كێشەی نەوتی كەركووك و دەرهاویشتەكانی لەسەرهەناردە كردنی نەوت
دكتۆر بێوار خەنسی*
واقیعی كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك
1. حكومەتی هەرێمی كوردستان بە رێگەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان و كۆمپانیای (كار) كێڵگە نەوتییەكانی (بای حەسەن و وەقبەی ئافانا) بەڕێوەدەبات، لەگەڵ ئەوەی بواری بەرزكردنەوەی رێژەی بەرهەمهێنان لەم دوو كێڵگەیە بۆ 300 هەزار و هەروەها لە ئایندە بۆ 400هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەیە، بەڵام لە ئێستادا هەناردەكردنی نەوت لەوە زیاتر كارێكی ئاسان نییە و هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەو بۆرییەی نەوتەكەی پێدەگوێزرێتەوە تیرەكەی (25 گرێیە) و كۆنە و ناتواندرێت لە 300هەزار بەرمیل زیاتر بەم هێڵە كۆنە بگوازرێتەوە. هەر بۆیە ماوەیەكە دەستكراوە بە دروستكردنی هێڵێكی دیكە كە تیرەی بۆریەكەی (36 گرێیە) بۆ ئەوەی ئەم دوو هێڵە كە درێژیەكەیان 50-60 كیلۆمەترە ببەسترێنەوە بە هێڵی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان نزیك كێڵگەی خورمەڵە، بۆیە لە ئێستادا قورسە بڕی 300 هەزار بەرمیل نەوت بەو خێراییە بگوازرێتەوە. ئەمانەش هەمووی لە كاتێكدان كە بەغدا جەختدەكاتەوە كە دەبێت بڕی 550 هەزار بەرمیل رۆژانە هەناردە بكرێت بۆ ئەوەی لە بەرامبەردا رێژەی 17%ی بودجەی كوردستان بنێرێت، دوای ئەوەی خەرجییەكانی سەروەریی لێ دەردەكرێت كە بە رێژەی 30%ی بودجەی عێراق خەمڵێندراوە.
2. كێڵگەكانی (بابەگوڕگوڕ) لەگەڵ هەندێك كێڵگەی بچووك وەك كێڵگەكانی (جەمبور و خەبازە) لەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكوور كە سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراقە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك بەڕێوەدەبرێن، رێژەی بەرهەمهێنان لەم كێڵگانەش نزیكەی 150 هەزار بەرمیل نەوتە لە رۆژێكدا، 30 هەزار بەرمیل نەوت لەم بڕە دەنێرێت بۆ مەسفاكان و ئەوی دیكەشی كە 120 هەزار بەرمیلە رۆژانە بە رێگەی تەنكەر هەناردەی ئێران دەكرێت، پارەی ئەم نەوتە نازاندرێت بۆ كۆێ دەچێت و تێكەڵاوی بودجەی عێراق نابێت.
3. هەروەها كۆمپانیای گازی باكوور كە ئەویش سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراقە، رێژەیەكی زۆر گاز بەرهەمدەهێنێت بە مەبەستی دابینكردنی گازی سروشتی بۆ هاووڵاتیانی پارێزگای كەركووك، گازی شلیش بۆ هەندێ كارگەی گازیش دەنێرێت.
دەرەنجامەكان
1. گرنگە واقیعی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت لە كەركووك بۆ رای گشتی وەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێكرد روونبكرێتەوە، بەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان (كۆنتڕۆڵی لەسەر هەموو كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك نییە) بەڵكو وەك لە خاڵی یەكەم پێشتر ئاماژەمان پێكرد بەشێكی لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەشەكەی تریشی وەك لە خاڵی دووەم ئاماژەمان پێكرد لەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكوور و ئەنجومەنی پارێزگای كەركووكەوە بەڕێوەدەبرێن.
2. بەشی زۆری حزبە سیاسییەكانی كوردستان و نوێنەرەكانیان لە پەرلەمانی كوردستان و عێراق، ئاگاداری ئەم واقیعەن، بەڵام ئاراستەی رەخنە و تۆمەتەكانیان تەنها رووی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانە لەگەڵ ئەوەی پابەندبووە بە جێبەجێكردنی ناوەرۆكی رێككەوتنەكەی نێوان بەغدا و هەولێر سەبارەت بە هەناردەكردنی 300 هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە لە كەركووك و 250 هەزار بەرمیل لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم، لەبەرامبەر ئەمەدا (حكومەتی بەغدا رێژەی بودجەی مانگانەی هەرێم بە پێی رێژەی ئەو نەوتە دەنێرێت كە مانگانە هەرێم رەوانەی دەكات) هەروەك چۆن بەم دواییە بڕی (420 ملیۆن دۆلاری كە دەكاتە 480 ملیار دینار) لەبەرامبەر ئەو بڕی نەوتە رەوانە كرد كە هەرێمی لە مانگی شوبات رەوانەی كردبوو، لەم حاڵەتە حكومەتی هەرێمی كوردستان رووبەڕووی حاڵەتێكی دژوار بۆتەوە بۆ چارەسەركردنی قەیرانی دارایی هەرێمی كوردستان، ئەمە وێڕای ئەو بارودۆخە سەختەی ئێستا هەرێم پێدا تێدەپەڕێت هەر لە رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریستان و چارەسەكردنی كێشەی پەنابەران و بڕینی بودجەی هەرێم لە شوباتی 2014، قەرزەكانی ئەو كۆمپانیا نەوتییانەی لە كوردستان كاردەكەن، هەروەها چەندین كێشەی دیكە كە دەرهاویشتەی ئەم رێككەوتنەی دوایی نێوان بەغدا و هەولێرن سەبارەت بە بودجە و هەناردەكردنی نەوت.
3. ئەگەر ناردنی بەشە بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە بەپێی رێژەی ئەو نەوتە بنێرێت كە هەرێم تەسلیمی كۆمپانیای سۆمۆی دەكات، هەروەك چۆن بۆ مانگی شوبات تەنها 480 ملیار دیناریان ناردووە لەبەرامبەر ئەو نەوتەی هەناردە كراوە، ئەوا حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە لەسەری هەموو رێگەیەك بگرێتە بەر بۆ ئەوەی ئەو كەمكردنە پڕبكاتەوە كە پێویستە مانگانە بۆ مووچەی فەرمانبەران دابینی بكات، دیارە بڕی پارەی مووچەخۆران بە 850 ملیار دینار مەزندە كراوە و لەم حاڵەتەشدا بڕی 370 ملیار دینار كەمترە لەو بڕەی بەغدا ناردوویەتی.
4. دەبوو شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەو خێراییە پابەند نەبوایە بە هەناردە كردنی 300 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە لە كەركووكەوە، ئەمەش لەبەر كۆمەڵێك هۆكاری راستەوخۆ، لەوانە (واقیعی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت لە كەركووك، باری ئاسایش و سەربازی ناوچەكە، نەبوونی پێداویستی هونەری كە هاریكاربێت بۆ چارەسەری كێشە هونەرییەكان پەیوەست بە بەرهەمهێنانەوە بە خێرایی، هەروەها بەستنەوەی كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك بە هێڵی كوردستانەوە بەو ئاسانییە نییە).
پێشنیارەكان:
1. ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی سەبارەت بە واقیعی كەرتی نەوت لە كەركووك، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە بڕگەی یەكەم و دووەمی تایبەت بە بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتییەكان هەیە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیای نەوتی باكوور و ئەنجومەنی پارێزگای كەركووكەوە. بۆ ئەمەش باشترە لیژنەیەكی هونەری لە بواری نەوت بەم كارە هەڵبستێت، هەروەها گرنگە بەغدا ئاگاداری ئەوە بێت دۆسێی نەوت و گاز لە كەركووك چۆن هەڵدەسووڕێت.
2. پێویستە دەستەیەكی تایبەت بە كەرتی نەوت و وزە دابمەزرێت و ئەم دەستەیە راستەوخۆ سەر بە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بێت، ئەمەش بۆ ئەوەیە كە بەدواداچوون لەسەر هەموو ئەو پرسانە بكات كە پەیوەندی بە كاروباری نەوت و وەزەوە هەیە و سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان لە دۆسێیە ژیارییە گرنگە ئاگادار بكاتەوە، لەبەر ئەوەی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر هەموو بوارەكانی ژیان و ئاسایشی نیشتمان و ئاسایشی ئابووری هەیە.
3. بارودۆخی ئێستا وا پێوست دەكات كە پەلە بكرێت لەو پابەندبوونانەی كە بەپێی رێككەوتنی ئەم دواییەی نێوان هەولێر و بەغدا هاتۆتە ئاراوە و دەبێت هەردوولا بەغداو هەولێر پێوەی پابەند بن.
4. پەلەكردن لە دامەزراندنی سندوقی كوردستان بۆ داهاتی نەوت، ئەم سندوقە داهاتەكان و رێژەی نەوتی بەرهەمهاتوو و فرۆشراو رێكدەخات، هەروەها پەیوەندییەكان و یاساكان و پابەندبوونەكانی تایبەت بە بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوت و هەروەها رێكخستنی بەشی پترۆ دۆلار و سندوقی نەوەكانی داهاتوو و سندوقی ژینگە).
* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان
