عێراقییەكان چەندین نموونە و پەند و قسەی نەستەقی میللییان داهێناوە كە دەكرێ لە زۆر لەو بارودۆخانەدا بەكاربهێندرێن كە كۆمەڵگەیان پێدا تێدەپەڕێت، چونكە زۆرجار ئەو نموونانە پڕیانە لە شارەزایی و زانیاری و دانایی، بۆیە زۆربەیان لە حاڵەتی بەراوردكردن، یان وەك یەك دەكرێنە نموونە، لەوانە پەندێكی عێراقی هەیە كە دەڵێت: (عەرەب لە كوێ و تەنبورە لە كوێ!) ئەم پەندە میللییە لە كاتی بوونی حاڵەتێكی ناتێگەیشتن لەنێوان دوو كەس، یان ژن و مێرددا، یان لە حاڵەتی ئێستای نێوان حكومەتی عێراق و كۆمەڵگەی عێراقی ئاماژەی پێ دەكرێت، هەروەها دەگوترێت لە حاڵەتی نەبوونی لێكگەیشتن (حوار الطرشان) واتا گفتوگۆی نێوان كەڕەكان، یاخود (اليحچي هندي واليسمع أهل الجريبات) واتا ئەوەی قسە دەكات هیندییە و ئەوەی گوێدەگرێت خەڵكی جرێباتە، مەبەست لێرەدا نەبوونی زمانی لێكگەیشتنە لە نێوان دوو لایەندا، نموونەی دیكەش زۆرن كە هەمان ناوەڕۆكیان هەیە، وا دیارە ئەوەی بەدواداچوون بۆ رەوتی كاری سیاسی لە عێراق بكات، دەزانێت كە حوكمڕانەكانیان بە تەواوی لەبیریان چووە كە گەلی عێراق چەند دووچاری كارەسات و مەینەتیی ترسناك بۆتەوە، كاتێ رژێمی دیكتاتۆری پێشوو وڵاتی دووچاری چەندین شەڕی خوێناویی ناوخۆیی و دەرەكی كرد كە چەندین ساڵیان خایاند، هەروەها پێش ئەوە و دواتر دەستی دایە بەكارهێنانی تیرۆری دڕندانەو خوێناوی بەرامبەر هەموو هێزە فیكری و حزبە سیاسییەكان، تەنانەت تیرۆركردن گەیشتە خودی حزبی بەعسی فەرمانڕەوا كاتێ سەدام حوسێنی دیكتاتۆر و تاوانبار ئەو كاتەی بە دیكتاتۆرێكی رەها و سادی و دڕندە و شێتیی گەورەیی دەسەڵات بەسەر عێراق و گەلەكەیدا هەڵبژێردرا، قەسابخانەیەكی ترسناكی دژ بە ژمارەیەكی زۆری سەركردەكانی حزبەكەی و ئەنجومەنی سەركردایەتیی شۆڕش و كادیرە پێشكەوتووەكانی بەعس لە ساڵی 1979 ئەنجامدا، هەروەها ئەو رژێمە هزرێكی توخمپەرستی و رەفتاری شۆڤینیانەی ترسناكی بەسەر گەلی كورددا لە قەسابخانەكانی ئەنفال و هەڵەبجەدا سەپاند كە بەڕاستی بە تاوانی جینۆساید و دژ بە مرۆڤایەتی دادەنرێن، هەروەها تاوان دژی كوردانی فەیلی بە شێوەیەكی تایبەت و هەڵمەتەكانی عارەباندن و پاكتاوی رەگەزی و راگواستنی زۆرەملێی عارەب لە ناوەڕاست و باشووری عێراق، ئەو رژێمە هەر بەوەوە نەوەستا، بەڵكو دوژمنایەتیی گەلانی دیكەشی كرد، هاوكات جیاكاریی ئایینی و تایفەگەری و پەراوێزخستنی لە سیاسەتی رۆژانە و لە ئابووری و رۆشنبیریشدا گرتەبەر، بە شێوەیەك وایكرد كە هەموو كۆمەڵگەی عێراقی بكەوێتە ژێر رەحمەتی حزبی بەعس و دامەزراوە ئەمنی و هەواڵگرییەكان و هێزی تایبەت و ئەوانەی كە تەنیا شەونخوونیان بۆ پاراستنی دیكتاتۆر و رژێمەكەی دەكرد، بۆیە دەبینین كە ئاكامەكان ترسناك بوون، كاتێ كە عێراق زیاتر لە ملیۆنێك مرۆڤی لە جەنگە خوێناوییەكانی رژێم لەگەڵ دەرەوەدا لەدەست دا، لەوانە (جەنگی عێراق. ئێران 1980-1988، جەنگی داگیركردن و رزگاركردنی كوێت 1990-1991، جەنگی رووخاندنی دیكتاتۆریەت لە ساڵی 2003 دا) ئەمە وێڕای 200 تا 210 هەزار شەهید و بێسەروشوێنی گەلی كورد لە سەردەمی خەباتی قارەمانانەی نەپساو لە وەتەی حزبی بەعس بۆ جاری دووەم دەسەڵاتی سیاسی لە تەمموزی 1968 گرتەوە دەست، سەرەڕای ژماریەكی زۆری بریندار و كەمئەندامان، هەروەها ژمارەیەكی هێجگار زۆریش لە كچان و كوڕانی عێراق لە سەرجەم نەتەوە و ئایینزاكان زۆر لەوانەی سەر بە حزبە سیاسییەكانی عێراق بوون لە ژێر ئەشكەنجە و ئازاردا گیانیان لەدەست دا، لەوانەش ئەو سەركردە و ئەندامانە لە حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان كە لە ئێستادا سەركردایەتیی حوكمڕانیی عێراق دەكەن كە ویست و بەرژەوەندییەكانی گەلیان لەبیرخۆیان بردۆتەوە.
بۆیە لەباتی قەرەبووكردنەوەی گەلی عێراق بە هەموو نەتەوە و شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان لەو مەینەتییانەی بە درێژایی دەیەكانی پێشووی دوای رووخاندنی دیكتاتۆریەتی ستەمكار چەشتوویانە، ئەویش بە دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسیی مەدەنی و نیشتمانی و دیموكراسی و فیدڕاڵی لە وڵات، هەروەكو لە دەستووری ساڵی 2005 چەسپێندراوە، دەبینین زۆرینەی هێزە سیاسییەكان كە پێشتر ململانێی رژێمی بەعسیان دەكردو رەخنەیان لە سیاسەت و هەڵوێست و رێوشوێنە رەگەزپەرستی و شۆڤینییەكان و تایفەگەری و سەركوتكەرەكانی دەگرت، لە ساڵی 2003 وە تا بە ئەمڕۆ دەگات رژێمێكی سیاسیی تایفەگەرییان دامەزراندووە، واتا رژێمێك كە پشكایەتیی تایفەگەریی دەگرێتەبەر و پرەنسیپی هاووڵاتیبوونی ئازاد و یەكسانی هەموو رۆڵەكانی نەتەوە شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاو بۆچوونە فیكرییە دیموكراسییەكانی پشتگوێ خستووە، ئەوانەی دژ بە فیكر و سیاسەتە رەگەزپەرستییەكان و دەمارگیریی ئایینی و تایفین، كەواتە دەرئەنجامی ئەمە چی بوو؟
هەموو دەرهاویشتەكانی ژێردەستمان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ئەو ماوەیەی كە دوای رووخاندنی دیكتاتۆریەت هات، ماوەیەكی پڕ لە پاشاگەردانی و بێسەروبەری و ماڵوێرانی و ململانێی سەر دەسەڵات و سامان و هەژموون بوو لە بەغدا، نەك لەبەر داكۆكیكردن لە بەرژەوەندییەكانی گەل و كێشە بنەڕەتییەكانی و پەرەپێدانی ئابووری و ژیانی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ژینگەیی، بەڵكو لە بەر بەرژەوەندیی حزبە سیاسییە فەرمانڕەواكان و تاقم و كۆمەڵەكانی دەوروپشتیان، وێڕای بەردەوام قسەكردنیان لەسەر بەرژەوەندییەكانی لایەنگر و شوێنكەوتووانی ئایینزاكان كە ئەوان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە چاودێریی و داكۆكییان لێ دەكەن، دیارە كە ئەوەی بە كردەنی زەرەرمەندە هەر ئەو جەماوەرەیە، چونكە ململانێی ئێستای نێوان حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان تەنیا بەپلەی یەكەم ململانێیەكی تایفەگەریی سیاسییە، ئەمەش دژی ئایینزاكانە و تەنیا بە وشە ئەنجام دەدرێت، بەڵام بە كردەنی سەری كێشا بۆ گوللەیەكی كوشندە دژ بە ژنان و پیاوانی لایەنگرانی ئایین و ئایینزاكان، بۆیە ئەگەر سەرژمێرییەكمان كرد بە ژمارەی سیاسەتوانە تایفەگەرەكان ئەوانەی لە میانی ئەو ململانێیانەدا كوژراون ئەوا دەبینین لە كەمترین حاڵەتدا لە پەنجەكانی دەست تێپەڕ ناكەن، لە كاتێكدا كوشتنی بەكۆمەڵ لەم ململانێ و كێشانەدا دەگاتە دەیان هەزار كەسی بێ تاوان لە لایەنگرو شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكاندا، كوشتنەكانیش زیاتر لەسەر ناسنامە و تیرۆركردنی تاكەكەسی و كردەوەی خۆكوژیی دۆزەخیانەی تۆقێنەرە دژ بە خەڵكی سڤیل و هەژار لە ناوچە میللییەكانی عێراق كە رێكخراوو میلیشیا تیرۆریستییە تایفەگەرە چەكدارەكان بە هەموو جۆرەكانیانەوە پیادەی دەكەن.
تا ئێستا چوار حكومەتی عێراقی پێكهاتوون، سێ لەوانە بە سەرۆكایەتی ئیسلامیی سیاسی بوون لە حزبی دەعوەی ئیسلامی لە عێراق، دوا حكومەتیشیان بەر لە چەند مانگێك بە سەرۆكایەتیی حەیدەر عەبادی پێكهات، بەڵام ململانێكان و كوشتنی بەكۆمەڵ و تاكەكەسی و پەرەسەندنی رۆڵی هێزەكانی تیرۆر و میلیشیای چەكداری بە شێوەیەكی فراوان هەر لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتەكەی عەللاوی دەستی پێكرد و لەسەردەمی حوكمڕانیی حكومەتەكەی جەعفەریش هەر بەردەوام بوو، بەڵام لەسەردەمی حوكمڕانیی مالیكی بە شێوەیەك پەرەی سەند كە بەخەیاڵدا نایەت، چونكە لە سەردەمی نێوان ساڵی 2006 تا 2014 نوری مالیكی دوو حكومەتی عێراقی پێكهێنا لەسەر بنەمای پشكایەتیی تایفەگەری، هەروەها مالیكی سیاسەتێكی نامۆی پەیڕەو كرد كە بە تەواوی دوور بوو لە دابینكردنی لێكگەیشتن و سەقامگیری و بنیادنانی ئابووری، سیاسەتێك كە مەبەستی وەدیهێنانی كۆمەڵێك مەرام بوو دژ بە پرەنسیپەكانی دەستوور و دیموكراسییەت كە عێراق بە ئومێدی بوو:
1. چەسپاندنی رژێمێكی سیاسیی تایفەگەری و بەهێزكردنی پێگەكانی حزبی دەعوەی ئیسلامی و هاوپەیمانیی نیشتمانی شیعە لە دەسەڵات لەسەر حیسابی حزب و هێزە سیاسییەكان و لایەنگرو شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكانی دیكە.
2. توندكردنی سەنتراڵییەت لە حوكمڕانیدا لە بەرامبەر رووبەڕووبوونەوەی فیدڕاڵییەتدا كە كە پێویستی بە ناسەنتراڵییەتە، هەروەها هەوڵدان بۆ ئەوەی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی هەرێم بخاتە ژێر ركێفی سیاسەت و رێكار و هەڵوێستەكانییەوە، دوور لە دەستوور، ئەمەش ململانێ و پەرچەكردار و ئاڵۆزیی قووڵتر كردەوە.
3. كۆنتڕۆڵكردنی تەواوی هێزە چەكدارەكانی عێراق بە هەموو شێوەكانیانەوە و بەڕێوەبردنیان بە بەرنامەیەكی تایفەگەریی دژ بە پرەنسیپی هاووڵاتیبوون و بیروباوەڕی نیشتمانی عێراقی.
4. كۆنتڕۆڵكردنی دەزگا مەدەنییەكانی دەوڵەت و دەستە سەربەخۆكان لەلایەن سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە و بە شێوەی سەرپێچی لە دەستووری عێراق كە مافی جیابوونەوە لە دەسەڵاتی راپەڕاندن دەداتە ئەو دەزگایانەو بە پەرلەمانی عێراقییەوە دەبەستێتەوە، لەوانەش بانكی ناوەندی و كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان و دەستەی راگەیاندنی عێراقی....تاد.
5. بەتەواوی دووركەوتنەوە لە گەڕان بەدوای بنەماو ئامرازو شێوازەكانی لێكگەیشتن و ئاشتبوونەوە لە كۆمەڵگادا،هەروەها هەنگاونان بە ئاراستەی توندكردنی ململانێ و كێشەكان لەسەر هەمو ئاست و بوارەكان لەسەر بنەمای (پەرتكە و زاڵبە)! و رەتكردنەوەی بەدەنگەوە هاتنی داواكارییە واقیعی و بابەتییەكانی گەل، بەتایبەتیش لە پارێزگاكانی رۆژئاواو نەینەوا.
6. ئەنجامدانی سیاسەتی سەركوتكردنی ستەمكارانەی ناڕەوا لەهەمبەر رای دیكە و هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان و كردەوەی رەشبگیری و ئەشكەنجەدان و زیندانیكردن بەبێ پاساوی یاسایی، بەپێی ماددەی 4ی تیرۆر كە هەزاران هاووڵاتی سڤیلی گرتەوە.
7. بەكارهێنانی شێوازی سزادانی ئابووری لە هەوڵدانێكدا بۆ یەكلایی كردنەوەی ناكۆكییەكان بە هێزی ئابووری كە ئەمە بووە هۆی زیاتری ناكۆكی و ململانێ لەگەڵ سەرۆكایەتی و حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان لە عێراقدا.
8. نوری مالیكی بە هۆی سیاسەتە تایفەگەری و قەومچییە پەڕگیریەكەیەوە بواری بەوە دا كە دەستێوەردانێكی چڕ و ئاشكرا لەلایەن دەوڵەت و دەزگا ئەمنییەكانی ئێران و سعودیەو توركیاو كەنداو لە كاروباری عێراق بێتە ئاراوە، هەروەها لەئامێزگرتنی هێزەكانی نەیار بە عێراق و گەلەكەی كە خوازیارن هەژموون و سیاسەت و بەرژەوەندەكانیان بەسەر وڵاتدا بسەپێنن.
9. لە سایەی ئەو بارودۆخەی دژ بە دیموكراسییەت و دەستووری عێراقدا، هێزەكانی تیرۆری نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و ناوخۆیی لەلایەك و هێزەكانی گەندەڵی لەلایەكی دیكەوە، توانیان پێگەكانی خۆیان قایم بكەن و سەركەوتنی زیاتر بەدەست بێنن لە لاوازكردنی دەوڵەت كە لە بنەڕەتدا شلۆق بوو و لەسەر حیسابی ژیان و بەرژەوەندییەكان و یەكێتی و ویست و ئابووری و داهاتە داراییەكەی نەوتی گەل.
هەموو ئەو فاكتەرانە ناكۆكیی نێوان حزبە كوردستانییەكانی لەلایەك و حكومەتی عێراقی لەلایەكی دیكەوە قوڵتركردەوە، هەروەها لەنێوان حزبە ئیسلامیە سوننیەكان لەلایەك و حكومەتی عێراق لەلایەكی دیكەوە، دواتر گواستنەوەی ئەم ململانێیە بۆ كۆمەڵگەی عێراقی، دیسان پێداویستییەكانی دەستەبەركردو رێگاشی خۆشكرد لەبەردەم داگیركردنی عێراق لە دەروازەی موسڵەوە لەلایەن ئەو دڕندانەی كە تینووی خوێن و كەنیزە و پارەن، دواتریش لەسەرجەم ناوچەكانی پارێزگای نەینەواو پارێزگاكانی دیكەش پێش ئەو پارێزگایە. بۆیە لەسایەی حكومەتی ستەمكار نوری مالیكی ئەوانە توانیان دەستبگرن بەسەر رووبەرێكی فراوان لە باكوورو رۆژئاوای عێراق كە ناوچەیەكی چڕی دانیشتوانە و نەتەوەگەل و ئایین و ئاینزایەكی زۆر لەخۆدەگرێت.
ئەمە تەنیا داگیركردنی خاكی عێراق نەبوو، بەڵكو داگیركردن و دەستبەسەرداگرتن و بەكەنیزەكردن و دەستدرێژیكردنە سەری گەل بوو، هەروەها بەتاڵانبردن و زەوتكردنی سامانەكەی و پاكتاوكردنی ئیتنی دژی كریستیان و ئێزیدییەكان و شەبەك و توركمان و پاكتاوكردنی رۆشنبیری و وێرانكردنی شارستانیی گەل و كەلەپووریی مێژوویی و تێكدانی هزریی رۆشنبیری و مرۆیی بوو. بۆیە دەبینین كە مردن و بەسەبیكردن و دەستدرێژیكردن رووبەڕووی هاووڵاتیانی ئێزیدی بووەوە، كە داگیركەران بە كافر لەقەڵەمیان دەدەن و پێیان وایە دەبێ خاكیان لێ پاكبكرێتەوە و كچەكانیان بە سەبی بەرن و دەستدرێژیش بكەنە سەر ژنەكانیان و لە بازاڕدا وەك كۆیلە كڕین و فرۆشتنیان پێ دەكەن، هەروەها بەزۆری داوایان لێدەكەن واز لە ئایینەكەیان بێنن.
ئەمە ئەو حاڵەتەیە كاتێ ستەمكار نوری مالیكی و بە نەشتەرگەرییەكی قەیسەری ناچاركرا سەرۆكایەتی حكومەت رادەستی هاوڕێیەكی خۆی لە سەركردایەتیی حزبی دەعوەی ئیسلامی و هاوپەیمانیی نیشتمانیی شیعە كرد كە (دكتۆر حەیدەر عەبادی)یە، كە ئەنجومەنێكی نوێی كۆنی پێكهێنا لەسەر بنەمای پشكایەتیی تایفەگەریی نەفرەتلێكراو كە وڵاتی راكێشایە ناو ئەو مەینەتییانەی كە لەئێستادا گەلی عێراق پێوەیان دەتلێتەوە، كەواتە دەبێ حەیدەر عەبادی لەم بارودۆخەدا چی بكات؟ ئەو بەراشكاوی دەتوانێ زۆر شت بكات ئەگەر بیەوێت! چونكە ئەو دوای لادانی مالیكی هات كە سیاسەتی تایفەگەریی كوشندە و توندی لەسەر ئاستی ناوخۆو ئیقلیمی و نێودەوڵەتی پەیڕەو دەكرد، دواتر لەلایەن جیهانەوە پشتگیریی لێكرا كە ئامادەبوون یارمەتی و پشتیوانیی پێشكەش بكەن، هەروەها لە ناوخۆشەوە پشتگیریی لێكرا بە هیوای ئەوەی سیاسەتی تازە بگرێتەبەر، بەڵام ئایا عەبادی دەیەوێت گۆڕانكاریی بكات، یان هەوڵدەدات تەنیا هێوركەرەوە بەكاربێنێت كە نەخۆشییەكە لا نابات و چارەسەری نەخۆش ناكات؟ تائێستا ئەوەمان بەدی نەكردووە كە بەڵگە بێت لەسەر ئارەزووی بنبڕكردنی نەخۆشییەكە بە نەشتەرگەرییەكی زیرەكانە و بە بەرنامە، بەڵكو تەنیا بە بەكارهێنانی هەندێ هێوركەرەوە كە دوور نییە لە بەردەوامبوونی كرداری رژێم و سیاسەتە پشكایەتییە تایفەگەرییەكانی، كە هۆی بنەڕەتییە لە كۆی ئەو هەموو كێشەیەی كە لەئێستادا عێراق پێوەی دەناڵێت، بێگومان گروپی مالیكی و كەسانی دیكە هەوڵدەدەن لەمپەر بخەنە بەردەم ئەو گۆڕانكارییەی كە پێویستە، گومانی تێدا نییە كە ئەو گروپانە توانیان لە دانانی ئەو لەمپەرانە سەركەوتن بەدەست بێنن تاكو نەهێڵن عەبادی بەرەو پێشەوە هەنگاوبنێت، چونكە تا ئێستا رێكاری پێویستی دژی سەرچاوەكانی ئەو لەمپەرانە و دژی نوری مالیكی و لایەنگرانی نەگرتۆتەبەر.
پێویستە دڵنیابین لەوەی كە ئەستەمە سەركەوتن بەسەر مێگەلەكانی داعش بەدەست بێت ئەگەر حكومەتی بەغدا سیاسەت و رێوشوێنگەلێكی هاوتەریب بە كردەوەی سەربازی نەگرێتەبەر و هەنگاونەنێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هێزو لایەنە سیاسییەكانی پرۆسەی سیاسی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی رۆژئاوا و سەرجەم پارێزگاكان و لەبوارە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكاندا.
ئەوەی دەیەوێت لە هێزی تیرۆریستی داعش رزگاری بێت پێویستە كۆمەڵێ ئەرك دابنێ و بەیەكەوەو بە گیانی دیموكراسییانە چارەسەریان بكات لەسەر بنەمای نیشتمانی، دوور لە تایفەگەریی سیاسی كە نیشتمان و گەل لەدەست دەدات. چونكە بەبێ ئەمە، شتەكان هەر وەك خۆیان دەمێننەوە و پرۆسەی ئازادكردن تەگەرەی تێدەكەوێت و تایفەگەرە سیاسەتوانەكان و میلیشیا چەكدارەكانیانیش بەردەوام رۆڵی شەرمەزاریی خۆیان لە ژیانی وڵات و گەلی عێراق بە هەموو پێكهاتەكانییەوە دەگێڕن.