوە كە بەرپرسە لەداڕشتنی ستراتیژیەتێكی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییە نێوخۆیی و دەرەكیەكان، ئەوەش رەچاو دەكرێت كە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم بەپێی یاسای ژمارە 4ی ساڵی 2011 دامەزراو رۆڵی بەرچاوی بینیوە لەئەركە پیشەییەكانی خۆی و تاڕادەیەكیش لەهەندێك ئەركی تایبەت بەئاسایشی نەتەوەیی، بەڵام ئەمە ئەلتەرناتیڤی ئەوی تر نییە.

مەبەست لە ئاسایشی نەتەوەیی گەڕانە بەدوای دابینكردنی قەوارەیەكی ستراتیژیی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە زیندووەكانی هەر كیانێك، هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەم حاڵەتە، لە دوای راپەڕینی1991ەوە گواستنەوە لە قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێڕی بۆ دامەزراوەیی، بنەمایەكی گرنگ و سەرەتای كاركردن بوو بۆ ئاسایشی نەتەوەیی لەبونیاتنانی دامەزراوەكانی نیشتمانی(پەرلەمان، حكومەت)، ئەمەش لەسەر بنەمای گرنگترین پرەنسیپە دیموكراسیەكان ئەویش هەڵبژاردن و ڕەچاوی پرەنسیپی توافقی سیاسییە كە خاڵێكی پۆزەتیڤ بوو لەسەر ئەو كێشانەی كە پەیوەستە بە رەهەندی نیشتمانییە، هەڵبەتە لە چارەكە سەدەیەكداو لەزەمەنی گۆڕانكاری خێراو جیهانگیری زۆر گۆڕانكاری بەرچاو هاتن و دێتەدی، ئەمەش بەوە بەدیار دەكەوێت لەبوونی نەوەی تازەو بیروڕای جیاجیا. بەڵام لەهەمان كاتدا لەهەركیانێك توخمی(ثوابت) جێگیری خۆی هەیە، كە ئەو بنەمایانە دەگرێتەوە كە كیان لەسەری بونیاتنراوە. ئەزموونی سیاسی زۆر لەكیانەكانی جیهان ئاماژە بەوە دەكەن لەبوونی پاسەوانی كۆن و تەزووەكانی نوێبوونەوەو بۆچوونەكانی نەوەی تازە، ئەمە مەسەلەیەكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەییە. خوێندنەوەی ئەمڕۆی تابلۆی سیاسی هەرێمی كوردستان، لە روانگەی خوێندنەوەی فاكتەرە نێوخۆییەكان، هەرێمییەكان، نێودەوڵەتییەكان ئاماژە بەجموجوڵێكی دیموكراسی لە هەرێم دەكات لەمیانەی پێوەندی نێو حزبە سیاسیەكان و كاری دامەزراوە نیشتمانیەكان(پەرلەمان، حكومەت)و رۆڵی ڕاگەیاندن و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی. لەلایەكی ترەوە بۆچوونە تازەكانی ئاسایشی نەتەوەیی ئاماژە بەبوونی دوو قەوارە دەكەن، ئەویش قەوارەی دەرەكی لەپاراستنی كیان لەمەترسییەكانی دەرەوە، هەروەها قەوارەی نێوخۆیی لەپاراستنی كیان لەمەترسیەكانی نێوخۆ، ئەمەش بەڕەچاوكردنی پرەنسیپەكانی سەروەری یاساو مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی. گرنگترین خاڵیش لەبواری ئاسایشی نەتەوەیی خۆی لەدابینكردنی بنەماكانی هێزو ئابووری و دیبلۆماسیەت و ئاڵوگۆڕكردنی دەسەڵات و فرە حزبی سیاسی و بەشداری سیاسی بەمانای بوونی توخمەكانی سەقامگیری سیاسی دێت جگە لەدەستنیشانكردنی شێوازی حومڕانی سیاسی(سەرۆكایەتی، پەرلەمانی). بەڕەچاوكردنی ئەم بنەمایانەی سەرەوە بۆمان روون دەبێتەوە كە هەرێمی كوردستان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نموونەیەكی دیموكراسی بەرچاوە، ئەمڕۆش گفتوگۆی گەرم و زۆر هەیە لەسەر زۆر لەو مەسەلانەی پەیوەستن بەئاسایشی نەتەوەییمان(سەرۆكایەتی هەرێم، پرۆژەی دەستوور، رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، حكومەتی بنكە فراوان، كێشەو قەیرانە ئابوورییەكان، پێوەندییەكانی نێوان هەرێم و بەغدا و ئاوارەو پەناهەندەكان و چەندین بواری دیكە كە هەمووی جۆرە نامتمانەیی و دوو دڵییەكی پەیدا كردووە، تەنانەت دۆستان و دوژمنانمان لەدوورو نزیكەوە ئەم ئەزموونە بەووری سەیر دەكەن، لەم روانگەیەوە ئێمە لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی هەستیارداین. كە گرنگترین فاكتەرەكانی ئەم حاڵەتە خۆی لە نەبوونی ئەنجومەنێكی ئاسایشی نەتەوەیی دەبینێتەوە كە بەرپرسە لەداڕشتنی ستراتیژیەتێكی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییە نێوخۆیی و دەرەكیەكان، ئەوەش رەچاو دەكرێت كە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم بەپێی یاسای ژمارە 4ی ساڵی 2011 دامەزراو رۆڵی بەرچاوی بینیوە لەئەركە پیشەییەكانی خۆی و تاڕادەیەكیش لەهەندێك ئەركی تایبەت بەئاسایشی نەتەوەیی، بەڵام ئەمە ئەلتەرناتیڤی ئەوی تر نییە.
لەناو ئەزموونە پێشكەوتووەكانی دنیادا نموونەی زۆرمان هەیە لەو كیانانەی كە قۆناغی گۆڕانكاری ئاڵۆز تێدەپەڕێنێت لەسەر بنەماو دیوكۆمێنتی یاسایی و دەستووری كار دەكەن و لەزۆر حاڵەتدا پەنایان بۆ دەستووری كاتی بردووە تا گەیشتوونەتە ئاقارێكی سەقامگیری و دوور لەململانێی سیاسی نادروست. دیموكراسیەتی هەرێمی كوردستانیش بەدیموكراسیەتێكی تازە پێگەیشتوو لەسەر بنەمای تەوافق بونیاتنراوە، لەم جۆرە دیموكراسیەتەدا لەبەر ناسەقامگیری كێشەی نەبوونی متمانەی نێوان لایەنە سیاسیەكان ململانێ لەسەر دەسەڵات و سامان و گەمەی سیاسی بەڕادەیەك لەهەندێك كاتدا دەگاتە حاڵەتی سەفقەی سیاسی، هەربۆیە دەستوورێكی كاتی لەم قۆناغەدا میكانیزمێكی گونجاوە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لەقۆناغێكی هەستیاردا هەرێمی كوردستان پێگەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی بەرچاوی هەیە لەكێشەی كورد لەو وڵاتانەی كە بەپلانی كۆڵۆنیاڵیزمی دابەشكراوەتە سەر(توركیاو ئێران و سوریاو عێراق)ەوە ئەمە جگە لەوەی هەموو پێشبینی و پێشهاتەكان بەرەو ئەوە دەچن كە گۆڕانكاری بەرچاو بەڕێوەیە، تا ئەو رادەیەی هەندێك كەس پێیان وایە(كورد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەو وڵاتانەی بەسەریدا دابەش بووە لەداهاتوودا دەبێتە فاكتەرەی بوومەلەرزەیەكی جیوپۆلیتیك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەربۆیە ئەمڕۆ لەهەموو كات زیاتر پێویستیمان بەتوێژینەوەی زانكۆكان و سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانستی هەیە چ لەنێوخۆ یا لەدەرەوە، گرنگە بزانین ئێمە كێین و چۆن لەدەرەوە دەمانخوێننەوە، تاچ ڕادەیەك دیبلۆماسیەتمان رۆڵی لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانە گیڕاوە. خوێندنەوەی زۆر لە ئەزموونەكان لەمەسەلەكانی سەركردایەتی، سەرۆكایەتی بۆ دامەزراوەكان لە گرنگترین فاكتەرەكانی ئەم بوارەیە، هەربۆیە زۆرجار پەنابردن بۆ ریفراندۆم لەم مەسەلەیەو پێش ئامادەكردنی دۆكومێنتێكی یاسایی و دەستووری، تەنانەت لەهەندێك حاڵەتدا بیرۆكەی سەركردایەتی دەستە جەمعی دێتە كایەوەو رۆڵ دەبینێتن بەشێوەی دەستەی سەرۆكایەتی هاوبەش یاخود دەسەڵاتەكانی یاسادانان، جێبەجێكردن، دادگایی. بەسەرۆكایەتی سەرۆكێكی هەڵبژێردراو لە قۆناغێكی هەستیاردا كە خاوەنی دەسەڵاتی هاوبەشی دەبێت لەگەڵ ئەم دەزگایانە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو لەسەر بنەمای عەقڵانیەت و دوور لەچەقبەستووی یاساكان ، بەڵكو بەتێگەیشتن لەناوەڕۆك و ئامانجی یاساكان لەلایەن گەلەوە بەراستەوخۆ.
ئێمە هێشتا هەرێمێكی فیدڕاڵین بەڵام لەدەوڵەتێكدا كە دەستوور فەرامۆشكراوەو گەیشتۆتە ئاستی دەوڵەتێكی فاشیل و وەهمی كە بەمەترسیدارترین شوێنی ژیان لەجیهاندا دادەنرێت، چونكە لەلایەن مرۆڤایەتی دەوڵەت بەڕێوەناچێت مەرجەعیەت و مەزهەب و خێڵەكی و توندڕەوانەوە دەوڵەت بەڕێوەدەچێت، كە ئێستا ئەم دەوڵەتە فاشیلە لەشەڕی ناوخۆییدایە، هەربۆیە لەم خوێندنەوەیەماندا دەگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە زۆر هەڵەیە ئەزموونی 25 ساڵ بسڕینەوە هاوكات دەبێت دوور لەئەفسانەو سۆز سەیری دواڕۆژ بكەین بە ریالیست، ئێمە زۆر رەشبین نین لەداهاتووی ئاسایشی نەتەوەییمان، بەڵام دەبێت لەبەر رۆشنایی خوێندنەوەیەكی واقیعی و زانستی راست نەك بەهەڵە كار بكەین.
* پسپۆری یاساو ئاسایشی نیشتمانی ئەنستیتوتی دیراساتی نیشتمانیی