ئایدیۆلۆگیا گرنگی بە هەموو لایەن و وردەكارییەكانی ئامانجە نەتەوەییەكە دەدات و ڕێكیاندەخات ؛ نەتەوە تۆكمە دەكات، دیاردە و بوارەكانی بەهێز دەكات و هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و كەلتووری دەخاتە خزمەت ئامانجە سەرەكییەكەوە كە نەتەوەیە؛ بایەخ بە زمانی نەتەوەیی دەدات، سیمای نەتەوەیی بە ئایین دەبەخشێ، مرۆڤی بەرپرسیار پێدەگەیەنێ و برەودەدات بە بەهاكانی: ئینتیما، دڵسۆزی، خۆبەختكردن، خۆبەخاوەن زانین، كاركردن و خزمەتگوزاری


داعش نە یەكەمین و نە ترسناكترینە؛ ئەوەی داعش كردی، سەدان جار بەسەرمان هاتووە- هەر لە داگیركردنەكان (فتوحات)ـەوە بگرە تاكو هێرش و وێرانكارییەكانی ڕۆم و عەجەم و تەتار و بەعس و دوایینیان ئەوەی داعش بوو لە باشوور و ڕۆژئاوای كوردستاندا.. كارەساتبارترینیشیان ئەوانەن كە خۆمان بەسەرخۆمان هێناون- مێژوومان تژییە لە شەڕی نێوخۆی میرنشینان، خێڵ و هۆز و ناوچە و حزبەكان ؛ ئێستاش مەترسیی بەردەوامبوونی ئەمانە هەر لە ئارادایە.
تۆبڵێی ئەوەی داعش بەسەریهێناین دواجار بێت و چیتر ئەمە ڕوونەداتەوە؟ بەداخەوە، كەس لەوە دڵنیا نییە.. چونكە ئەوەی لە داعش ترسناكتر گەرای لەناو كۆمەڵگەی خۆماندا كوتاوە، ئەوەی تاكو ئێستا دركمان پێی نەكردووە و لەمەودواش ئەگەر دركی نەیكەین، چەند باریتر بەهەمان دەرد و خراپتریش دەچین، ئەوەیە كە هوشیاریی ئێمە تاكو ئێستا نەگەیشتووە بەو ئاستەی وەكو پێویست گرنگی و بایەخی هەندێ لایەن و بوار و دیاردەی ژیانی كۆمەڵایەتیی خۆمان بزانین، ئەمەش وایكردووە كە بە جارێك غافڵ بین لەو چالاكی و دەرد و گرفتە كۆمەڵایەتییانەی ترسناكترن لە داعش – چونكە ئەمانەن دیاردەی داعش و هاوشێوەی داعش بەرهەم دێنن.
ئاماژە بە هەندێ لەو بوار و لایەن و دیاردانە دەدەین:
- نەبوونی ئایدیۆلۆگیایەكی سیاسی- نەتەوەیی تۆكمە و ڕوون و دیاریكراو بۆ ئاڕاستەكردنی ئەندامانی كۆمەڵگە بەرەو ئامانجەكان. لە سەرەتای «ئەزموونەكەمان» ئێمە زۆر ساویلكانە ملمان دابووە بیرۆكەی «ئایدیۆلۆگیا باوی نەماوە»! لەكاتێكدا كەسێك و لایەنێك نییە لە دنیا بەبێ ئایدیۆلۆگیا، جا ئەو ئایدیۆلۆگیایە نەتەوەیی بێت، یاخۆ ئایینی، سیاسی.. یان هەرنەبێ كولتوور دەبێ بە ئایدیۆلوگیای كۆمەڵایەتی و خەڵكەكە پابەندی دەبێ. ئایدیۆلۆگیا، بە مانا زانستییەكەی سیستەمێكی فیكرییە سەرچاوە لە ڕێبازێكی فەلسەفی، یان سیاسی، نەتەوەیی، ئایینی هەڵدەگرێ و جەماوەرێك ڕێكدەخا و بەرەو ئامانجێك ئاڕاستەیان دەكات – نەك بەڕەڵڵایی و هەركەس بە هەوەسی خۆی.
هێزە سەرەكییە «نەتەوەییە»كانی كوردستان، تەنانەت پێش ڕاپەڕینیش، ئەگەرچی لە خەباتی نەتەوەییدا بوون، بەڵام ئاشكرا بوو كە سەربە ئایدیۆلۆگیایەكی نەتەوەیی تۆكمە و پتەو نەبوون، بۆیەش هەمیشە لە ململانێ و زۆرانبازیدا بوون لە پێناو دەسەڵاتدا.. دوای ڕاپەڕینیش بەهەمان جۆر، خەبات و ململانێ لەسەر دەسەڵات بە ڕوونی و ئەوپەڕی هێزەوە دەركەوت و ئەمەش ئامانجە نەتەوەییەكانی خزاندە پلەكانی دووەم و سێیەم و زێتریش.. ئێستاشی لەگەڵدا بێت كێشەی نەتەوەیی كورد لە باشووری كوردستان، كێشەیەكە بێ ئایدیۆلۆگیای نەتەوەیی.
- ئایدیۆلۆگیا گرنگی بە هەموو لایەن و وردەكارییەكانی ئامانجە نەتەوەییەكە دەدات و ڕێكیاندەخات؛ نەتەوە تۆكمە دەكات، دیاردە و بوارەكانی بەهێز دەكات و هەموو لایەنەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و كەلتووری دەخاتە خزمەت ئامانجە سەرەكییەكەوە كە نەتەوەیە؛ بایەخ بە زمانی نەتەوەیی دەدات، سیمای نەتەوەیی بە ئایین دەبەخشێ، مرۆڤی بەرپرسیار پێدەگەیەنێ و برەودەدات بە بەهاكانی: ئینتیما، دڵسۆزی، خۆبەختكردن، خۆبەخاوەن زانین، كاركردن و خزمەتگوزاری.. لەم حاڵەتەشدا كە نەتەوە ڕووەو هەڕەشەیەكی وەكو داعش دەبێتەوە كەس بارگەی هەڵناگرێ خاك و نەتەوە جێبهێڵێ و كۆچ بكات، سامانەكەی كۆبكاتەوە و ئاودیوی سنووری بكات.
- فەرامۆشكردنی گرنگی و دەوری گەورە و پیرۆزی پەروەردە و خوێندنی باڵا و تۆێژینەوەی زانستی. ئەم بوارە هەرە سەرەكییانەی ژیانی كۆمەڵایەتی كە لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ئەوەندە بێناز و پەككەوتوون، دەریانخست ئێمە شایانی جێگەیەكی شیاوی سەدەی بیست و یەك نین؛ ئەو سەدەیەی تیایدا هابرماس گوتەنی، نەك هەر زانست، بەڵكو تەكنۆلۆگیاش دەوری ئایدیۆلۆگیایی دەبینێ.
ڕەوشی پەروەردە و زانست لە كۆمەڵگەی ئێمەدا بەڵگەی ئەوەیە كە هێشتا فڕمان بە زانستەوە نییە. پێویست بە مەعریفە و زانستێكی زۆر ناكات تا بزانین كۆمەڵگە بە پەروەردە و زانست پێشدەكەوێ، مەسەلەكە لە ئایدیۆلۆگیا و بەرپرسیاریەتیدایە. ئایدیۆلۆگیای نەتەوەیی هەرگیز ڕێگە نادات پەروەردە بە زمانی نەتەوەیی بەم جۆرە بێت كە ئێستا لە كوردستان هەیە- بە دوو شێوەزار، یان بەو ئاستە نزمەی زمان لە كتێبەكانی خوێندن؛ دە هەر یەكەمین ئەركی ئایدیۆلۆگیای نەتەوەیی بریتییە لە كاركردن لەسەر زمانی ستانداری نەتەوەیی، ئەوەی سەركردایەتیی سیاسی هەمیشە خۆی لێ دەدزێتەوە.. دەور و كاریگەریی هەرە نێگەتیڤی دیاردەی حزبایەتی ئاستی پەروەردە و زانستیی گەیاندۆتە پلەیەكی هەرەنزم. لەم جۆرە ڕەوشەی پەروەردەدا، كەواتە ئێمە هیچمان نەكرد بۆ نەوەی تازە و ئەوانیش لەناو هەمان كولتووردا پێدەگەن و بەئاسانی دەكەونە ژێر كاریگەریی داعشیزم و هاوشێوەكانی.. جێگەی سەرنجە كە داعش لەگەڵ دواكەوتوویی و بەربەریەتیشیدا، هەر زوو لە پەروەردەوە دەستیپێكرد- لە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا بابەتەكانی خوێندنی گۆڕین.
هەرچی تۆژینەوەی زانستییە لە وڵاتی ئێمەدا، پێدەچێ هەڵمانگرتبێ بۆ ڕۆژی ڕەش؛ لە بەشە زانستییەكانی زانكۆكان و سەنتەرە ئەكادیمی و زانستییەكانیتردا، بە سەدان تۆێژینەوەی زانستی كەڵەكە بوون و تۆزیان لێ نیشتووە كە دڵنیاین هەرنەبێ بەشێكیان لە ئاستێكی شیاوی زانستییدان و لەسەر بوار و لایەن و گرفت و پێداویستییەكانی ژیانی كۆمەڵگە ئەنجامدراون- نەمانبیست دەسەڵات بەسەریان بكاتەوە و سوودیان لێ وەرگرێ.. كەچی حكومەت بە پارەی خەیاڵی «پسپۆڕ و شارەزایان» لە دەرەوە دەهێنێ، ئینجاش حاڵ ئەوەندە نازدارە- ئەمە ئەوپەڕی متمانە نەبوونە بەخۆ.
هەر ئەو نەبوونی متمانەیە بەخۆیەش وایكردووە، بەتایبەتی لە بوارەكانی سیاسی و ئابووری چاومان لە دەمی خەڵكی بیانی بێت، لەوانەی كۆنە باڵیۆز سیاسەتمەدار و دیپلۆماتكاری خانەنشین و خاوەن كۆمپانیاكان كە ڕۆژانە و حەفتانە دیدار و گفتوگۆیان لەگەڵدا دەكرێ و ئەمانیش تا بۆیان بكرێ بەشان و باڵمان هەڵدەدەن و پفمان دەدەن و دەسخەڕۆ دەكرێی! ڕاستییەكەی ئەمەیە كە تۆ زێتر لە هەموو كەس شارەزای ڕەوش و ژیانی خۆتی؛ پرس و ڕاوێژ بە پسپۆڕان پێویستن، بەڵام ئەمانە ڕا و بۆچوونن، نەك سیاسەت و ستراتیجی دەوڵەتەكانیان – بیناكردنی ستراتیجیای نەتەوەیی لەسەر ئەم بۆچوونانە سەركەوتن مسۆگەر ناكات، بگرە هەندێكجار دەبێتە «كارەسات»، وەكو ئەوەی لەبواری نەوتدا بەسەرمان هات.
نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق لە روانگەی ئەوەوە كە زۆر تائیفییە، گوشاری زۆری خستە سەر كوردستان.. هەرێمی كوردستانیش ڕەنگبێ، بە پشت بەستن بە و رابۆچوونانە كاردانەوەی توندی هەبووە، – ئەگەر وابێ و مالیكی تائیفی بێ، ڕاستیشە وایە، كەواتە ئەوپەڕی پشتگیریی هەیە لەلایەن مەرجەعیەتی شیعی و لەلایەن ئێرانیشەوە، بۆیە ئێستاش لە دەسەڵات هەر ماوەتەوە- ئەمە ئەوە دەگەیەنێ كە هەموو ئەو ماوەیە ئێمە دژایەتیی ئێرانمان كردووە، ئەمەش سیاسەتێكی زۆر حەكیمانە نییە.. تۆبڵێی هاتنی داعش پەیوەندیی بە ئێرانەوە نەبێ؟ بۆچ ئێران كەم یارمەتیی هێزە سوننە توندڕەوەكانی داوە لە قاعیدە و جوندی ئیسلام و ئەنسار ئیسلام و ئەوانیدی؟
هەموو ئەمانە ئاماژەن بۆ ئاستی هوشیاریی ئێمە، بنچینە و بنەمای هوشیاریش مەعریفەیە كە لە ڕۆژگاری ئێستادا دەبێ مەعریفەی زانستی بێت؛ كەچی ئێمە لە ماوەی كیانی هەرێمی كوردستاندا، نزیكەی چارەگە سەدەیەكە كەمترین كارمان كردووە بۆ بەرەوپێشبردنی مەعریفەی زانستی و بۆیەش هوشیاریمان كز و لاوازە و سەیر نییە دووچاری هەر تەنگژە و هێڕش و هەڕەشەیەكی لە جۆری داعش ببینەوە.
لە كاتی ئێستادا كەلتوور تاكە ئایدیۆلۆگیای ئێمەیە كە سیخناخە بە بەهای ئایینی؛ ئەوە بەهای ئایینییە بەڕادەی سەرەكی ژیانی ئێمەیان داڕشتووە و بەڕێوەی دەبەن، هەر ئایینیشە كۆنتڕۆڵی كۆمەڵایەتی جێبەجێ دەكات و بەرپرسە لە ئاستی پابەندبوونی تاك بە بەها و بنەما ئایینی و كەلتوورییەكان. لێرەشدا لە حاڵەتی نەبوونی ئایدیۆلۆگیایەكی تر، دەسەڵاتی سیاسیش كەواتە ملكەچی هەمان ئایدیۆلۆگیایە (كولتوور)، بۆیەش تا ئەوپەڕی پشتگیریی دەكات و خۆی لەناو ئەو ئایدیۆلۆگیایەدا دەبینێتەوە- كەواتە دەسەڵاتی سیاسی و تاكێكی ئاسایی هەمان عەقڵییەت و عەقیدە و ئاستی فیكرییان هەیە و جیاوازییەكیان لە نێواندا نییە.
یاساكانمان بەتایبەتی یاسای باری كەسی، تەژین لە ئەحكامی شەریعەتی ئیسلامی كە دادپەروەریی كۆمەڵایەتی فەراهەم ناكەن- ئافرەت نیونەفەرە، لەسەر دەوڵەمەندی و هەژاری بێدەنگە، ملكەچی بۆ وەلی ئەمر مسۆگەر دەكات...
وانەی ئایین لە قوتابخانەدا ناوی (پەروەردەی ئیسلامی)یە، واتە مرۆی موسڵمان پێدەگەیەنێ، لەكاتێكدا ئەوە كاری مزگەوت و حوجرەكانە- قوتابخانە دەزگایەكی پەروەردەیی زانستییە و كاری ئەوەیە كە لەسەر بنەمایەكی زانستی ئایین (هەموو ئایینەكان)و سروشت و ڕۆڵی لە كۆمەڵگەدا بۆ قوتابیان ڕوون بكاتەوە و تێیان بگەیەنێ، ئەم وانەیە دەبوایە ناوی (ئایینناسی)بێت.. ئەو كاتە پێویستی نەدەكرد قوتابی مەسیحی، یان ئێزدی، وانەی ئایین بەجێبێڵێ.
حەجكردن فەرزێكە لەسەر كەسانی دەوڵەمەند، چ پێویست دەكات حكومەت یارمەتیی دارایی پێشكەش بەمانە بكات.. هەموو لەبیرمانە لە ساڵانی نەوەتەكان حكومەت چ هەڵڵا و كاروان و توانای دارایی تەرخان دەكرد بۆ حەجاجەكان، ئەو كاتەش خەڵك ئەوەندە تێر و پۆشتە نەبوون- لەوە گەڕێ حكومەت دركی نەكرد، یان نەیوێرا بڵێ: حاجیانی بەڕێز خێرەكە بەو خەڵكە بكەن، ئەجری زیاترە، بەڵكو خۆیشی (واتە حكومەت) دۆلاری بەسەر حەجكەران هەڵدەڕشت.. ئەمە جگە لە ملكەچبوونی تەواوی حكومەت و دەسەڵاتی سیاسی بۆ دەزگای ئایینی شتێكیتر ناگەیەنێ.
- كە ئەمە ئاستی هوشیاریمان بێت، ئاسایی دەبێت خەبات لە پێناو پۆست و پلە جێگەی خەباتی نەتەوەیی بگرێتەوە.
كورد زۆر بە پەرۆشە بۆ پۆست، ڕەنگە ئەمە ڕیشاڵی مێژوویی هەبێت. لە 1992ـەوە شەڕ لەسەر پۆستەكانە، ئێستاش باس هەر باسی پۆستە – پۆستەكانی كورد لە بەغدا، پۆستەكانی فڵانە حزب، پۆستی شارەوانییەكان.. 8 مانگ ڕاگەیاندنی حكومەتی تازە دواخرا لەبەر ئەو پۆستانەی حزبەكان بەریاندەكەوێ، خەباتی سیاسیی حزبەكان بریتییە لە تێكۆشان لەپێناو دابینكردنی پۆست بۆ ئەندامەكانیان- وەكو باویشە حزب ئەندامە هەرە باشەكانی ناخاتە پۆستەكانەوە، ڕەنگە هەر لەبەر ئەمەشە نەمانبیستووە كوردێك دەستبەرداری پۆستەكەی خۆی بووبێت، ئەگەر هەشبێت زۆر دەگمەنە.
كرۆكیی ئەو سیاسەت و دیدگایەی كۆمەڵگەی كوردی دووچاری ئەم قەیرانە هەمەلایەنە كردووە، بریتییە لە پێشخستنی سوودی ماددی لە بەرامبەر پشتگوێخستن و فەرامۆشكردنی لایەنی مەعنەوی و ئەخلاقی؛ بۆ هەڵگەڕاندنەوەی ئەم هاوكێشەیە پێویست بە هێنانە كایەی ئایدیۆلۆگیایەكی تۆكمە دەكات، ئەمەش وەكو چۆن ئاستێكی شیاوی مەعریفەی زانستی، ئاواش مرۆی دڵسۆز و لەخۆبردوو و چاونەترسی گەرەكە.