خوێندنەوەی باری وێستای واقیعبینانە بۆ عێراق و كوردستان سەنگینتر دەكات
دەیان ساڵی پڕ تەنگژە بەسەر كۆچی دوایی سەركردەی بزووتنەوەی نەتەوەیی ڕزگاریخوازی كورد تێپەڕی، گەرچی بە جەستە بەرەو دوامەنزڵ ماڵئاوایی لێ كردووین، بەڵام بەهۆی ڕۆڵی دیارو بەرچاوی پڕئەزموون و لێهاتوویی و دووربینی خۆیەوە هەر بە زیندووێتی ماوەتەوە، چ بۆ كاروانی خەبات و تێكۆشانی نەتەوەكەی، چ بۆ كاروانی ڕزگاریخوازی گەلانی تری ناوچەكەش، كەسایەتییە هەڵكەوتووەكەی بارزانی خاڵی بەهێزی لە خۆیدا كۆكردبووەوە، ئەو خاڵانە تەژین بە بەشدارییەكی ئاوێتەبووی كێشەكانی خەڵك و نیشتمان، ئەو بەشداریكردنانەی بارزانی، پەند و وانەگەلێكی مەزنن كە بۆ خۆیان لە دەروازە بەرینەكانەوە ڕەخساندنی دەرفەتن، هەموو ئەو دەرفەتانەش بەهۆی ئەو دەستكەوتە گرنگانەیە كە سەركردەیەكی نەتەوەیی وەك ئەو؛ بۆ ئیدارەپێدانی رێبازێكی خەبات و رزگاریخوازیی پێشكەشی كردووە.
مۆركی تەحەددا و مكوڕبوون و ورەبەرزی و بەئاگایی، سیمایەكە زۆر بە ئاشكرا دەردەكەوێت، كاتێك ئەوە لەسەر بارزانییەكان دەخوێنینەوە كە پابەندن بە ئاوەدانكردنەوەی شارەكەیان، پاش ئەوەی چەندین جار مەنزڵیان كەوتۆتە بەر شاڵاوی كاولكاری و وێرانبوون، بەڵام هەرچی جارێك دوژمن هێرش و پەلاماری بۆ كوردستان هێنابێت، ئەو سەركردەیە هەمیشە جەختی لەسەر ورەبەرزی و تەحەدداكردن كردۆتەوەو سووریش بووە لەسەر دووپاتكردنەوەی بەردەوامیی لەسەر گرنگیی پابەندبوون بە گیانێكی خۆڕاگری و پڕبەخششەوە.
بەشمەینەتیی بارزانی هەر لە منداڵییەوە، هۆكارێك بووە بۆ فرەئەزموونیی ئەو لە خەباتدا، ئەمەش لێهاتوویی زیاتری پێ بەخشی و بە هۆیەوە توانی ئەركی بەرگریكردن لە ماف و ئازادییەكان لە ئەستۆبگرێت. بەشداریكردنی لە شۆڕشەكانی كوردداو لە هەموو هەرێمەكانی كوردستانی دابەشكراودا، هۆكارێكی یەكلاكەرەوە بوو بۆ ئەو هەموو ئەزموونەی لەم پێناوەدا بەدەستی هێنابوو، ئەم ئەزموونانە لە شەڕی سیاسی و جەنگیدا هەڵوەستەبوون تا دواتر بوونە پەند و وانەی بە پێز، رۆڵی سەركردایەتیكردنی پێ بەخشی كە لە دامەزراندنی پارتی دیموكراتی كوردستان و لە سەركردایەتیكردنی بزووتنەوەی رزگاریخوازیی نەتەوەییدا ئەو رۆڵە بەرچاوەی گێڕا. ناكرێت لێرەوە رۆڵی ئەو سەركردەیە لەسەر ئاستی عێراق بەگشتی لەبیر بكەین، بەتایبەتیش كاتێك دوای شۆڕشی 14ی تەمموزی 1958 كە لە دوورەوڵاتەوە گەڕایەوە، ئەم گەڕانەوەیەی بە ئاڕاستەی داننان بە هاوبەشێتی و پتەوكردنی پێوەندیی نێوان كورد وعەرەب شكایەوە، هەر ئەمەش بووە بناغەیەكی پتەوی پێوەندییەكانی نێوان هەردوو نەتەوە، ئەویش بە راوبۆچوونێكی ساغ و دانایانە و بنیادنەرانەی پۆزەتیڤانەوە بناغەكەی دانا.
لە كاتێكدا مێژووی نیشتمانیی عێراق، رۆڵی تێكدەرانەی دەسەڵاتدارانی كودەتاكەی شوباتی 1963 و رەوشی وڵاتی لە حاڵەتی شەڕێكی خوێناویدا بە گیانێكی دوژمنكارانەی سەركوتكەرانە تۆمار دەكرد، دەبینین كە ئەم كارە تێكدەرانە بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی كەشی ڕق و كینە لە پێوەندییە سروشتییەكانی نێوان عەرەب و كورددا، بەڵام بەو كردارانەی لە پڕەنسیپەكانی كارپێكردنی ڕێبازی بارزانیی نەمردا هاتەئاراوە، بەوەی داكۆكی دەكردو رێگەی لەبەردەم مەرامە نەخۆشەكان دەگرت، ئەو مەرامانەی دەیانەویست تانە لە هەماهەنگی و هاوكاریی نێوان كوردو عەرەب و خەباتی هاوبەشیان بدات، لە كاتێكدا بنیادنانی پێوەندی برایانەی نێوان هەردوو گەل لە پڕەنسیپەكەی بارزانیدا لە دژی ستەمی رژێم و دیكتاتۆرەكان دەستی پێكردبوو.
بەرجەستەبوونی بارزانیی نەمر لە مێژووی دۆزی ڕەوای كورددا وەك سونبولی خەباتێكی مەزن و لەوە زیاتریش ئەوەی كەسایەتیی ئەم زاتەی كرد بە سونبلێكی نەتەوەیی، هۆكارەكەی نەك بە تەنیا بۆ شۆڕش و بزووتنەوەی رزگاریخوازی دەگەڕێتەوە، بەڵكو بۆ واتاكانی كەرامەت و بەرگریكردن لە ماف و ئازادییەكان و لە كەسایەتیی تاك و كۆی كورد بە هەموو جومگەو تەوەرەكانیی دەگەڕێتەوە، وێڕای لەئەستۆگرتنی دەرخستنی ئاسۆ پرشنگدارەكانی خاڵە بەهێزەكانی پێوەندی نێوان گەلانی ناوچەكەش.
بۆیە هاتنەپێشەوەی یادكردنەوەی ساڵوەگەڕیی كۆچی دوایی ئەو سەركردەیە، دووپاتكردنەوەی شانازیكردنی كوردە لە هەموو بەشەكانی كوردستانەوە بۆ سەركردەیەك و بۆ ئەو میراتە پڕ تێكۆشان و خەباتەی كە بۆی بەجێهێشتوون، ئەوان مافی خۆیانە هەمیشە شانازی پێوەبكەن، چونكە لەدایكبوونێكی گرنگ و تایبەتە لە ناو منداڵدانی ئەزموونگەلی نەتەوەی كوردیدا سەریهەڵداوە، هەروەها مافی گەلانی دیكەشە كە شانازی بەو دەستكەوتە مێژووییەوە بكەن كە بارزانی پێشكەشی كردوون، بەتایبەتی لە پێوەندییە مرۆییە ساغڵەم و پێگەیشتووەكانی نێوان كوردو گەلان و نەتەوەكانی دەوروبەریدا.
ئەمڕۆش كە كوردستان جەنگێكی ڕەوا دەكات، وەك بەرگریكردن لەو بەها و پڕەنسیپانەی كە بارزانی دژی هێزەكانی تاریكی و دواكەوتوویی بەرزی كردبۆوە، هەرگیز كوردستان شەڕ بە بەهاكانی تۆڵەكردنەوە ناكات، هەروەك چۆن شۆڕشی چەكداریی كورد لە سەردەمی بارزانیدا هیچ رۆژێك رازی نەبووە كردەوەو كارێك بكرێت ببێتە مایەی تێكدان و تەقینەوەو تیرۆركاری، تەنانەت هەندێ سیاسەتمەداری ئەوروپیش لەو كاتەدا شۆڕشی كوردییان بە سەرۆكایەتیی بارزانی بە شۆڕشی پاك و شۆڕشی خاوێن وەسف كردووە، بەپێچەوانەی ئەوەی كە دەربارەی میلیشیایەكانی ئەو بزووتنەوانەی بەرامبەر رژێمە دیكتاتۆرییە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق شەڕیان كردووە، كە ئەوان هەموو شێوازێكی تیرۆر و تەقینەوەیان بەكاردەهێنا، زۆرجار گیانی خەڵكی بێتاوانیان بە ئامانج دەكرد.
ئەوەی ئەمڕۆ كوردستان بەرگری لێ دەكات، هەمووی لە ئەزموونگەلی ڕابەری شۆڕشی كوردەوە وەرگیراوەو بە ئاڕاستەی پەیڕەوكردنی ئەوپەڕی سیمای بەرزی نەرمیی نواندن و لێبووردەیی لەگەڵ كەسانی دیكەدا وەرچەرخاوە، دیارە بە نموونە ئەوەی لەگەڵ جاش وخائینان پەیڕەوكرا، سەلمێنەری باشترین نموونەیە لەو رەفتارە بەجێ و مرۆییەی كە گەل دەرفەتی بۆ ئێستاو ئایندە پێدرا تا بە هەڵسوكەوتێكی مرۆییەوە بڕوانێتە رەهەندە ستراتیژییەكانی ئەم وانەیە، لەپاڵ بنیادنانی پردی پێوەندیی لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەشدا ڕەنگی دایەوە تا لەسەر بنەمای هاوپەیمانی و هاوكاریی نێونەتەوەیی دەرفەتی ژیان بۆ هەمووان بڕەخسێنێت.
با ئێستاش دەست بكەین بە دەستنیشانكردنی ئەو شتانەی لەچوارچێوەی عێراقی تازەو فیدڕاڵدا رووبەڕووی پێوەندییەكانی كوردو عەرەب دەبنەوە، با سەرنجیش بدەین لەوەی كە دەكرێت سوودیان هەبێت لە چوارچێوە گشتییەكەی ئەو میراتە خەباتگێڕیی و ئەزموون و وانەو پەندانەی بارزانیدا، دیارترین ئەو نیشانانەش لەم تەوەرو بابەتانەدا بەرجەستە دەبنەوە:
1- كاراكردنی رێككەوتنەكان: ئەو رێككەوتنە سیاسییانەی واژۆكراون لەنێوان ئەو هێزو بزووتنەوانەی لە بەغداو ئەو سەركردایەتییە سیاسییەی لە هەولێر كاروبار بەڕێوەدەبەن، نابێت تەنیا لە چەند دەقێكی نووسراوی سەركاغەزدا چڕبكرێنەوە، بەڵكو پێویستە بە تەواوی جێبەجێ بكرێن، ئەویش بە رێگەی دەزگا دەستوورییەكان، كە زەمانەتی ئەم كارە دەكەن، هەروەها دانانی نەخشەڕێگا و دیاریكردنی مەوداكانی كاتی جێبەجێكردن بەم ئاڕاستەیەدا، بەتایبەتی لە دیارترین سیمادا كە پەیوەستە بە بنیادنانی حكومەتی فیدڕاڵ و میكانیزمی كاركردن بۆ ڕێكخستنی ئاڕاستەكانی.
2- شیاندنی دیموكراسی بە هزرو پیادەكردنەوە، وەك پشتگیریی لە ستراكتۆری فیدڕاڵییەت: بۆ پاراستنی رێڕەوی فیدڕالییەت زۆر پێویستە كە پلانەكانی دیموكراسیزەكردنی وڵات تەواوبكرێن و دەرفەتی گفتوگۆو تێكەڵیی نێوان هێزەكان دەستەبەربكرێت كە گوزارشت لە پێكهاتەكانی كۆمەڵگای عێراقی بكات، بەدوور لە تاكڕەوی یان لە هەندێ دیاردەی تر، لەوانە بڵاوكردنەوەی كەلتووری گومڕایی كە تەنیا حاڵەتی ستەمكردن بەرجەستەدەكات بۆ ئەو لایەنەی كە بانگەشەی ئەوە دەكات نوێنەرایەتیی زۆرینە دەكات، بەڵام بە زۆرینەی تایفەگەری نەك بە بنەما و لۆژیكی دەوڵەتی مەدەنی، لەم چوارچێوەیەدا راسپاردەكانی بارزانیی نەمر دێنینەوە یاد كە لە رووی شەراكەتی تەواو و بەكردەوە زەمانەت دووپات دەكاتەوە نەك بە شێوەیەك كە دوودڵی و نیگەرانیی تێدا بێت لە سەركردایەتییكردنی دەزگاكانی دیموكراسی لە عێراقدا، ئەمەش بە رێگەیەك كە پاشەكشە یان ستەمی پێ قبووڵ نییە، نەك وەك ئەوەی بە پاشگەزبوونەوە لە پەیماننامەو رێكەوتنەكانی ساڵانی رابردوو روویدا.
3- داننان بە مافی چارەی خۆنووسین بۆ قووڵكردنەوەی ژێرخانی فیدڕاڵییەت: وێنەكێشانی رێبازی كوالیتی ناسنامەی عێراقی تازە، لەسەر بنەمای چەسپاو و ستراتیژیی و یەكلاكەرەوە بە مافی چارەی خۆنووسین، ئەمەش لەسەر بنەمای ئارەزوومەندانەو ئازادانەی فیدڕاڵی، هەروەها بە پێدانی دەسەڵات بە دەزگاكانی دەوڵەت لەگەڵ جەختكردنەوە لە پابەندبوون بە میكانیزمەكانی دیموكراسیی كە بەبێ لەمپەرو كێشە ماف و ئازادییەكان دەستەبەربكەن، بەدەریش بن لە ئەگەری پاشگەزبوونەوە و پاشقولگرتن لە بنەما دەستوورییەكان كە تائێستاش دەكەونە بەر كاریگەریی ململانێكان، خەڵكی هەمیشە ترسیان لەوەیە ببنەوە بە دیلی تاوانەكانی پاكتاوكردنی ڕەگەزی و ئیتنی ترەوە.
4- پیادەكردنی گوتاری سیاسی و میدیایی رۆشنگەریی كۆتایی بە شۆڤینییەت دێنێت: ئەركی كۆتایی هێنان بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوەو سەرڕاست لەهەمبەر سیاسەتە شۆڤینییەكان و خۆ بەگەورە زانین و پاشماوەكانیان، هەروەها لە گوتارەكانی گومڕایی تاریكپەرستی لە سیاسەتی دوژمنكارانەو پەلاماردان، چ لە گوتاری حزبی و سیاسی یان لە گوتاری میدیاییدا هەبێت.
5- یەكلاكردنەوەی كێشەی سامانە سروشتییەكان لەبەر ڕۆشنایی یاساكاندا، ئەو یاسایانەی كە رێز لە مافی هەمووان دەگرێت: پرسی نەوت و سامانە سروشتییەكان و چارەسەركردنی بە یاسای ستراتیژیی و كۆتایی بە راڕایی و بێسەروبەری هێنان كە هەندێ كەسی دەستڕۆیشتوو لەنێو بنیادی بزووتنەوە سیاسییەكانی پرسەكەدا پیادەی دەكەن، ئەوەش لەگەڵ پێویستی قەدەغەكردنی بەستنەوەی مووچەی فەرمانبەرو كارمەندان بەم پرسەوە، لەبەر ئەوەی مووچە بریتییە لە رزق ورۆزی خەڵك و پارووی نان كە پێویستە دابین بكرێت.
6- پرسی شەڕكردن دژی تیرۆر: ئەركی هەماهەنگیكردنە لە بەڕێوەبردنی شەڕ لەسەر بنەمای رێزگرتن لە ژێرخانی عێراقی فیدڕاڵ و دەركردنی سەركەوتووترین بڕیار بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پێشمەرگەدا، لەبەر ئەوەی پێشمەرگە بەشێكی زیندوو و سەرەكییە لە سوپای عێراقی فیدڕاڵدا، هاوكات پڕچەككردنی پێشمەرگەو مەشق پێكردنیان لە پێناو بەجێهێنانی ئەركە قارەمانییەكانیدا.
7- كێشانی پلان و نەخشەی بنیادنانی دەوڵەت و دەستپێكردنی پڕۆژە كشتوكاڵی و پیشەسازییەكان: هەنگاوی دیارو بەرچاو بە رێگەی بەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیریی بریتییە لە ئەركەكانی بنیادنان و ئاوەدانكردنەوەی وڵات و دەستپێكردنی وەبەرهێنان و كاروانی پەرەپێدان و پێشكەوتن لە كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ هەروەها لە بوارەكانی پەروەردەو تەندروستی و ژینگەییدا، ئەم شتانە بە بڕیاری خۆڕایی و تەكتیكی و راڕایی و بێ سەروبەرەوە دروست نابن، بەڵكو لە ستراتیژییەتی نەخشە بۆدانراوەوەو بە رێگایەك كە درك بە وردەكارییەكانی رووبەڕووبوونەوە بكرێت بەرامبەر ئەو ئەركانە، بەشێوەیەك بەدەم فاكتەرە هاوبەشەكانی فیدڕاڵییەوە بچێت.
ئەم یادەی كە ئەمڕۆ زیاتر لە سێ دەیەو نیوی بەسەردا تێپەڕدەبێت، هانمان دەدات بۆ بەهێزكردنی لێكۆڵینەوەكان، نیشانەو بەڵگەی گەورەو گرنگیان لێ بەدی دەكرێت، رەنگە ئەوەی بەتایبەتی چاوەڕوانی بووین ئەوە بێت، پێویستە مەڵبەندەكانی توێژینەوەو ئەكادیمی و زانكۆیی پسپۆڕ ئەركی بەرزڕاگرتنی ئەم ناوە بەرزو دیارە(ناوی بارزانیی نەمر) لە ئەستۆ بگرن، لەبەر شوێن و پێگەی ئەو زاتە لە كاروانی شۆڕش لە قۆناغەكانی پێشووداو هەروەها لەبەر گرنگیی لە ئەستۆگرتنی ئەزموونەكە پەندو وانەكانی لە بنیادنانی دەوڵەت بۆ قۆناغی ئێستا، لە هەموو بوارەكانی گوتارە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و سەربازییەكانەوە بەرزو بە هەند ڕابگیرێت.
من لەم بڕوایەدام كە ئەم دیدارانەی ساڵانە دەكرێت، بە متمانەوە ببنە كۆڕبەند، بۆ ئەوەی تەوەرە گرنگەكانی هەموو كێشە هەنووكەییەكانی عێراق، هەروەها كێشە كوردستانییەكان و داخوازیی و پێداویستییەكان كە بەهۆیانەوە دەتوانین ئەزموونە مرۆییەكان بە هەموو جۆرەكانیانەوە بكەینە بناغەیەك بۆ پشتبەستن بەو دەرهاویشتەو پڕەنسیپانەی بارزانیی سەركردە هەڵیگرتبوون و، وەك میراتێكی نەمر بەجێی هێشتوون، هاوكات وەك پاڵپشتییەك بۆ كاركردن لە قۆناغی بنیادنانی ئاشتییانەدا چ لە كوردستان و چ لە عێراقی فیدڕاڵدا بیانخەینەگەڕ.
* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان و
سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە دانیمارك