لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان و بە بەشداریی ئەنجومەنی نوێنەران، ڕێككەوتنێك بۆ دیاریكردنی بودجەی ساڵی 2015ی عێراقی فیدڕاڵی و بە پشت بەستن بە ڕێژەی فرۆشتنی نەوت بە بڕی 3.3سێ ملیۆن و سێسەد هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا واژۆ كرا، بە خەمڵاندنی دانانی نرخێك بە بڕی 56 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی خاو، داهاتی نەوت نزیكەی 93% ی بودجەی عێراقیی ساڵی 2015 پێكدەهێنێت، ئەو 7%ـەی تریش لە داهاتەكانی تری ناوخۆی دەوڵەتەوە وەدەست دەهێندرێت، بەم شێوەیە بودجەی عێراقی فیدڕاڵ بە 119 ترلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت، كە دەكاتە 104 ملیار دۆلار بۆ ئەمساڵ.
كاریگەرێتی و لێكەوتەكانی فرۆشتنی نەوت لەسەر بودجەی عێراق و هەرێمی كوردستان بریتین لە:
1ـ حكومەتی عێراق بە دەست كورتهێنانی داراییەوە دەناڵێنێ، كە بە نزیكەی 20 ترلیۆن دینارێك دەقرسێنرێت، واتە نزیكەی 18 ملیار دۆلار، ئەمەش بارگرانییەكی گەورە دەخاتە ئەستۆی بودجەی ساڵی 2015ی وڵاتەكە. كە بە 119 ترلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت، كە دەكاتە 104 ملیار دۆلار.
2ـ بودجەی ساڵی 2015ی عێراق كە بە 104 ملیار دۆلار خەمڵێنراوە، داهاتی نەوتی خاو نزیكەی 93%ی كۆی بودجەكەیە، كە دەكاتە 96.72 ملیار$، ئەو بەشەی تری كە دەمێنێتەوە بریتیە لە (7.28 ملیار دۆلار)، بەشی هەرێمی كوردستان بە 14.8ترلیۆن دینار دادەنرێت، كە دەكاتە 12.5 ملیار دۆلار.
3ـ ئەگەر رۆژانە 3.3 سێ ملیۆن و سێ سەد هەزار بەرمیل لە 365 ڕۆژەكانی ساڵدا نەوت و بە نرخی 56 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەفرۆشرێت، كەواتە ڕەنگە كۆی داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوتی خاو بگاتە 68.452 ملیار دۆلار، ئینجا بۆ ئەوەی دەوڵەت گوژمەی 96.72 ملیار دۆلارەكە مسۆگەر بكات، پێویستە لەسەری بۆ ماوەی 365 ڕۆژی ساڵ ئەو سێ ملیۆن و سێسەد هەزار بەرمیل ڕۆژانەیە بە نرخی 80.33 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بفرۆشێت، واتا تێكڕای خەمڵێنراوی ئێستا كە ڕۆژانە 56 دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك نەوتی خاو، بۆ 365 ڕۆژەكەی ساڵ، داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوت 3.3 ملیۆن بەرمیل لە هەر رۆژێكدا دەهێنێتە سەر 67.452 ملیار دۆلار، ئەو جیاوازییەی لێرەدا دروست دەبێت، بریتییە لە 29.268 ملیار دۆلار، ئەم فاكتەرەش دەبێتە هۆی قووڵكردنەوەی قەبارەی كورتهێنانی دارایی لە عێراقدا، كاریگەرییە ڕاستەوخۆكەی زیاتر لە بودجەی 2016شدا ڕەنگ دەداتەوە.
4ـ بۆ ئەوەی گوژمەی 96.72 ملیار دۆلارەكە بەو نرخە چاوەڕوانكراوە كە 56 دۆلارە وەدەست بهێنرێت، پێویستە ئاستی ڕەوانەكردنی ڕۆژانەی نەوت لە سێ ملیۆن و سێ سەد هەزار بەرمیلەوە بەرز بكرێتەوە بۆ چوار ملیۆن و حەوتسەد و سی و نۆ هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا، ئەمەش مەحاڵە بۆ ئێستا، چونكە تا ئێستاش لە ماوەی سێ مانگی ڕابردوو ڕێژەی فرۆشتنی نەوت نەگەیشتۆتە سێ ملیۆن و سێسەد هەزاریش، وێڕای دابەزینی نرخی نەوتی خاویش بۆ 45ـ50 دۆلارێك بەرانبەر هەر بەرمیلێك، بە واتای دابەزینێك بە ڕێژەی11ــ 20% لە نرخە خەمڵێنراوەكە كە 56 دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك نەوت.
5ـ وەزارەتی نەوتی عێراقی ڕایگەیاند كە ڕێژەی هەناردەكردنی نەوت بۆ 28 ڕۆژەكەی مانگی شوبات گەیشتۆتە 72 ملیۆن بەرمیل، واتا بە ڕێژەیەك كە نزیكەی 2.571 بەرمیل لە ڕۆژێكدا كە دەكاتە 77.91%ی ڕێژەی هەناردەكراوی داواكراو، لێرەشدا نزیكەی 729 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە كورتی هێناوە، كە دەبوایە لەو 28 ڕۆژەی مانگی شوبات بەپێی خەمڵاندنەكە ڕێژەی 92.40 ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێكدا بفرۆشرایە، ڕێژەی كەمهێنان بە 22.09% دادەنرێت، ئەم كەمترهێنانەش لە ڕێژەكەدا كاریگەریی خراپی هەیە بۆ بودجەی خەمڵێنراو، جگە لەوەی كە هەر بەرمیلێك نەوت بە 50 دۆلار فرۆشراوە، نەك بە 56 دۆلار.
6ـ ئەگەر هەموو لایەنە پێوەندیدارەكانی بەرهەمهێنان و فرۆشتنی نەوت لەسەر ئەو پلانە بڕۆیشتنایە كە بودجەی عێراق پشتی پێ دەبەستێ واتا(3.3 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا و فرۆشتنی بە نرخی 56 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك و بۆ ماوەی 28 رۆژی مانگی شوبات، لەو حاڵەتەدا دەبوایە داهاتی نەوت بگەیشتایەتە سنووری5.174 ملیار دۆلار لە مانگی شوباتدا، بەڵام بەهۆی ئەوەی ڕۆژانە كەمتر فرۆشراوە گوژمەكە بریتبیە لە 4.032 ملیار دۆلار بە واتای كورتهێنانێك بە ڕێژەی 1,142 ملیار دۆلار تەنیا لە مانگی شوباتدا، ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوام نەوت ڕەوانە بكرێت لە دەرئەنجامدا كورتهێنانەكەی فرۆشەنی نەوت لە ماوەی 12 مانگی ساڵی 2015 دەگاتە نزیكەی 13.68ملیار دۆلارێك، ڕەنگە زیاتریش بێت لەم ژمارەیە.
7ـ حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان هەردوولایان بەرپرسیارن لەو ڕێگرییانەی دروست دەبێت بۆ جێبەجێكردنی هەناردەی سێ ملیۆن و سێسەدهەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، دەبوایە حكومەتی فیدڕاڵ ڕۆژانە 2.750و حكومەتی هەرێمیش ڕۆژانە 550 هەزار بەرمیل نەوتیان لە ڕۆژێكدا ڕەوانە بكردایە، بەڵام حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمیش هەردوولایان كەمتریان ڕەوانە كردووە، واتا حكومەتی فیدڕاڵ بڕی 2.296و حكومەتی هەرێمیش بڕی 275 هەزار بەرمیلی ڕەوانە كردون، واتا ڕێژەی فرۆشتنی نەوت گەڕاوەتە دواوە لە هەردوولاوە، واتا بە هەردوولایان بە بڕی 729هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێكدا كەمیان هێناوە، واتا حكومەتی فیدڕاڵی ڕێژەی كەمهێنانەكەی بریتیە لە 62، لە لەكاتێكدا حكومەتی هەرێمیش بە ڕێژەی 38% لەو ڕێژەیەی دایاننابوو كەمتریان ناردووە، تەنانەت بە نرخی كەمتر لە 56دۆلارەكەی بۆ هەر بەرمیلێكیان دیاری كردبوو، وێڕای ئەوەی ئومێد هەرە بۆ بەرزبوونەوەی نرخی بەرمیلێك نەوت بۆ نزیكەی 100 دۆلارێك بەرانبەر هەر بەرمیلێك لە كۆتاییەكانی ساڵی 2015دا.
8ـ گرێی گرفتە سەرەكییەكەی نێوان بەغدا و هەولێر سەبارەت بە بابەتی ناڕێكی لە هەناردەكردنی نەوتی خاودا بریتيیە لە نەبوونی بێلایەنێك بۆ بەدواداچوونی جێبەجێكردنی پلان و ڕێككەوتنەكانی هەردوو جەمسەرەكە، لەبەر ئەوەیە كە حكومەتی فیدڕاڵ بووەتە سەرچاوەیەك بۆ خۆفەرزێنی و بڕیاردەركردنی تاكلایەنانە دەربارەی ڕێككەوتنەكە، هەر بۆیە پەنجەی گازەندە درێژ دەكرێت بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو بارەیەوە بەوەی تەنیا ئەم پابەند نییە بە ڕەوانەكردنی 550 هەزار بەرمیل نەوتەكەی لە ڕۆژێكدا بۆی تەرخان كراوە، كەچی لایەنێك، یان ناوەندگیرییەك نییە لێپرسینەوە، یان ڕەخنە بگرێت لە حكومەتی بەغدا كە ئەویش نەیتوانیوە تا ئێستا ئەو ڕێژەیەی بۆی تەرخان كراوە بفرۆشێت، وەك وتمان ڕێژەی 2.750دوو ملیۆن و حەوت سەدو پەنجا هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بۆ تەرخان كراوە تا بیفرۆشێت، كەچی مانگی شوبات 2.296دوو ملیۆن و دوو سەدو نەوەدو شەش هەزار بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێكدا فرۆشراوە.
9ـ باری ئێستای عێراق كە گیری خواردووە بە دەست خراپی كارگێڕیی و لاوازی دەزگاكانی چاودێری و یاسایی، هەراو زەناو، لە كۆنتڕۆڵ دەرچوونی دەسەڵاتی حكومەت بەسەر چەند پارێزگایەك، جەنگی تیرۆر، بڵاوبوونەوەی گەندەڵی، نەبوونی دادپەروەری لە دابەشكردنی داهات، جەنگی نەوت و دابەزینی نرخەكەی، كورتهێنانی كەڵەكەبووی پارە و... تاد، وێڕای دەستێوەردانی هەرێمیی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە عێراق، ئەمانە هەموویان دیاردەی قەیرانە داراییەكە قووڵتر دەكەنەوەو ناڕاستەوخۆ كار دەكەنە سەر هەرێمی كوردستانیش بە حوكمی ئەوەی حكومەتی بەغدا كۆنتڕۆڵی سامان و پارەو داهاتی مانگانەی لە دەستدایە، بە شێوەیەك مانگانە نیوەی گوژمەی پارەی هەرێم دەنێرێت، بە نموونە لە ماوەی سێ مانگی ڕابردوودا تەنیا 750ملیار دیناری ڕەوانەی هەولێر كردووە كە بەشی مووچەی تەنیا یەك مانگی فەرمانبەرانی هەرێم ناكات، كە بریتییە لە 850 ملیار دینار لە مانگێكدا، كەواتە زەحمەتە بەم شێوەیە قەیرانی دارایی چارەسەر بكرێت، ئەگەر بێت و بەغدا بەم شێوازە مامەڵەكردنەوە بەردەوام بێت لەگەڵ هەولێردا.
مەترسییەكانی كەمبوونەوەی بڕی هەناردە كردنی رادەی پێویستی نەوت:
1ـ ئەگەر نەتوانرا ڕێژەی دیاریكراو كە بریتییە لە 3.3 ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە ڕەوانە بكرێت، هەموو جومگەكانی ژیان تێكدەچێت، چ لە عێراق و چ لە كوردستان، بەتایبەتی ئەگەر بەم شێوەیە فاكتەرە دەرەكی و ناوخۆیی و هەرێمیی و جیهانییەكان هاوزەمان بن بەم قەیرانە، واتا نەبوونی سەقامگیری و لاوازیی دامودەزگاكانی كارگێڕی دەوڵەت و قووڵتربوونەوەی دیاردەی گەندەڵی لە عێراقدا كە خانەبەندی 170یەمینی لە كۆی 175 دەوڵەتی جیهان بۆ دانراوە، هەروەها لە درێژەی جەنگی تیرۆر و زۆربوونی ئاوارە و دەستێوەردانی وڵاتانی هەرێمیی لە ناوخۆی عێراق و ئەمەشی هاتۆتە سەر كە كەوتۆتە ناو جەنگی نرخ دابەزینی نەوت و غاز كە قەیرانە داراییەكە قووڵتر دەكاتەوە.
2ـ ئەو هەڕەشانەی دەكرێنە سەر سەرچاوە و دەروازەكانی ڕەوانەكردنی نەوت و غاز بەتایبەتی لە ناوچەی وڵاتانی كەنداو گەرووی هورمز و دەریای سوور و گەرووی عەدەن، كە ئێران جار ناجارە هەڕەشی داخستنی گەرووی هورمز دەكات كە دەروازەیەكە بۆ بازرگانی جیهانی، نەوتیش لە پشكی شێری ئەو بازرگانییەدایە، هاوكات لەگەڵ ئەگەری هانابردنی حوسییەكانی یەمەن بۆ داخستنی گەرووی عەدەن كە دەروازەی دەریای سوورەو بە هۆی نۆكەندی سوێسەوە دەریای ناوەڕاست پێكەوە دەبەستێتەوە، هەر ئەمەش بووە هۆی ئەوەی وڵاتانی كەنداو زەبری كوشندە لە حوسییەكانی یەمەن بوەشێنن، ئەم هەرا و بەزمە ڕەنگدانەوەیەكی نێگەتیڤی هەیە بۆ سەرچاوەكانی وزە و ڕێگەكانی ڕەوانەكردنی نەوت و غاز بەرەو بازاڕەكانی جیهان، زۆر نێگەتیڤانە بەسەر عێراقیشدا دەشكێتەوە كە وڵاتێكە 93%ی داهاتەكەی بەستراوەتەوە بە ڕەوانەكردن و ناردنە دەرەوەی نەوتەوە.
3ـ توندتر بوونەوەو كێبڕكێی كوشندەی نێوان دەوڵەتان لە سەر پڕۆژەی هێڵەكانی ڕەوانەكردنی غازی سروشتی دەریای قەزوین و كەنداو و باكووری ئەفەریقا، بەپێی گونجاندنی بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتانەی كەوتوونەتە بازنەی ئۆبیك و ناوچەكانی ڕەوانەكردنەوە، ئەمەش ڕاستەوخۆ گرژی و ناكۆكی خستۆتە ناوچەكەوە، بەتایبەتیش گرژی كەوتۆتە ئەو ناوچانەی بڕیار وایە هێڵەكانی غازی سروشتی پێدا تێپەڕبكرێت، ناسەقامگیربوونی عێراقیش هۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی عێراق لە بەرنامەیدا بووە كە لە داهاتوودا ئەو پلانە جێبەجێ بكات كە ڕۆژانە لە چوار ملیۆن بەرمیلەوە ناردنە دەرەوەی نەوت بەرزتر بكاتەوە بۆ شەش و هەشت و دوازدە ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا، بەمەش عێراقی دەكردە هاوتای سعودیە، وێڕای پێشنیازی هێڵی بۆری غازی ئیسلامی لە ئێرانەوە بۆ عێراق و دواتر سووریا و ئینجا دەریای سوور، پەراوێزخستنی ڕۆڵی توركیاش لەم بوارەدا، تێكڕای ئەمەش بە نێگەتیڤانە ڕەنگی دایەوە لەسەر ناسەقامگیری و تێكچوونی باری ئەمنی عێراق و دواتریش هەرێمی كوردستان و جەنگی تیرۆر و هاتنی تیرۆریستانی جیهانی، یەكێك بوو لە دەركەوتەكانی ئەو پڕۆژە گەورانەی كە لە بەرنامەدا بوون.
چارەسەر و پێشنیازەكان:
1ـ بەردەوامیدان بە دانیشتن و دانوستانەكانی نێوان بەغدا و هەولێر، لە پێناوی زامنبوونی دابەشكردنێكی دادپەروەرانەی داهاتی مانگانەی هەموو پارێزگاكان بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە بێ جیاوازی و بە یەكسانی، بۆ روونكردنەوەی ئەمەش، تێكڕای ڕێژەی فرۆشراوی نەوت لە مانگی شوبات كە بریتی بووە لە 72 ملیۆن بەرمیل بە نرخی 50 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك كورتهێنانێكی گەورە دروست دەكات لە كاتێكدا عێراق پێویستی بە 118 ملیۆن دیناری ڕۆژانەیە، كە دەكاتە 3.540 ملیار دۆلار لە مانگێكدا، كەواتە داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی شوبات تەنانەت بەشی بەغدا ناكات، ئەی چۆن بەشی هەرێم دەنێرن؟ بەتایبەتی لەم بارودۆخەی ئێستا، ئەگەر بە پێی سیستمێكی دابەشكردنی دادپەروەرانە و بەپێی پشكی هەرێم دەبوایە لەو پارەیە 17%یان ڕەوانە بكردایە، كە دەكاتە نزیكەی 612 ملیۆن دۆلار لە داهاتی فرۆشتنی نەوت بۆ مانگی شوبات.
2ـ پابەندكردنی هەردوولا بە ڕەوانەكردنی 3.3ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێكدا، بەغدا83%بنێرێت كە دەكاتە 2.739 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانەو و هەرێمی كوردستانیش 17% ڕەوانە بكات كە دەخەمڵێنرێت بە 561 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە بەرانبەر بە زامنكردنی وەرگرتنی17%ی داهاتی نەوت بۆ هەرێمی كوردستان لە میانی ساڵی 2015.
3ـ پێكهێنانی چەند لیژنەیەكی هونەری بۆ وردبینی و بەدواداچوونی ناردنە دەرەوەی نەوت بۆ هەردوولا، هەروەها بۆ دابەشكردنی داهاتەكان لە كۆتایی هەر مانگێك، یان وەرزێك، یان ساڵێك بە پێی ڕێككەوتنی هەردوولا تا كۆتایی ساڵی 2015.
4ـ پێویستە گرژی نەخرێتە نێو دۆسێیەكانی پڕۆژە نەوتی و غازییەكان لە ناوچەكەدا لە ڕێی هۆیەكانی ڕاگەیاندنەوە بە تایبەتی لە حاڵەتی رەخنەگرتنی زلهێزانی ناوچەكە لەسەر پڕۆژە زیندووەكان، بە تایبەتی پڕۆژەی غازی ئێرانی ناسراو بە پڕۆژەی غازی ئیسلامی بە حوكمی توندتربوونەوەی ململانێی نێوان لایەنگران و ناڕازیبووانی ئەو پڕۆژەیە، ئەمەش بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كاریگەریی نێگەتیڤانەی كردۆتە سەر باری ئەمنی و سەقامگیریی ناوچەكە و هەرێمی كوردستانیش بە هۆی پشتگیریی هەندێ لایەن و لاگیری هەندێكی دی بۆ ئەو پڕۆژەیە، بۆیە دەبینین هەندێ ناوەندی جیهانی كەوتوونەتە بەرەی دژە تیرۆر لە بەرانبەر هەندێ ناوەندی دیكە كە پاڵپشتی بۆ هێزە توندڕەوەكان ڕەوانە دەكەن، بەو شێوەیە ناوچەكە بۆتە گۆڕەپانی شەڕو كێبڕكێ، كە تەنیا گەلانی ناوچەكەی تێدا بوونەتە قوربانی.

* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان