ئایندەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەرەكان چی ڕوودەدات؟ هەڵەكان لە كوێدان؟

ئایندەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەرەكان چی ڕوودەدات؟ هەڵەكان لە كوێدان؟
«ململانێ لە سووریا و عێراق و دەوروبەریان، ئاڕاستەیەكی نوێی ڕەشبینانەی وەرگرتووە: بۆ چەند یەكەیەكی هۆزگەری و تایەفەگەر، دەوڵەت تێكوپێك دراوە و هەندێك لەم یەكانە سنوورەكانیش دەبەزێنن، لە ململانێیەكی زۆر توندی یەكتریدان و كێبەركێكردنیان كەوتۆتە ژێر كاریگەرێتی هۆكارە دەرەكییەكانەوە، ئیتر هیچ حیسابێك بۆ ڕێسا گشتییەكان ناكەن، جگە لە یاسای هێزی مۆنۆپۆڵخوازییانە نەبێت ـ وەك چۆن هۆبز بە یاسای ململانێی سروشت وەسفی كردووە».
(لە لاپەڕە 142ی كتێبی WORLD ORDERی هنری كیسەنجەر هاتووە كە لە ساڵی 2014 بڵاوكراوەتەوە.)

«بۆیەكەمین جار پێش 200 ساڵ لەمەوبەر فەرمانڕەوایان و گەلانی خۆرهەڵاتی ناوین ڕووبەڕووی بیرۆكەی گرتنەئەستۆی هەموو بەرپرسیاریەتییەكانی وڵاتەكانیان دەبوونەوە، بەوەی خۆیان بڕیارەكان دەربچوێنن و هەر هەڵەیەكیشیان بكردایە خۆیان هەموو بەرپرسیارێتییەكیان دەكەوتە سەرشان».
(برنارد لویس، داهاتووی خۆرهەڵاتی ناوین،2000، لاپەڕە20)




بە ڕای فۆكۆیامای بیرمەندی لیبڕاڵ، جیهانی عەرەبی و ئەوروپی لە سەدەی نۆزدەیەمەوە، هیچ ئەزموونێكی پێشوەختەیان لەسەر دیموكراتیەت نەبووە، بەڵام ئەمڕۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دوو مۆدێلی سیاسی چەسپاو بۆ دیموكراتیەت دەخاتەڕوو كە لە ئەزموونی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاواییەوە هەڵێنجێنراوە، ئەم حاڵەتەی جێبەجێكردن و چەسپاندنی دیموكراتیەتە جێی گومانە لە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوین، چونكە جیاوازی زۆر و زەبەند هەیە لە نێوان ئەزموونی خۆرئاوایی و ئەزموونی خۆرهەڵاتی ناوین، ئەم بابەتە بە تایبەتیش لە مەسەلەی بەسیاسییكردنی ئایینەوە، گەرچی ئایین ڕۆڵێكی كارای گێڕاوە لە سەدەی نۆزدەیەمی ئەوروپادا، حزبی نیشتمانی ئەڵمانی و پارتە مەسیحیەكانی دیموكرات لە فەرەنساو ئیتاڵیا بۆ بەرگریكردن لە ئایین وەك پێچەوانەی بەرژەوەندییە چینایەتیەكان دامەزرێنراون، بەڵام تا ئێستاش نەتەوەییبوون و چینایەتی وەك سەرچاوەیەكی گرنگ بۆ دیاریكردنی شوناس لە ئایین زیاتر دانیان پێدا دەنرێت. كەچی لە خۆرهەڵاتی ناوین ئەمە بە پێچەوانەوە كەوتۆتەوە( گەرچی لە ساڵانی پەنجایەكان و حەفتایەكانی سەدەی بیستەمدا ڕەنگڕێژكردنەكانی سیاسەت زیاتر لە ژێر سایەی نەتەوەییە عیلمانیەكاندا بوون، هەندێكی كەمیی لە بندەستی سۆسیالیستە چەپەكان و حزبە شیوعیەكاندا بووە.)
بیرمەندی عەرەبی (عەبدولحوسێن شەعبان) لەم ڕووەوە دەنووسێت « ئەمریكا لەو بڕوایەدا بوو كە ئەگەر عێراق بگرێت و ڕژێمەكەی لەناوبەرێت، دەشتوانێت سیستمێكی نوێ بەسەر داروپەردووی ڕژێمی پێشوو دامەزرێنێت و نیگەرانی لە ناوچەكەدا نەهێڵێت و تیرۆری جیهانی پێ لەناو دەچێت» كەچی پێچەوانەی ئەمە قەوما، «دۆخی عێراق بوو بە سەرچاوەیەك بۆ ناسەقامگیرێتی تازەی سامناكتر لە جارانی پێشووی، ئەم مەترسییەش تەنیا هەڕەشە نەبوو لەسەر عێراق، بەڵكو پەتای توندوتیژی بە خێرایی گواسترایەوە بە وڵاتانی دەوروبەریش، تا دەگاتە باكووری ئەفەریقیا و تەنانەت ئاسایش و ئارامی هەموو دنیای لەرزاند.»
دەستێوەردانە دەرەكییە سەربازییەكان پاساو و بەهانەكانیان هەرچییەك بێت، كاریگەری نێگەتیڤی لەسەر پەرەسەندنەكانی پاشتری وڵاتانی ناوچەكە جێهێشتووە، وەك ئەوەی لە ساڵی 2001ی ئەفغانستان و 2003ی عێراق و 2011ی لیبیا و هەروەها دەستێوەردانی نیمچە سەربازیی لە سووریادا ڕوویاندا.
هەموو ئەم ئەزموونانە چالاكی و كردەوەی توندڕەوانە و پەڕگیرانەی زیاتری لێكەوتەوەو ڕێگەیان بۆ توندوتیژی تایەفەگەری سیاسی خۆشكرد، وێڕای بە ئامانجكردنی پێكهاتەكان و كەمینە ئیتنی و ئایینییەكان و گرووپە كەلتووریەكانی تر كە پێكڕا كەوتوونەتە بەر پەلاماردان بە مەبەستی لەناوبردنیان.
گرتنەبەری رێگەی ڕووخاندنی هەر سیستمێكی سیاسی ئەگەر لە ڕێی دەستێوەردانی دەرەكیانەی سەربازیی و توندوتیژانەوە بێت، كاردانەوەی پێچەوانەی لێ دەكەوێتەوە، كاری توند كاردانەوەی توندتری لە دوا دێت، تا وڵاتەكە بەسەر توندوتیژی وكاردانەوەی توندوتیژیدا دادەڕوخێت، جگە لەوەی كە دیموكراتیەت و ئازادی و دادپەروەری كۆمەڵایەتی كە خەونێكی ئەرخەوانی زەمانێك بووە چیتر دوور دەكەونەوە.
بیتەر گالبێرسی دیپلۆماتكاری ئەمریكایی لە كتێبی ـ كۆتایی عێراقــ ـ نووسیویەتی: «ئەمریكییەكان لە عێراقدا بە كراوەیی جەنگیان هێشتۆتەوە و ڕەنگە بۆ سەد ساڵی تر درێژە بكێشێت، بەهۆی سیاسەتەكانیانەوە، لە پاش داگیركاری ئەو وڵاتەیان هەلاهەلا كرد، نە لە توانای خۆیاندایە و نە لە توانای كەسدایە سەرلەنوێ پارچە شكاوەكانی عێراق لێكبنێنەوە، جەنگێكی ناوخۆی ماڵوێرانكار دەبێتە ناوونیشانی ساڵانی دواتری عێراق، تا پرۆسەی دابەشكردن سەقامگیر دەبێت، نەخشەكانی پێشووی دەوڵەتۆكەكانی پێشوو دەسڕدرێنەوە، ئەوجا دەتوانرێت بوترێت عێراقێكی نوێ لەدایك بووە، ئەمریكا بە نیاز بوو عێراق بكاتە نموونەیەك بۆ دیموكراتیەت كەچی وەریچەرخاندووە بۆ مەیلكردن بە لای دابەشبوونی بۆ سێ دەوڵەت، دەوڵەتێكی كوردی لە باكووری مەیلخواز بە لای خۆرئاوادا، دەوڵەتێكی شیعیی لە باشوور مەیلخواز بە لای ئێران، دەوڵەتێكی سونەیی لە ناوەند بێ ناسنامەی پڕ لە ئاژاوەو وێرانەییدا.
گالبێرس داوای لە كۆشكی سپی كرد ددان بە هەڵەی خۆیدا بنێت كە هیچ شتێك نییە عێراق بگێڕێتەوە جاری جاران، ئەگەر سەرلەنوێ نەخشەكان دانەڕێژێتەوەو سروشتی پێوەندییەكانی ئەو دەوڵەتۆكانە پێكنەهێنێتەوە بارودۆخەكە بەرەو خراپتر دەچێت، چونكە دەوڵەتی عێراق لە پاش هەڵمەتەكەی ئەمریكاوە وردە وردە لێكهەڵدەوەشێتەوەو هەموو دەزگا دەوڵەتیەكانی وردوخاش دەبن)) لەم بارەیەوە فۆكۆیاما ئەوە ڕوون دەكاتەوە كە عێراق لەژێر سایەی سەدامدا دەوڵەتێكی ئەكتیڤ بووەو بەهۆی داگیركاریی ئەمریكاوە لە ئازاری 2003وە داڕووخا، ئیتر سوپای عێراقیان هەڵوەشاندەوەو ئەو وڵاتەیان لە ساڵانی 2005ـ2006 بەرەو جەنگی ناوخۆ پەلكێش كرد، لە كاتێكدا ئامانجی داگیركارییەكەی ئەمەریكی بریتی بوو لە پرۆسەیەك بۆ بونیادنانەوەی عێراق state building (Fukuyama. Politcal Order and Political Decay،2014)P.314.5
گالبێرس وای دەبینێت كە دابەشبوون تەنیا دەریچەو چارەسەرێكی ئەمریكایە بۆ دەربازبوونی لە عێراق، بۆیە دەڵێت پێویستە ستراتیژیەتی ئێستامان ڕاستبكەینەوە، چونكە هەوڵدان بۆ بیناكردنەوەی دامودەزگای نیشتمانی و نەتەوەیی لە وڵاتێكدا كە هەموو بنەماو پێگەی دەوڵەتمەداری تێدا لەناوبرابێت، تەنیا ماندووبوونێكی بێسوودەو نامانگەیەنێتە هیچ شتێك تەنیا ئەوەندە نەبێت ئەمریكا لە ناو جەنگێكی بێكۆتاییدا دەهێڵێتەوەو بەس.
گالبیرس بەوە ئیدارەی بۆشش تۆمەتبار دەكرد، كە ئەمریكای پەلكێشی ناو شەڕێك كردووە تەنیا بۆ شەڕكردن، ئارەزوویەكی گەرمی هەبوو بە دووپاتكردنەوەی ئەزموونی ئەفغانستانیی، وایدەزانی ئامانجەكانی لە عێراقیشدا بە ئاسانی دێنێتەدی.
بەر لەویش برنارد لویسی مێژوونووس سەبارەت بە خۆرهەڵاتی ناوین ئەمەی نووسیوە
لە سەدەی بیستەمدا ئەوە ڕوونبۆتەوە كە خۆرهەڵاتی ناوین و وڵاتانی ئیسلامی بەرەو بارێكی خراپ ڕۆچوون بە بەراورد لەگەڵ نەیارە هەمیشەییەكەیان كە جیهانی مەسیحییە، جیهانی ئیسلامی ڕووی لە هەژاری و نەزانی كردووە لە پاش ئەوەی پێشتر بەهێز و دەوڵەمەند بوون، دۆڕاندنی سەركردایەتیكردن و وەرچەرخانیان بۆ لایەنگریی كوێرانەی خۆرئاوا كارێكی هێندە سانا نییە.
لەمەوە ئەو پرسیارە چوزەرە دەردەكات: چ داهاتوویەك چاوەڕوانی خۆرهەڵاتی ناوینە؟
ئەم وەڵامە دەدەینەوە: ئەم ئاژاوە و ململانێ و ناكۆكییە خوێناوییە توندوتیژانە چین باڵی بەسەر ناوچەكەدا گرتووە؟ بۆچی ئەم هەموو ڕووداوە ڕۆژانەییانە، هەمووی لە یەك ناوچەدا كۆدەبنەوە، كەچی ناوچەكانی تر لە ئارامی و ئەمان و بێدەنگیدان؟
ئایا دۆزەكان ڕەگ و ڕیشەی سۆسیۆلۆژییان هەیە، یان سیاسی و ئابووری و كەلتووری و فكری و ئایینی، یان بەهۆی كارتێكەری دەرەكی زاڵدەستەوەیە كە چارەنووسی خەڵك و خاكی ناوچەكەیان بە دەستەوە گرتووە؟
گەمارۆدانی ئەم بابەتە تێكئاڵاوە، پێویستی بە درككردنە بە ڕەهەندە مێژوویەكانی.
ڕەهەندی مێژوویی:
ململانێ لەنێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوا بە كۆنینی مێژوو كۆنە، ئەوە بەسە ململانێی توندی نێوان هەردوو ئیمپراتۆریەتی گەورەی یۆنانیی و فارسی باس بكەین كە بە داگیركاری ئەسكەندەری گەورە گەیشتە چڵەپۆپەی خۆی كاتێ هەموو خۆرهەڵاتی داگیركرد تا دەگاتە سنووری چین.
ئەم پەلاماردانە بۆ سەر خۆرهەڵات كارلێكەوتەی قووڵی سایكۆلۆژی قووڵی لێ پەیدابوو، دەسەڵاتی بێگانەی بەسەر ناوچەكەدا زاڵكردەوە.
بەڵام مێژووی هاوچەرخی خۆرهەڵاتی ناوین لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەم پاش هێڕشی ناپلیۆن پۆناپارت بۆ سەر میسر 1798ـ 1799 بە دواوە دەستی پێكرد، كاتێ یەكەمین چاپخانەی عەرەبی لەگەڵ خۆیدا بە ناوی بولاق هێنا (لەو ماوەیەدا لە خۆرهەڵاتی ناوین تەنیا دوو دەوڵەتی سەربەخۆی عوسمانی و ئێرانی هەبوون)، بەم داگیركارییە بۆ سەر میسر قۆناغێكی نوێ لە مێژووی ناوچەكە سەریهەڵدا كە لە دەرەوە كەوتبووە بن دەستی هێزێكی نوێ و بە هۆیەوە بنەمای پێوەندییە نێودەوڵەتیی تازەی تێدا چەسپێنرا كە چارەنووسی ناوچەكەو دانیشتووانەكەی خستە بندەستی هێزە دەرەكییەكانی كە لە ململانێدا بوون بۆ نەخشاندنی سنووری ناكۆكییەكانی نێوانیان، سروشی ئەم ململانێیانە بریتی بوون لە دەستێوەردان و تێوەگلان و سنووربڕن و دزەكردن و مۆنۆپۆلكردن و داگیركردن.
بەشێكی گرنگ لەم ململانێ و ناكۆكییانە بریتی بوو لە ململانێی نێوان ئەمریكا و ڕووسیا، كە جەنگی سارد باڵی بەسەردا كێشان و تا ڕووخانی ئیتیحادی سۆڤێتی لە ساڵی 1990 بەردەوام بوو، ئیتر پاش ئەوە دیاردەیەكی نوێ و بارێكی جیۆپۆلەتیكی بۆ جیهان دروست بوو: شەپۆلێكی نوێ سەربەخۆبوونی ناوچەكانی كە پێشتر دەوڵەتی گەورەبوون هاتەئاراوە،8 دەوڵەتی سەر بە ئاسیای ناوەندو ناوچەی قۆقاز كە لە ڕووی مێژووییەوە بەشێك بوون لە ناوچەكانی خۆرهەڵاتی ناوین، 5دەوڵەت كە پێشتر سەر بە فیدراڵیەتی یوگوسلاڤیا بوون، 2 دەوڵەت كە لە فیدراڵیەتی چیكوسلۆڤاك كەوتنەوە.
ئیتر بەم گۆڕانكارییانەوە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوین لاسەنگ بووەوە، بارودۆخەكەی بە دینامیكیەتی توند دەناسرایەوەو ڕۆژانە گۆڕانكاری كتوپڕو خێرا تیایدا ڕوودەداو هاوكێشەكانی نێودەوڵەتی و پەلوپۆكانی بەو گۆڕانكارییانە كاریگەر دەبوون.
ڕەهەندی سیاسی: هاوسەنگی هێز
ڕووخانی ڕژێم لە عێراقدا ساڵی 2003 بووە هۆی نالەبارییەكی تازە كە تا ئێستاش نیگەرانی لێكەوتۆتەوە، ئەویش ناهاوسەنگبوونی هێزە لە ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوین، عێراق توخمێكی گەوهەرییانەیە لە پاراستن و بەردەوامبوونی حاڵەتی هاوسەنگبوونی هێز (سەرەڕای ناسەنگینی و كەموكورتی كاتی)، داڕووخانی دەزگاكانی عێراق لە ساڵی 2003 ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ئەوەی كە عێراق ڕۆڵی خۆی بزركردووە وەك توخمێكی هاوسەنگێتی هێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لە ململانێكاندا، بەرەو ئەوە دەچێت كە ببێتە (دەوڵەتێكی پەراوێز)، یان بەرەو (دەوڵەتێكی فاشیل) سیما دەگرێت.
ئەم دۆخە حاڵەتێكی نوێی خوڵقاند: ململانێ لەسەر بەرژەوەندی و هێزو دراوو بەسەر خاكی دەوڵەتێكەوە كە قەیرانەكان و ململانێ و جەنگە بەردەوامەكانی عێراق كێڵاویەتی.
ئەم ناهاوسەنگبوونەی هێزە كە عێراقی پەلكێشی چەندین جەنگ كرد، وەك ڕیتشارد هاس جەختی لێدەكاتەوە كە ئێمە ڕووبەڕووی جەنگێكی ئەهلی ئایینی بووینەتەوە ڕەنگە تا 30 ساڵ درێژەی هەبێت، ئەم جەنگەش واقیعی سیاسییانەی خۆرهەڵاتی ناوین دەگۆڕێت و سەرلەنوێ سنوورەكان دادەڕێژێتەوەو وەك بیتەر ڕاڵف لە لێكۆڵینەوەیەكیدا كە ساڵی 2006 بڵاویكردۆتەوە كە ئەم پێكهاتنە تازەیەی سنوور خوێناوی دەبێت، بۆیە بە(سنووری خوێن) ناوزەد دەكرێت: Blood borders. How a better Middle East would look?
رەنگە هزرو بیری ئەو شتێك بێت لە خەیاڵ، بەڵام پشت بە واقیعی جیۆسیاسیی دینامیكیی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبەستێت، ئەوەی كە ئەمڕۆ لەسەر ئەرزی واقیع روودەدات كە لەمیانی پاكتاوی ئیتنی و تایفەگەریی دەستنیشان دەكرێت و چەند توێژێكی جیاواز لەو دەوڵەتانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دامەزراون، پەیڕەوی دەكەن. (پیتەر رالف) هۆشداری دەدات لەوەی كە بارودۆخی نێودەوڵەتی ئەگەر لە هاندانی بوونی ئەم دەوڵەتۆكانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام بوو، ئەوا ئێمە هەر بەردەوام ململانێی خوێناوی دەبینین لەسەر بنەمای ئایینی و تایفەگەری و ئیتنی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، دواتر جارێكی دیكە وێنەكێشانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەبێتە هۆی كۆتایی هاتنی دەوڵەتان و دامەزراندنی دەوڵەتانی دیكە، واتا سعودیەو قەتەر و عێراق و كوێت كۆتاییان دێت و بارودۆخی دەوڵەتانی وەك توركیاو ئێران و پاكستان و ئەفغانستانیش دەگۆڕێت.
دەوڵەتە براوەكان لە وێنەكێشانەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوە دیاریدەكات كە بریتین لە: دەوڵەتانی عەرەبی شیعە، كوردستانی ئازاد، بلوچستانی ئازاد، دەوڵەتی پیرۆزی ئیسلامی، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی زیان دەكەن بریتی دەبن لە: ئێران و عێراق و سعودیەو كوێت و قەتەر.
بە بۆچوونی پیتەر رالف ئەو سنوورانەی كە زیاتر هەڕەمەكی و شێواون لە جیهاندا ئەوانەن كە لە ئەفریقیاو رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدان، چونكە ئەو سنوورانە بە پێی بەرژەوەندیی تایبەتیی ئەوروپییەكان نەخشەیان بۆ كێشراوە، هەرچەندە ئەوانە ئەوەندە كێشەیان هەیە تایبەت بە پێناسەكردن و وێنەكێشانی سنوورەكانیان، بۆیە ئەو باسە مانای وایە كە تا ئێستا ململانێ و گیان لەدەستدانی ملیۆنان كەس لە دانیشتووان بەردەوامە، بەڵام سنووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست – بە خواستنەوەی جیاواز لە چەرچڵەوە- ئەوەندە كێشەو گرژیی تێدایە كە ناكرێت لە ناوخۆدا بەكارببرێت و بە گوێرەی ژمارەی ئەو بیانووانەی كە پاكانە بۆ تێپەڕاندنی ئەو پڕۆژانە دەكەن لەوانە:
1- سنوورەكانی ئێستا ئەوانەن كە بریتانیاو فەرەنسا لە سەدەی نۆزدەهەم بە شێوەیەكی هەڕەمەكی نەخشەیان كێشاون كە سنووری دادپەروەرانە نین.
2- كەوانەی سنوور كە زۆر ئاڵۆزو بێسەروبەرن لە جیهاندا دەكەونە ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم سنوورانە دەبنە هۆی هەڵگیرساندنی شەڕوشۆڕ لەو ناوچەیەدا، بۆیە پێویستە بگۆڕدرێن و جارێكی دیكە وێنەی بكێشرێنەوە تاكو مافە زەوتكراوەكان بدرێنەوە بە كەمایەتییە مەزهەبی و نەتەوەیی و ئیتنیەكان.
3- راستە لەهەندێ حاڵەتدا، گرووپە جیاوازەكانی ئیتنی و ئایین لێك تێدەگەن بە شێوەیەك لەگەڵ یەكدی دەژین و ئاوێتەی یەكدی دەبن، بەڵام زۆر جار تێكەڵبوون بە خوێن یان بیروباوەڕ لە شوێنی دیكە سەركەوتن ناهێنێت بە قەد ئەو یەكێتییەی كە لە ناو یەك گرووپدا دێتە ئاراوە، بۆیە پێویستە ئەم گۆڕانكارییە لە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام بدرێت.
4- سنووری وێنەكێشراوی دەوڵەتان بە هیچ شێوەیەك چەسپاو نین و نابێت دەستبەرداری ئەو پاساوە بین كە دەڵێت سنووری ئەو دەوڵەتانە نابێت بگۆڕدرێن، چونكە گوزارشت لە واقیعێك دەكەن كە لەوەتەی هەزاران ساڵە لەئارادان، هەروەها پارێزگاری لێكردنیان پێویستی بە دانی باجی ئەو كێشانە دەكات كە بە هۆیانەوە روودەدەن.
5- سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناڕێكییەكی ئەدای كار لەنێو خودی دەوڵەتێك یان لەنێو خودی دەوڵەتەكان دێنێتەئاراوە، بەتایبەتی لە میانی رەفتارەكانی دژ بە كەمە نەتەوەیی و ئایینی و ئیتنیدا، یان بە هۆی پەڕگیریی ئایینی یان نەتەوەیی و مەزهەبی، بۆیە پێویستە كۆتایی بەم شتە بهێنرێت.
مەبەست لەم هەمواركردنەوەیە، هەروەك پیتەر رالف دووپاتی دەكاتەوە بریتییە لە بەدیهێنانی چەند ئامانجێكی مرۆیی كە پەیوەستن بە دادپەروەری و دیموكراسی و هاوسەنگی و چەند ئامانجێكی دیكەی سەرەكی:
1- كۆتایی هێنان بەو ستەمەی كە ژمارەیەك لە كەمە نەتەوەییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووچاری بوونە لەوانە: كورد، بلوچ و شیعەی عەرەب، هەرچەندە ئەو هەمواركردنە چاوەڕوانكراوانە بەرژەوەندیی ئەم توێژانە لەبەرچاو دەگرن، بەڵام ناتوانن بەرژەوەندیی كەمایەتییەكانی دیكە بێننە دی.
2- بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر بە تەواوی بە هۆی ئەو هێزە ئەمریكییانەی كە لە ناوچەكە جێگیربوونە هەروەها هاوپەیمانەكانی لە دەوڵەتانی ناوچەكە یان جیهان.
3- دابینكردنی هەناردەكردنی نەوت بە تەواوی بێ كەموكورتی بۆ رۆژئاوا بەبێ هیچ كۆت و بەندێك.
4- وەدیهێنانی ئاشتیی تەواو لە رێی ئەنجامدانی گۆڕانكاریی لە سنوورەكانی جیۆ-سیاسیی دەوڵەتەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بڵاوكردنەوەی دیموكراسییەت.
ئەو پرسیارەی كە دێتە پێشەوە ئەوەیە كە: ئەم گۆڕانكارییە چۆن روودەدات؟ ئایا بە رێگەیەكی ئاسان و لاستیكییە، یان بە رێگەیەكی توندوتیژییە؟ ئەم گۆڕانكارییە لە سنوورەكانی ئێستا و هەمواركردنیان بۆ هێنانەكایەی رۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی نوێ، ناكرێ بە ئاسانی و خێرایی ئەنجام بدرێت، چونكە راستكردنەوەی سنوورەكانی نێودەوڵەتی پێویستی بە سازانێكی ویستی گەلان هەیە كە رەنگە زۆر زەحمەت بێت، بەڵام بۆ خێرا جێبەجێكردن و لەبەر كەمیی كات پێویستە خوێن بڕژێت بۆ گەیشتن بەو مەبەستە لەگەڵ قۆستنەوەی فاكتەری كات لە بەرژەوەندیی ئەو پلانە.
رەهەندی ئایندە
هەر چییەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات هەمووی لە پێناو شتی ئایندەیە كە پەیوەستە بە ئەنجامدانی گۆڕانكاریی لە بارودۆخەكە بەڵام لە بەرژەوەندیی كێ؟
ئەو گۆڕانكارییانەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دوای جەنگی یەكەمی جیهانی و لە میان و دوای جەنگی دووەمی جیهانی روویان دا، ئەوەیان دەرخست كە ئەو گۆڕانكارییانە لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتە زلهێزو باڵادەستەكانی سەر ئاكارو ئاراستە كانی سیاسیی نێودەوڵەتی هاتوونەتە ئاراوە، ئەو بەرژەوەندییانەش سروشتێكی جووڵاویان هەیە و بە گوێرەی ئەو گۆڕانكارییانەی روودەدەن دەگۆڕێن.
ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوەتەی كۆتایی سەدەی بیستەمەوە گۆڕانكاریی گرنكی بەخۆیەوە بینین، گرنگترینیان سەرهەڵدانی شەڕە ئیقلیمییەكان و شەڕەكانی ناوخۆ كە كاریگەرییان هەبوو بۆ سەر رەوشی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ئەو ناوچەیە و خستنیە نێو گێژاوی گرژی و ئاژاوەی كۆمەڵایەتی و سیاسی، كە لە 2011 لە تونس و میسر و سووریا و عێراق و بەحرەین و ئێران و یەمەن و شوێنی دیكە دەستیان پێكرد، ئەم گرژی و ئاژاوانە درێژەیان كێشا تا گەیشتە ( شۆڕشە میللییەكان)كە (لاری دایمۆن بەوەو وەسفیان دەكات كە بریتین لە شەپۆلی چوارەمی دیموكراسییەت) كە كاریگەریان لەسەر بوونی ئەو دەوڵەتە هەیە كە تێیدا روودەدات و رەنگە ببێتە هۆی لەبارچوون و هەرەسهێنانی، (برنارد لویس) كۆمێنتی لەسەر ئەم دۆخە هەیەو دەڵێت: رەنگە هەرەس هێنانی یەكێك لەو دەوڵەتانە یان هەڵوەشاندنەوەی رەوشێكی مەترسیداری لە ناوچەكە بخوڵقێنێت، بەەتایبەتیش لە دەوڵەتانی دەوروبەر، ئەمەش هەڕەشەیەكە بۆ دەوڵەتانی لاواز و وروژێنەریشە بۆ دەوڵەتانی بەهێز، لەوانەیە لەم ناوچەیە نموونەی لوبنانی دووبارە بێتەوەو دراوسێیی نزیك دووریش بە بێ جیاوازی دووچاری ببن.
ئەم شەڕانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (هەروەها لە جیهاندا) شەڕی تازەن، بیرمەندی ستراتییژیی فەرەنسایی (پرتران بادی) دەنووسێت: لەبەر ئەوەی ئەو شەڕانە شێوازێكی تازەن كە زیاد لە پێویست توندوتیژییان تێدایە و بەتەواویش جیاوازن لەو توندوتیژییەی لە شەڕە نەریتییەكاندا هەیە، ئەم توندوتیژییە لە رێگەی بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای زۆر پێشكەوتووەوە هاتووە، هەروەها لەبەر خستنەڕووی ئایدیۆلۆژیای تازەوەیە، ئەم شەڕانە رەهەندی ئیتنیشیان هەیە كە لە شەڕە نەریتییەكاندا بەدەر نەدەكەوتن.
بەم شێوەیە بێتوانایی و نەشیاویی دەوڵەت لە زۆربەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رووی بەدەنگەوە نەهاتنی داخوازیی هاووڵاتیان لە دیموكراسییەت و ئازادیدا (لە ناوچەیەك، كە فۆكۆ یاما، بەوە وەسفی دەكات كە كەلتووری قبوڵكردنی دیكتاتۆریەتی هەیە)، ئەمە بووە هۆی ئەوەی كە نەتوانرێت ئەو گرژی و ئاژاوانە كۆنتڕۆڵ بكرێن و نەهێڵدرێت پەرەبسێنێت بەرەو هەڵدێری مەترسیدار كە كاریگەرییان بۆسەر بوونی هەیە و بەرەو جۆرێك لە دەوڵەتانی فاشیلیان دەبات،. گرنگترین هۆی ئەم بارودۆخە (خراپ)ـەی دەوڵەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە كە لە میللەتەوە دوورن، ئەمەش بۆشایی و مەودایەكی درێژی لە نێوان ئەو دەوڵەتانەو هاووڵاتیان دروستكردووە كە دواتر كاریگەریی هەیە یۆ ئاستی شەرعییەتبوونی ئەم دەوڵەتانە.
دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووچاری قەیرانیگەلی سیاسیی بەردەوام بوونە و ئەو توانایەیان نییە بۆ چارەسەركردنیان و دواتر زۆربەی ئەو دەوڵەتانە نزیكن لەو حاڵەتەی كە پرۆفیسۆر هنتكتن دیاریكردووەو وەسفی كردووە بەوەی كە حاڵەتی هەرەسهێنانی سیاسییە، ئەم حاڵەتە لەو كاتەدا دەردەكەوێت كە دامەزراوەكانی دەوڵەت Political Decay توانای بەدیهێنانی داواكارییەكانی پەرەپێدانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییان نییە، ئەمەش مانای وایە كە ناتوانن بارودۆخی تازە لەخۆبگرن.
Fukuyama،p.27; Huntington، Political Order in Changing Socities،1968))
ئەم دەوڵەتانە توانای بەدەنگەوەهاتنی داخوازییەكانی پەیوەست بە دیموكراسییەتیان نییە، فۆكۆیاما دووپاتی دەكاتەوە كە وێڕای تێپەڕبوونی چوار ساڵ بەسەر بەهاری عەرەبی هیچ دیاردەو ئاكارو نیشانەیەك لە ئارادا نیە بەڵگە بێت بۆ نزیكی سەرهەڵدانی حكومەتێكی دیموكراسی( جگە لە تونس). ئەم بارودۆخە ئاماژەیە بۆ سەختیی پرۆسەی چەسپاندنی دیموكراسی لەو وڵاتانەدا كە بژاردەی سیاسییان هەیە و پەیوەستە ب
Top