ئەو ڕۆژانە پرسەكانی تازەكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم، دەرچوونی دەستووری هەرێمی كوردستان و میكانیزمی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم (بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ، یا لەناو پەرلەمان) بابەتی گەرمی گفتوگۆكانی ناوەندی سیاسی و ڕۆشنبیری و میدیایی كوردستانن. ئامانجی سەرەكیی گفتوگۆكان خۆی لە بنەڕەتدا مەرجە بۆ گەیشتن بەو مەبەستە كە چۆن هەرێمی كوردستان لە ئەنجامدا ببێتە خاوەن دەستوورێكی تایبەت بەخۆی كە چوارچێوەیەكی تەندروست بۆ ڕێكخستنی دەسەڵاتەكانی سیاسی، یاسایی و ئیداری دابنێت، چارەسەرێكیش بێ بۆ كۆمەڵێك لەو كێشانەی كە لە نەبوونی دەستووردا بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە. كەچی لە ناوەڕۆكی زۆربەی ئەو گفتوگۆیانەی كە بەشێوەیەكی ئاشكرا و شاراوە لە نێوان كەس و لایەنە سیاسیەكان ئەنجامدەدرێ، ئەو مەبەستەی لێ ناخوێندرێتەوە. زاڵبوونی فكری حزبایەتیی بەرتەسك و بەرژەوەندیخوازی گرووپی بەسەر جەدەلەكاندا بەشێوەیەكی گشتی ئاڕاستەی گفتوگۆكانی بە سەر دوو سەنگەری جیاوازدا بەشكردووە. سەنگەرێك كۆی گفتوگۆكانی لەوە كورتكردۆتەوە كە نابێ سەرۆك بارزانی چیتر ویلایەتی بۆ درێژبكرێتەوە، لەبەرامبەریشدا سەنگەری دووەم پێداگیری دەكات، كە بۆ ئەمڕۆ سەرۆك بارزانی باشترین هەڵبژاردنە ئەو بەرپرسیاریەتییە لەئەستۆ بگرێت. ئەمە لە كاتێكدایە كە مەرجە پرسی مانەوەی سەرۆك بارزانی بەشێك بێت لە گفتوگۆكان نەك هەمووی .
هەر چەندە بابەتەكانی (چارەنووسی ویلایەتی سەرۆكی هەرێم، پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستان، میكانزمی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم) بابەتی بەیەكەوە بەستراون، بەڵام هەر یەكە بەجیاواز لەوەی دی دەكرێ بەشێوەیەكی بابەتی و دوور لە حەساسییەت و ململانێی تەسكی حزبی گفتوگۆی لەسەر بكرێ، بۆ ئەوەی لە كاتی بڕیاردان تووشی هەڵە نەبین.
بابەتی (هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەلایەن خەڵكەوە یان لە ناو پەرلەمان) یەكێك لەو تەوەرە هەستیار و سەرنجڕاكێشەكانەیە كە لەمیانی ئەو وتارەدا وەك دروستكردنی نەریتێك، هەوڵدەدەم دوور لە حەساسییەتی حزبی چەند سەرنجێكی لەسەر بدەم.
سیستمەكانی (پەرلەمانی)، (سەرۆكایەتی) و (تێكەڵاو)، هەروەها بابەتی هەڵبژاردنی سەرۆك بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە، یان لەناو پەرلەمان، كە ئەمڕۆ لە كوردستاندا زۆرترین جەدەل و دژەبۆچوونی لەسەر دروستبووە، نموونەی كۆمەڵێك شێوازی حوكمڕانین كە لە وڵاتانی جیهان ئەزموونكراوە. كە ڕەنگە هەر یەك لەو شێوازانە، نموونەی سەركەوتوو، یا شكستخواردوویان هەبێت .
بۆ یەكلاكردنەوەی ئەو جەدەلە سیاسییەی كە لەو بارەیەوە دروستبووە، پێویستە بەر لەهەموو شتێك سەرنج بدەینە واقعی مێژوویی، كۆمەڵایەتی و جیۆپۆلۆتیكی ئەمڕۆی كوردستان، پاشان پرسیاری ئەوە لە خۆمان بكەین كە كام نموونە لە شێوازەكانی حوكمڕنی لەوانیتر بۆ ئەمڕۆی كوردستان گونجاوترە و بۆچی؟ بە لەبەرچاوگرتنی ئەو چەندخاڵەی خوارەوە:
1. وێڕای ئەوەی كە 24 ساڵ بەسەر تەمەنی حوكمڕانیی خۆجێیی هەرێمی كوردستاندا تێپەڕدەبێت، وێڕای دامەزراندنی پەرلەمان و هەبوونی دامودەزگاكانی بەڕێوەبرن و دەستاودەستكردنی دەسەڵات بە ڕێگەی هەڵبژاردن و هاتنە ئارای چەندین گۆڕانكاری ئەرێنی لە بوارەكانی بووژاندنەوەی زۆر لە شار و لادێكانی كوردستان و بەهێزبوونی پەیوەندی دیپلۆماسی و بازرگانی هەرێم لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە و جیهان بە بەراورد لەگەڵ پێشووتر، هەبوونی ئارامی و ئاسایش لەو هەرێمە كە هەمیشە شانازی پێوەدەكەین، كەچی تاكو ئەمڕۆ بنیادی حوكمڕانی لە كوردستاندا ئەوەندە پتەو و ڕێكخراو نییە كە فۆرمی بە دامەزراوە بوونی وەرگرتبێت. هەر بۆیە ئاڕاستەی بەڕێوەچوونی پرۆسەی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستان، لەهەندێك دۆخدا مەد و جەزری تێدەكەوێت.
2. ئەزموونی حوكمڕانیی كوردستان پاش تێپەڕبوونی ئەو تەمەنەی (بەهۆی كۆمەڵێك هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی)، نەیتوانیوە وەك پێویست كۆمەڵگەی كوردستان لە كۆمەڵگەیەكی نەریتییەوە بگوازێتەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی مەدەنی و هەڵگری فەرهەنگێكی جیاوازتر. تاكو ئێستا لە كوردستاندا كەسایەتی، حزبی سیاسی، پێگەی كۆمەڵایەتی و ئایینی كەسایەتییەكان، هەیمەنەیان بەسەر دامەزراوەكانی حكومەتدا هەیە. كاریگەری ئەو مەراجعانە بە سەر كۆمەڵگەی كوردستان ئەوەندە بەهێزە هەم دروستكەری بڕیارن، هەمیش دەتوانن مایەی جێگیری و ئارامی یاخود بەپێچەوانەوە مایەی پشێوی و ناجێگیری بن، كە ئەزموونی قۆناغەكانی پێشوو ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێن.
3. لەواقعی ژیانی سیاسی وئیداری ئەمڕۆی كوردستاندا ئەو ڕاستییە دەخوێندرێتەوە كە ئەوە تەنها حكومەت نییە گرفتی بە دامەزراوەبوونی هەیە، بەڵكو لەبنەڕەتدا سەرچاوەی ئەو كێشەیە دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی، یاخود غیابی (سیستم) لە شێوازی كاری حزبایەتی لە كوردستاندا، لە ناو حزبە سیاسییەكانیشدا، لە زۆربەی كاتدا ئەوە سەركردە كاریزما و كەسایەتییەكانن كە كۆكەرەوە و هێز وتوانایی و تەنانەت پێگەی جەماوەریش بۆ پارتەكان دروستدەكەن. لەغیابی ئەو مراجعانە وەك هێزی كۆكەرەوە، ئەو حزبانە زۆرجار تووشی ململانێی ناوخۆیی و فەوزای بڕیاڕدان و پەرتەوازەبوون و پووكانەوە دێن. سەبارەت بەو ڕاستییە نموونەی مێژوویی و هەنووكەیی لە بەردەستدان.
4. بەو هۆیەی كە كوردستان لە سەدەكانی پێشووتریشدا دامەزراوەی بەهێزی خۆبەڕێوەبردنی سەربەخۆی نەبووە، بەڵكو بە سەر خێڵ یاخود ئیمارەتەكان دابەش ببوون، ئەو فرە مەرجەعییە هەمیشە لەلایەن حوكمڕانەكانی ناوچەكە دەقۆزرایەوە بۆ ئەوەی دەست لەكاروبارەكانی ناوخۆی كوردستان وەربدەن و بەگژ یەكیاندا بكەن. دەسەڵاتدارانی ناوچەكە هەركاتێك هەستیان كردبێت بەرژەوەندییەكانیان هەڕەشەی لەسەرە، هەوڵیانداوە گەلی كورد سەركوت یا لەناو ببەن. ئەزموونی حوكمڕانیی عێراق پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس و هەیمەنەی تەوژمی شیعەگەری بەسەر ئەو وڵاتە و دۆخی هەرێمی كوردستان پاش شەڕی داعش و جیاوازیی خیتابی سیاسی حزبە سیاسییەكان لەسەر پرسی سەربەخۆیی كوردستان و دابەشبوونی هاوسۆزی ناوخۆیی بە سەر دوو سەنگەرە جیاوازەكەی شیعە و سوننە، جارێكیتر زەمینەی بۆ دەستوەردانی دەرەكی خۆشكردووە و بۆتە هۆی لاوازكردن و شێواندنی ناوماڵی كورد.
كەواتە بە لەبەرچاو گرتنی ئەو ڕاستییانەی سەرەوە كە هەندێك دیوی واقعی ژیانی سیاسی، ئیداری و كۆمەڵایەتی كوردستان پیشان دەدات، و بەشێكیشە لەو واقیعەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تێیدا دەژین، پێویستە چ بڕیارێك بدەین؟
دۆخی ئەمڕۆی كوردستان پێویستی بە هەبوونی سەرۆكێكی بەهێزە كە ببێتە ناوەندێك بۆ كۆكردنەوەی گشت هێزە سیاسییەكانی كوردستان، و تاكە ناوەندی مامەڵەكردنی سیاسی وڵاتان لە گەڵیدا، نەك سوئستیفادە كردن لە فرە مەرجەعی و ڕێگە خۆشكردن بۆ دەستوەردان. هێزی سەرۆكی هەرێمیش پێویستە لە هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆوە بێت لەلایەن گەلەوە، نەك پەرلەمان. ڕەنگ بێ لایەنگرانی سیستمی پەرلەمانی لەو ڕوانگەیەوە پێداگیری لەو شێوازە بكەن كە لەو حاڵەتەدا پەرلەمان وەك دەسەڵاتی باڵاتر دەتوانێ چاودێری و بەدواداچوون بۆ كارەكانی سەرۆكی هەرێم بكات و چوارچێوەی دەسەڵاتی سنووردار بكات، بەڵام ئایا لە ئەمڕۆدا كوردستان پێویستی بە سەرۆكێكی بەهێز نییە؟ ئەگەر جارێكیتر بگەڕێینەوە بۆ واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەمڕۆی كوردستان، بۆمان دەردەكەوێت كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەلایەن پەرلەمانەوە بۆ ئەو قۆناغەی كوردستان پێیدا تێپەڕدەبێ، سلبیاتی زۆرتری هەیە لە ئیجابیاتی، لەبەر چەند هۆكارێك:
یەكەم: بە شێوەیەكی سروشتی دوای هەڵبژاردنەكان پرۆسەی دانوستان لە نێوان لایەنە سیاسییەكان و بەتایبەتی هاوپەیمانەكان دەست پێ دەكات، كە ڕەنگبێ بۆ گەیشتن بە ئەنجام و رەزامەندی لایەنەكان، ئەو پرۆسەیە چەند مانگ تا ساڵێك یا زیاتریش بخایەنێ (زیندووترین نموونە، دواكەوتنی پێكهاتنی كابینەی هەشتەم و پاشان دەستبەكاربوونی پارێزگاری سلێمانی بوو). بەو مانایەی كە ئەگەری ئەوە بە دەستەوە دەدەین كە هەرێم بۆ ماوەیەكی زۆر بە بێسەرۆك بمێنێتەوە، كە مەرجەعی شەرعی سیاسی وڵاتە، كە ئەوە بەهیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندی كوردستاندا نییە؟.
دووەم: كاتێك دەسەڵاتی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە هاووڵاتیان دەسەندرێتەوە و دەدرێتە پەرلەمان ، ئەوە بەو مانایەیە كە نەك هەر دیاریكردنی كەسی شیاو بۆ ئەو پۆستە هەستیارە دەكەوێتە ژێر رەحمەتی دانوستان و گفتوگۆی دووقۆڵی و چەندقۆڵی لایەنە سیاسییەكانەوە، بەڵكو لە هەمان كاتدا دەرگا دەكرێتەوە بۆ بەهێزبوونی هەژموون و دەسەڵاتی وڵاتانی ناوچەكە بە سەر هەرێمدا، لە بەر ڕۆشنایی ئەو ڕاستییەی كە زۆرێك لە حزبە سیاسییەكانی كوردستان بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ، یا ناڕاستەوخۆ كاریگەری هێز و وڵاتانی دەرەكییان بەسەرەوە هەیە. ئەو كاتە لە دیاری كردنی سەرۆكی هەرێمدا هاوشێوەی هەر دوو پۆستەكانی سەرۆكایەتی كۆمار وسەرۆكی وەزیران لە عێراق، ئەوەندەی وڵاتانی هەرێمی و هاوكێشە سیاسییەكان بڕیاری یەكلاكەرەوەیان دەبێ، ڕەزامەندی و ویستی میللەت زۆر بایەخی پێ نادرێت.
5. لە ئەمڕۆی كوردستاندا ڕاستییەكی تر هەیە كە دەبێ لە یاد نەكرێ ئەویش ئەوەیە كە لە زۆربەی كاری سیاسی و ئیداری و حوكمڕانیدا ئەوە كەسەكانن كە هێز بە پۆست و پێگەكان دەبەخشن، نەك بەپێچەوانەوە. ڕەنگبێ بەپێی یاسا هەموو كەسێك بۆی هەبێت مومارەسەی هەر پۆستێك بكات، بەڵام كەمن ئەو كەسایەتییانەی بتوانن لەسەر ئاستی دەرەكی و ناوخۆیی هێز و قورسایی ئەوەندەیان هەبێت لە ئیدارەدانی ئەو دۆخە سەخت و قەیراناوییەی كە هەرێم و ناوچەكە تێی كەوتووە.
لە ئەمڕۆدا كوردستان لە هەر كاتێكی تر زیاتر پێویستی بە سەرۆكێكی بەهێزە كە بتوانێ كوردستان لەو دۆخە هەستیارە بە سەركەوتوویی رزگار بكات، و بونیادی سیستمێكی دیموكراسی پێشكەوتوو بۆ كوردستانی سەربەخۆ دابمەزرێنێ.