بە درێژایی بەرەكانی شەڕ و لە قەزاكانی پارێزگای دیالە و سەلاحەددین و ئەنبار و كەركووك و شنگال و زوممار و مەخمور و دەشتی نەینەوا و ناوچەكانی دیكە سەركەوتنگەلێكی گرنگ بە سەر تیرۆریستانی داعش بەدیهات، تا ئێستاش زۆر لەو پارێزگایانە (بە پارێزگای نەینەوایشەوە) بەتایبەتیش موسڵ لە چاوەڕوانی چەند شەڕێكی یەكلاكەرەوەدان دژی چەتە تاوانكارەكانی داعش.
وا دیارە هەموو خەڵكی عێراق دەركیان بەوە كردووە كە سەركەوتن لە شەڕ دژی چەتەكانی داعشی دڕندە بە بێ یەكێتیی هێز مەحاڵە بێتەدی، یان بەبێ یەكێتیی نەتەوەكانی عێراقی فیدڕاڵ لە خەباتكردندا دژی ئەو چەتانە كە دوژمنی پەیڕەوكار و شوێنكەوتووانی هەموو ئایین و ئایینزاكانی عێراقن، هەروەها بە بێ هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان رۆڵەكانی گەلی كورد و گەلی عەرەب و سەرجەم نەتەوەكانی دیكەی عێراق و بە بێ هاوكاری و هەماهەنگیی نێوان لایەنگرانی ئایینزاكانی سوننە و شیعە لە عەرەب و شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكانی دیكە، كەواتە ئەم جۆرە یەكێتییە دەتوانێت تیرۆریستان كە لە دەرەوەی سنوور هاتوون، یان ئەو عێراقییانەی كە خیانەتیان لە نیشتمان و گەلەكەیان و كێشە ڕەواكەیان كردووە، تێكبشكێنێت. وا هەست دەكەم كە بەشداریكردنی رۆڵەكانی ئەنبار و سەلاحەددین و دواتریش موسڵ، لەو شەڕانەی ئێستا و دواتریش لە كاروانی سەختی خەباتدا رۆڵی بەرچاوی دەبێت.
راونانی تیرۆریستانی تازە شتێكە و ئەنجامدەدرێت و بەبێ كەمترین گومان سەردەگرێت، بەڵام كێشەكە لە عێراقە كە پەیوەست نییە بەو تیرۆریستە بكوژانە، بەڵكو بە بوونی سیستەمێكی سیاسی كە پشت بە پێنج نیشانەی نەرێنی دەبەستێت:
1- بوونی حزبی سیاسی كە پەیڕەوی ئایین و ئایینزا دەكات وەك بنەمایەكە بۆ قەوارەو چالاكییە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیان، كە ئەمەش روویەكی پێشێلكردنی پرەنسیپەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیی دیموكراسییە كە پشت بە پرەنسیپی هاووڵاتیبوون دەبەستێ، نەك ناسنامەی لاوەكی.
2- بوونی سیستەمێكی سیاسی لەسەر بنەمای تایفەگەری و پشككاریی تایفەگەری لە دابەشكردنی دەسەڵات و دامەزراوەكانی دەوڵەت، لە دەوڵەتێكدا كە تێیدا دەگوترێت( ئیسلام ئایینی دەوڵەتە!) لە كاتێكدا كە دەوڵەت كەسایەتییەكی مانەوییە و ئایینی نییە و ناشكرێ ئایینی هەبێت، دواتر پرەنسیپی دەوڵەتی دیموكراسی بریتییە لە( ئایین بۆ خوایەو نیشتمانیش بۆ هەمووان).
3- بوونی زەمینەیكی شیاو بۆ سەرهەڵدان یان پەیدابوونی ململانێی نەتەوەیی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا لەبەر چەند هۆیەك كە پەیوەستن بە بونیادی دەوڵەت و كۆمەڵگە و پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان و كۆمەڵایەتیی ناو ئەو كۆمەڵگەیە، وێڕای بوونی لاوازیی و كەموكوڕیی لە هەندێ بەندی دەستووری عێراق و نەبوونی یاسا كە ئەو پەیوەندییانەی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكمەتی هەرێمی كوردستان رێكدەخات. هەروەها هەوڵی دوورخستنەوەی حوكمڕانان لە جددییەتی چارەسەری كێشەكانی ئێستای عێراق، شێوەیەكی تایبەتیش لەنێوان عەرەب و كورددا سەبارەت ئەوەی پێی دەگوترێت (ناوچە ناكۆكی لە سەرەكان) بەپێی ئەوەی كە دەستووری ساڵی 2005ی عێراق چەسپاندوویەتی، هەروەها نەچەسپاندنی بناغەی دروست لە مامەڵەكردن و پەیوەندییەكاندا لەگەڵ سەرجەم نەتەوەو لایەنگرانی ئایین و ئایینزاكان لە عێراقدا.
4- دواكەوتوویی ئابووری و كۆمەڵایەتی و بونیادی شێواوی ئابووری نیشتمانی و ئەو سەرخانە شلۆق و دواكەوتووەی لەسەری هەڵچنراوە، هەروەها هۆشداریی شێوێندراو و نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی لە دابەشكردن و جارێكی دیكەی دابەشكردنەوەی داهاتی نەتەوەیی و بەكارهێنانی، جگە لە هەڵكشانی ئاستی هەژاری و بوونی كەلێنێكی گەورەی نێوان داهات و بێكاریدا، ئەمە وێڕای زاڵبوونی گەندەڵی دارایی و كارگێڕی، هاوكات ئەوەی كە پەیوەستە بە كردەوە تیرۆریستییەكان بە هەموو شێوە و ئامانجەكانیانەوە لە وڵاتدا.
5- سەرباری هەموو ئەمانە دەوڵەتە لەرزۆك و هەرەسهێناوەكەی ئێستا كە دامەزراوە، حوكمڕانەكانی و زۆربەی سیاسەتمەدارەكانی رێگە بە دەوڵەتانی دراوسێ و دەوڵەتانی گەورە دەدەن بە تەواوی و بەردەوامی دەستوەردەنە كاروباری ناوخۆ و لە زیانگەیاندن بە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو نەتەوانەو شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان و بەشداریكردن لە رەواجدان بە رق و كینە و لە كاریگەریی نێگەتیڤانە بۆ سەر پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ سەرجەم گەل و دەوڵەتانی جیهاندا.
كاتێك ئەم شتانە دەستنیشان دەكەین و هەوڵ دەدەین چارەسەری پراكتیكییان بۆ بدۆزینەوە، پێویستە یەكەم شت لە زەمینەی واقیعی عێراقەوەو لە شڕۆڤەكردنی فاكتەرە كاراكانەوە دەست پێ بكەین، هەروەها بە پشتبەستن بە ئەزموونەكانی عێراق بە درێژایی دەیەكانی رابردوو و بە شێوەیەكی تایبەتی لەوەتەی رووخانی رژێمی پاشایەتی تا دەگاتە هەر پێنج رژێمە كۆمارییەكان و ئەمڕۆش، هاوكات ئاشنابوونی ورد بەو فاكتەرانەی كە بوونەتە هۆی روودانی ئەو راپەڕین و شۆڕش و كودەتاو مەینەتی و كارەساتانەی وڵاتیان گرتۆتەوە، هەروەها دەرككردن بەو راستییەی كە هەموو ئەو شتانە پەیوەست بوونە بە نەبوونی ئازادیی تاك و ئازادییە گشتییەكان و ژیانی دیموكراسی و پەراوێزخستنی گەل بە هەموو پێكهاتەكانییەوەو پیادەكردنی ستەم و چەوساندنەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و شەڕوشۆڕەكان، جگە لە دەستنیشان كردنی رۆڵی دەرەكی لەو هەموو شتانە كە رۆڵی لاوەكییە بە بەراورد لەگەڵ رۆڵی بنەڕەتیی ناوخۆ.
ئەو چارەسەرانەی بۆ عێراق خوازراون بەقەد ئەوەی بەراستی ئاسانن لە رووی پرەنسیپەوە، لەهەمان كاتدا بەقەد واقیعی ئێستا ئاڵۆزو تێكچڕژاوو و درێژخایەنن، چونكە لەلایەك پێویستیان بە ئیرادەی حوكمڕانانی هۆشیارو ژیر هەیە، هەروەها بە ئیرادەی گەل و هێزە هۆشیارو ژیرەكان لەلایەكی دیكەوە، پرسیارە قورسەكەش ئەوەیە: ئایا ئێمە ئەوەندە كەسی هۆشیارو ژیرمان لە نێو حوكمڕانی و كۆمەڵگەدا هەیە؟ كە وا پێویستە عێراق ئەو جۆرە هۆشیارو عاقڵانەی هەبێت دوای ئەو هەموو ئەزموونە تاڵانەی شەش دەیەی رابردوو، ئەگەر نا كارەساتەكە گەورەیە و قەیرانەكانی داهاتووش زۆر توندترو سەختترو تاڵتر دەبن بۆ سەر تێكڕای كۆمەڵگە.
عەقڵانییەتی هزرو سیاسەت دەڵێت كە لەسەر حزبە ئیسلامیە سیاسییەكانی ئێستا( سوننەو شیعەكان)كە حزبی ئایینزایی و تایفین پێویستە دەرك بەوە بكەن كە ئەوان ناتوانن حوكمڕانیی عێراق بكەن بە دادپەروەری و یەكسانی لە پێگەی ئایینی و تایفەگەرییەوە، لە وڵات و كۆمەڵگەیەكی فرە نەتەوەو ئایین و ئایینزاو بۆچوونی هزری و سیاسیدا، هەروەها پێویستە ئەم واقیعە بگۆڕن و دەست بكەن بە دامەزراندنی حزبی سیاسی كە ئایین و ئایینزا نەكەن بە بناغەی حوكمڕانی، بەڵكو تاكەكانیان مافی تەواویان دەبێت لە پەیڕەوكردنی ئەم ئایین و ئەو ئایینزایە بەبێ هیچ جیاوازییەك، بۆیە ئەنجامدانی ئەمە زۆر ئاسانە بۆ خەڵكی عاقڵمەند كە هەست بە تاڵیی و مەینەتیی گەل دەكەن لە میانی چاوگێڕانەوەی جیددی بەو كارەی كە سیستەمی سیاسیی تایفەگەریی و پشكایەتیی تایفەگەری لەوەتەی رووخاندنی دیكتاتۆریەت تا بەئەمڕۆ دەگات بە عێراق و گەلەكەی كردووە.
جا ئەگەر ئەو حزبانە دەركیان بەم راستییە روونە كرد، ئەوا مانای وایە كە سیستەمی سیاسیی عێراق پێویستە لەسەر بنەمای پشكایەتیی تایفەگەری بنیات نەنرێت، بەڵكو لەسەر بنەمای زۆرینە و كەمینەی سیاسی بنیات بنرێت، لێرەدا بنیادی دانیشتوانی كۆمەڵگە ئەو زۆرینەیەو كەمینەیە دەست نیشان دەكات بەپێی ئەو حزبانەی كە بەرنامەكانیان بە ئایینێك یان ئایینزایەك نابەستنەوە، بەڵام مانای ئەوە نییە كە پرەنسیپەكانی رەوشت نەمێنێت كە پێویستە لە ئایین و ئایینزاكان یان مافی مرۆڤدا بوونیان هەبێت، ئەمەش بە واتای ئەوەیە كە كۆمەڵگە بە هەموو هێزو حزبە سیاسییەكانییەوە رووەو كۆمەڵگەیەكی مەدەنی دیموكراسیی عەقڵانی هەنگاوبنێت.
لەم شێوە حوكمڕانییە نیشتمانی و دیموكراسییەدا دەكرێ لەسەر بنەماگەلێكی دیموكراسی و ساغدا كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان و لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگاكان و لەگەڵ نەتەوەكانی دیكە بەپێی پرەنسیپەكانی دەستوور چارەسەربكرێن، هەروەها ئەوەی كە پێویست دەكات بگۆڕدرێت و هەمواربكرێتەوە یان راستبكرێتەوە بۆ بەلاوەنانی تەمومژ یان ناكۆكی یان ئەو دەقانەی لێكدانەوەی زۆر هەڵدەگرن، من بڕوای تەواوم هەیە بە بوونی ئەو توانایە كە رێگەدەدات بە دامەزراندنی پەیوەندییە مرۆییە دروستەكان لە كۆمەڵگەی عێراقیدا.
وڵاتێك كە پەیوەندییە مرۆییەكانی تێدا بێت لەنێوان نەتەوەو شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان و پرەنسیپەكانی دیموكراسی و یاساكان و دەستوور حوكمڕانی بكات پەیوەست بە پەیوەندیی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێم و ئەنجومەنی پارێزگاكان، هەروەها یاساو رێساكانی كار لەسەر بنەمای زۆرینەو ورێزگرتن لە رای كەمینە رێكی بخات، دەتوانێت بە ئاراستەی داڕشتنی بەرنامەگەلێك هەنگاو بنێت بۆ پەرەپێدانی ئابووری و مرۆیی كە پشكداریی بكات لە سوودوەرگرتنی عەقلانییەتێكی زیاتری داهاتی نەوتی خاو، هەروەها لە بەدیهێنانی فرەلایەنیی ئابووری و دامەزراندنی پڕۆژە پیشەسازی و كشتوكاڵییەكان و كاراكردنی رۆڵی كەرتی تایبەت و كەرتی حكومی و كەرتی تێكەڵدا، دواتر گۆڕینی بنیادی چینایەتیی كۆمەڵگە وبنیادی هۆشیاریی تاك و كۆمەڵگە و دەوڵەمەندكردنی سامانی نیشتمانی و چاككردنی پرۆسەی دابەشكردنەوەی داهاتی نیشتمانی و بەكارهێنانی ئەو داهاتە. ئینجا چاككردنی ئاستی ژیان و گوزەرانی زۆرینەی هەژاران لە دانیشتووانانی وڵاتدا، ئەم جۆرە ئاراستەیە یارمەتیدەرە لە دەستەبەركردنی پەرەپێدانی راستەقینەی شارستانییەتی وڵات، هاوكات دانانی سنوورێك بۆ تیرۆر و گەندەڵی و دەستێوەردانی دەرەكی لە كاروباری ناوخۆی عێراق و لە سیاسەتی دەرەوەیدا.
ئەم وێناكردنە بۆ دەوڵەتی دیموكراسیی فیدڕاڵ و حوكمڕانیی باش پێوستی بە بوونی دیدگایەكی فەلسەفیی عەقڵانی و رۆشنبیرییەكی دیموكراسیی هەیە لای حوكمڕانانی عێراق، ژیان سەلماندوویەتی كە گەل گیری خوارد تا كۆتایی حوكمڕانیی نوری مالیكی كە دەبووایە وای لێ بەسەر نەیەت، بەڵام ئایا دكتۆر حەیدەر عەبادی دەتوانێت ئەم حاڵەتە بگۆڕێت كە لەلایەن دكتۆر ئیبراهیم جەعفەری و نوری مالیكی و هەموو حزبە ئیسلامییە سیاسییەكانەوە، -چ شیعە یان سوننە- هاتەئاراوە؟ ئەو رێكارانەی تائێستا گیراونەتەبەر ئاماژە دەكەن بۆ چاكبوونێكی رێژەیی لە هەندێ لایەنی پرۆسەی ئێستای عێراقدا، بە تایبەتیش لە هەڵوێست وەرگرتن لە ئاست تەیاركردنی دانیشتوان لە ئەنبارو سەلاحەددین و موسڵ بۆ خەباتكردن دژی داعش و بە هاوكاریی تەواو لەگەڵ سوپای عێراقدا، لەپاڵ ئەوەی كە بەرپرسیارێتیی سەركردایەتیكردنی حەشدی شەعبی وەرگرتووە كە وا پێویست دەكات سەركردەكانی ئەو حەشدانە بگۆڕێت كە بەسەركردەی میلیشیا چەكدارەكان لە قەڵەم دەدرێن، لێرەدا دەمەوێ بڵێم كە چاكسازییەك لە رێكارەكاندا هاتۆتەدی، لەوانەش هەماهەنگی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و هێزەكانی پێشمەرگە بۆ ئازادكردنی موسڵ، نەك لەو سیاسەتانەی كە پێویستە سیستەمی سیاسیی عێراق بیگرێتەبەر بۆ دەربازبوون لە پشكایەتیی تایفەگەری، چونكە تا ئێستا دوورە لەوەی كە بۆ گۆڕینی رێڕەوی كاروانی رەوشی نەرێنی مایەی پەسندكردن بێت.