بە هۆی بەردەوام بەرزبوونەوەی ژمارەی پەنابەران لەسەر ئاستی جیهان، ئاماژەو نیشانەكان هێمادەرن بۆ ڕووداوێكی زۆر مەترسیدار، لەو ئاماژانەشدا بە بەردەوامی جەخت دەكرێتەوە لەسەر ئەو زەمینەسازدەرو پاڵنەرانەی هاندەری سەرەكی دەربەدەریی و پەناهەندەیی خەڵكانێكن لەم جیهانەدا كە لەم چەند خاڵەدا چڕ دەكرێنەوە:
جەنگە هەرێمیەكان، ململانێ ناوخۆییەكان، ململانێ لەسەر ئینتیما بۆ نەتەوەو ئایین و مەزەب، ململانێی سیاسیی و ڕاوەدونان، هەڵكشانی هێزە توندڕۆ ئیسلامیە لۆكاڵیی و هەرێمیەكان، كۆچكردن و پەناهەندەیی ئابووری بەهۆی برسێتی و بێكارییەوە، گۆڕانكارییەكانی كەشوهەواو ئاریشەكانی تایبەت بە ژینگەو تەندروستی، كێشەكانی سنوورو ئاریشەی ئاو.
لەسەر ئاستی جیهان، بە پێی ئامارەكانی دەزگا پێوەندارەكانی تایبەت بە پەنابەران، لە ساڵی 2014 زیاتر لە 56.7ملیۆن كەس بوونەتە پەنابەرو كۆچكردوو، چ لە ناو سنووری جیۆگرافی وڵاتانی خۆیاندا، یان لە ناو وڵاتانی بێگانەدا، ئەوانەی بە خێزانەوە دەربەدەربوون، ژمارەیەكی زۆری منداڵیان تێدایە، ئەو منداڵانە چەندین كێشەی كۆمەڵایەتی و دەروونی و دواكەوتنیان لە خوێندن بۆ دروست بووە، ساڵی 2011 لەسەر ئاستی جیهان15.09 ملیۆن كەس ناچار كراون بە ڕاكردن و جێهێشتنی شوێنی نیشتەجێبوونیان، هەر لە ناو خودی وڵاتانی كە تێیدا دەژین، هەروەها 3.06ملیۆن كەسیش ناچاركراون یان بە هۆی گەڕانەوەی ئارامی بۆ وڵاتەكانیان بە ئارەزووی خۆیان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتەكانیان پاش ئەوەی پەنابەری دەرەكیی بوون، لە كۆی 33.85 ملیۆن كەس كە پەنابەری دەرەكی بوون، بە تەنیا ساڵی 2014 ژمارەی پەنابەران گەیشتۆتە 5.5ملیۆن كەس، ئەوەش بەرزترین ژمارەیەكە لەوەتەی پەناهەندەیی لە مێژوودا بوونی هەیە، ئەم دیاردەیە بووەتە جێی نیگەرانی و پێوەندی ڕاستەوخۆشی بەو گرفتانەوە هەیە كە لەم دواییانەدا خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بە تایبەتیش وڵاتانی عەرەبی گرتۆتەوە.
بەهۆی ئەم پەناهەندەییە ناڕێكخراوە و بەستنەوەی بە هەوڵەكانی بە نایاسایی پەڕاندنەوەیان لە دەریای ناوەڕاستەوە بەرەو ئەوروپا لە ڕێی قاچاغچیەكانی ئەو بوارەوە، ئەو قاچاغچیانەی قۆڵی هەژاران و ئەو كەسانە دەبڕن كە هەرچییان لە ژیاندا بۆ مابێتەوە دەیخەنە دەستیانەوەو بە بەلەم و كەشتی شەق و شڕ بەرەو ئەوروپا بەڕێ دەكرێن، بەو شێوازەی پەڕینەوە، تەنیا ساڵی 2014 زیاتر لە سێ هەزار كەس دەرخواردی نەهەنگەكانی ئەو دەریایە دراونە، لە ماوەی شەست ڕۆژی ڕابردووشدا ژیانی نزیكەی سێ هەزار كەسی تر ڕزگاركراون كە لە ناوەندی دەریا بۆ چارەنووسی نادیار بەجێهێڵرابوون، ئاماری ورد بۆ ئەوانەی تا ئێستا لەو دەریایەدا خنكاون بوونی نییە، وەك چۆن ئامارێك دەربارەی ئەو مردووانەش بوونی نییە كە لە ناو لۆری بارهەڵگرەكان یان لە ناو فارگۆنی شەمەنەفەری گواستنەوەی كەلوپەلدا خنكاون و دواتر بە نهێنی لێرەو لەوێ نێژراون، زۆربەی ڕاكردووان هەوڵ بۆ گەیشتن بە وڵاتانی ئەوروپا دەدەن، تا بگەنە زۆنی ئازادی و بۆ پارووە نانێك دەستیان لە كارێك گیر بێت، تا خۆیان و پاشتریش پارە بنێرنەوە تا خێزانەكانیانی لە وڵاتانی تێیدا دەژین پێ بژێنن و دواتر دەرفەتێك پێكبهێنن بۆ كۆكردنەوەیان لە ئەوروپادا، لە لایەن پۆلیسەوە بە سەدان تەرم لە ناو دەریادا دەدۆزرێنەوەو لە قەبرستانەكانی كەنارەكانی ئەوروپا دەنێژرێن و كەسوكاریشیان ئاگاداری شوێنی ناشتنیان نابن، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێچارەیە لە بەرانبەر ئەم هەموو پەناهەندەیەی لە جیهانی سێیەمەوە بە تایبەتیش لە وڵاتانی عەرەبی و ئەفەریقاوە بە شەپۆل هەڵدەقوڵێن، بێجگە لەو كۆچكردنانەی لە ئەمەریكای خواروو بەرەو ئەمەریكاو كەنەدا و ئەوروپا ڕەو دەكەن، بەهۆی هەژاری و نەداری و بێكاری یان بەهۆی ململانێی نێوان تاقمەكانی مافیاوە كۆچ دروست بوون، ژمارەی دانیشتووانی جیهان ئەمساڵ گەیشتە حەوت ملیارو دوو سەد هەزار كەس، یەك ملیار كەسیان ڕۆژانە داهاتیان شتێك لە دۆلارێك زیاترە، واتا بە ڕێژەی13.9%ی كۆی دانیشتووانی جیهان ئەمە حاڵیانە، گەرچی ئەم ڕێژەیە لە لایەن بانكە نێودەوڵەتیەكان و ڕێكخراوە داراییەكانەوە لە قەبارەی خۆی لەبەرهۆكارگەلی زۆر بچوكتركراوەتەوە، لە هیندستان و ئەفەریقاو هەندێ وڵاتی ئاسیاوی خەڵكانێك لە پێناوی مانەوەی ژیانیان و ڕزگاربوون لە نەهامەتی ناو وڵاتەكانیان ڕوو لە وڵاتانی خۆرئاوایی دەكەن، یەكێك لە هۆكارەكانی ئەم دروستبوونی نەهامەتیانە لەو وڵاتانەدا، بەكارهێنانی قۆرخكاری نێودەوڵەتییە لە بەرانبەر وڵاتانی هەژارـ كە گەندەڵكاری دارایی تەشەنەی تێدا سەندون، یان بە هۆی سیاسەتی هەڵەی پەرەپێدان لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو كە ڕۆڵێكی دیاریان هەیە بۆ چەوسانەوەو نەمانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و دواجار هەمووان پەلكێشی ململانێی چینایەتی دەكات، لە دەرئەنجامیشدا بەرەو هەڵگیرساندنی جەنگ و ستەمكاری كۆمەڵایەتی.
ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست مۆدێلی هەمەجۆرو هۆكارگەلی هاوشێوەی زۆری تێدایە بۆ خستنەڕووی ئەم كێشەیە، بەڵام سوریاو عێراق سامناكترین دوو نموونەن بۆ جیهان لەم بارەیەوە، لێرەدا باسی عێراق دەكەین.
بە كۆمەڵ كۆچكردن لە عیراقەوە بەرەو وڵاتانی تر، پاش شۆڕشی 14ی تەمووزی ساڵی 1958 دەستی پێكرد، كاتێ هەواداران و لایەنگرانی ڕژێمی پاشایەتی بە خێزانەكانیانەوە پەڕاگەندەی هەندەران كران، پاش كودەتاكەی شوباتی ساڵی 1963 ئەم دیاردەی پەڕاگەندەبوونە زیاتر بوو تا هەڵگیرسانی جەنگی نێوان ئێران وعیراق و دواتریش گەمارۆی ئابووری و ستەمی سیاسەتی ڕژێمی بەعسیی و كەوتنەوەی بێكاری و تەشەنەی گەندەڵی دارایی و كارگێڕی تاد، هەمووی وایان كرد ژمارەی عێراقیەكانی كۆچیان كردبوو بەرەو دەرەوەی وڵاتی خۆیان و لە وڵاتانی دەوروبەرو ئەوروپا و ئەمەریكاو بەریتانیا گیرساببوونەوە تا ساڵی 2002 بگاتە نزیكەی سێ ملیۆن و نیو، پاش ڕووخاندنی دیكتاتۆریەت لە ساڵی 2003 چاوەڕوانی كۆچی پێچەوانە دەكرا تا ئەو خەڵكە پەناهەندانە بگەڕێنەوە وڵاتانی خۆیان، بەڵام بەهۆی تایەفەگەری و موحاسەسەو دەستپێكردنی ململانێی ئاینی و مەزهەبی و دروستبوونی میلیشیای چەكدارو تێكەڵبوونی چالاكییەكان بە كردەوە تیرۆریستیەكانی قاعیدەو داعش، شەپۆلێكی تری كۆچكردن بە تایبەتی لە نێوان مەسیحیەكان و سابیئەی مەندائی لە بەشەكانی تری عێراقەوە بەرەو كوردستان تەشەنەی سەند، لەوێوەش بەردەوام هەوڵدانیان بەرەو دەرەوە، تیرۆركاری لە تەقینەوەی ئۆتۆمبێل و خۆكوژی و كوشتنی تێپەڕاند بۆ هەڕەشەكردن لە هەزاران خێزانی دانیشتووانی ڕەسەنی ناوچەكان، تا گەیشتنە ئەو حاڵەتەی خانوو و ماڵیان بەجێبهێڵن و ڕوو لە كوردستان بكەن، لەبەر ئەوە ژمارەی پەنابەرو دەركراوان تا ساڵی 2014 لە پێنج ملیۆن كەس نزیك بووەتەوە، پاشتر دەیان هەزار خێزانی تر لە ئێزیدی و مەسیحی و شەبەك و كاكەیی و توركمان و خەڵكی سڤیلی موسڵ و فەلوجەو ڕومادی و تكریت بەهۆی كردەوە تیرۆریستیەكانی داعشەوە گەیشتنە هەرێمی كوردستان و بەغداو كەربەلاو بەسڕە، نزیكەی هەشتا هەزار لەوانە گەیشتونەتە دەرەوەی وڵات و بە سەدان هەزاری تریان نیشتەجێی دهۆك و هەولێر و سلێمانی بوون، لەم دواییەشدا خەڵكی ڕومادی بە دڵێكی بێ بەزەییانەی حكومەتی ناوەندی عیراقەوە لە بەغدا وەرنەگیران و بە هەنجەتی نەهاتنە ژوورەوەی تیرۆریستان لە ناویاندا بۆ ناو بەغدا، بۆیە دەستە دەستە بەرەو هەرێمی كوردستان بە فڕۆكە ڕەوانەیان دەكەن.
ئەو عیراقیانەی لە وڵاتانی ئەوروپی و ئەمەریكاو ئوسترالیاو هەندێ وڵاتی تری ئاسیاویی بەتایبەتی لە ئەردەن گیرساونەتەوە بە پێنج ملیۆن كەس مەزەندە دەكرێن، تەنیا هۆكاری ڕاكردن لە عیراق تیرۆر نەبووە، بەڵكو بەهۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری و هەژاریی لە وڵاتێكی دەوڵەمەند بە نەوت كە گەشەسەندنی ئابووری و داهێنانی تێدا نەماوە.
زۆربەی هەڵهاتووان كە پەنایان بۆ هەرێمی كوردستان هێناوە لەو خەڵكانەن كە لەتاو ستەمی وەحشیانەی داعش و تیرۆركاری میلیشیا شیعی و سوننەكان لە ناوچەكانی تری عیراقەوە ڕایان كردووە، لە ناو ئەوانەشدا لە شیعەو سوننە و سابیئەو مەسیحیشی تێدایە، سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان ئەركێكی گرانی كەوتۆتە ئەستۆ بۆ جێكردنەوەیان، هاوكارییە نێودەوڵەتیەكانیش سنووردارە، بایەخدانی حكومەتی ناوەندیش بەم ئاریشەیە زۆرلاوازەو لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا نییە، موعاناتی زۆر خراوەتە سەر دانیشتوانی ئەو سێ شارەی هەرێم كە لە پاڵ ئەو هەموو عیراقیەی پەنایان بۆ ئەو شارانە بردووە زیاتر لە چارەكە ملیۆنێك كوردی سووریاش لەبەر كردەوە تیرۆریستیەكانی هێزە ئیسلامیە پەڕگیرو تەكفیریەكان پەنایان بۆ هەرێمی كوردستانی عیراق هێناوە، هاوكات هەرێمی كوردستان بە هاریكاری هێزی پێشمەرگەی خۆیی و هاوپەیمانانی نێودەوڵەتی پشتی بەرگریكارانی كۆبانێیان گرت تا بەسەر هێزێكی زەبەلاحی تیرۆریستانی داعشدا سەركەوتن و لە كۆبانێ دەریانپەڕاندن، بەرپرسیاری یەكەم لەم نەهامەتیانەی ڕوودەدەن بە پلەی یەكەم نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیە كە كەمتەرخەمن و بە ئەركی خۆیان هەڵناسن بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی كردارەكیانەی كێشە سیاسی و ئابووری و ئەمنیەی ژینگەیی و كۆمەڵایەتیە نێودەوڵەتیەكان، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێكی ستراتیژی ڕوونیان نییە لە بەرانبەر تیرۆری نێودەوڵەتی، نەتەوە یەكگرتووەكان سزا ناسەپێنێ بەسەر ئەو دەوڵەتانەی بە ئاشكراو بە نهێنی پارەو چەك و هاریكاری لۆجیستی بۆ تیرۆریستان ڕەوانە دەكەن، ئەم نەهامەتی و مەرگەساتانە زیاتر دەبن لە جیهاندا ئەگەر ڕێگەچارەی سیاسی و كۆمەڵایەتی بۆ كێشەكانی ناو عیراق نەدۆزرێنەوە، ئەویش بە قورتاربوون لە ڕژێمی سیاسی تایەفەگەرو جیاكارێتی ئاینی و مەزهەبی و تەشەنەسەندنی گەندەڵی لە ناو هەموو جومگەكانی حكومی و وەدیهاتنی ئاشتبوونەوەیەكی نیشتمانی بەرپرسیارانە، هەروەها هەڵوەشانەوەی میلیشیاكان و پێگە چەكدارییەكانی تر كە لە دەرەوەی یاسادا پێكهاتون، چ شیعەكان یان سوننیەكان، گرفتەكانی عیراق زیاتر دەبن بەهۆی زیاتربوونی ململانێ و بەهۆی جڵەوگیربوونی دەسەڵات لە لایەن ماڵی شیعیی و ڕازی نەبوون بە دەسەڵات لە لایەن هێزە نەتەوەییەكانی ترو سوننەكانی وڵاتەوە، ڕژێمی سیاسی ئێستای عیراق لەسەر میتۆدێكی تایەفەگەریی بەڕێوە دەچێت و هەمیشە دژایەتی ئاینەكانی تری ناو عیراق ئەنجام دەدرێت، تەنانەت جیاكارێتی كەوتۆتە ناوخۆی لایەنگرانی مەزهەبێكیش، بەمەش مەترسی تەقینەوەی زیاتری دۆخەكە بەردەوام لە ئارادا هەیە..