دەوڵەت، یان وڵاتی عێراق بە هۆی تایبەتمەندی جیۆپۆلۆتیكی بە یەكێك لە گەمەكەر و كارەكتەرە سەرەكییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێتە هەژماركردن. ئەم وڵاتە بە قەد ئەوەندەی گۆڕانكارییە ناوچەییەكان كاریگەری لە سەر دروستدەكەن، بە هەمان قەبارەش كاریگەری لە سەر گۆڕانكارییە ناوچەییەكان هەیە. رووداوەكان و ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە ناوەڕاستی ساڵی رابردوو لە عێراق روویاندا، بەتایبەتی هێرشی چەكدارانی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش بەناو (دەوڵەتی خەلافەت) كە توانییان لە مەودایەكی زۆر كورتدا ناوچەگەلێكی بەرفراوان لە خاكی عێراق و بەشێك لە خاكی كوردستان داگیر بكەن.
عێراق لە سەر ئەرزی واقیعدا لە سەر ئاستەكانی جیۆپۆلۆتێكی، سیاسی، ئابووری، سەربازی و كۆمەلایەتی، وڵاتێكی لێكترازاوی دابەشكراوە. ئەم وڵاتە بەشێوەیەكی گشتی و لە بنەڕەتدا رووبەڕووی قەیرانگەلێكی هەمەجۆرە بووەتەوە، وەك قەیرانی نەبوونی متمانەی سیاسی لە نیۆ پێكهاتە سەرەكی و جۆربەجۆرەكانی ئەم وڵاتە، نەبوونی كۆدەنگیی نیۆدەوڵەتی و ناوچەیی سەبارەت بە ئایندە و چارەنووسی ئەم وڵاتە، زۆر لەمانەش گرنگتر بابەتی سەربەخۆیی كوردستانە.
عێراق یەكێكە لە دەوڵەتە دروستكراو و تەقلیدیەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە پاش یەكەم جەنگی جیهانی لە سەر خواستی دەوڵەتە كۆلۆنیالیزمەكانی ئەوروپا و بەتایبەتی بەریتانیا بە پێكەوە لكاندنی هەر سێ ویلایەتی پێشووتری ئیمپراتوریەتی عوسمانی واتە ویلایەتەكانی بەغداد، بەسرە و موسڵ دروست بوو. ئەم وڵاتە هەر لە سەرەتاوە كێشەی نەتەوەیی، نەژادی، تائیفی و مەزهەبی هەبووە. عێراق هەر لە بنەڕەتەوە لە فاكتەرەكانی هاوبەش وەك: زمان، نەتەوە، نەژاد، مەزهەب، خاك و پاشخانێكی مێژوویی هاوبەش) بێبەش بووە، كە لە روانگەی زانستی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەو فاكتەرانە گرنگن بۆ بونیادنان و خۆڕاگرتنی یەكێتیەكی نەتەوەیی مۆدێرن.
عێراقی بە زۆر دروستكراوی تەقلیدی بە درێژایی مێژووی كۆن و نۆی گیرۆدەی دوو قەیران و لێكترازانی گەورە بووە، ئەوانیش قەیران و لێكترازانی نەژادی و نەتەوەیی و قەیران و لێكترازانی مەزهەبی. قەیران و لێكترازانی یەكەم لە نێوان عەرەبی عێراقی و كوردەكان، لێكترازانی دووەمیش لە نێوان شیعە و سوننەكانە، ئەم لێكترازان و قەیرانانە بە جۆرێكە كە چارەسەركردنیان زۆر دژوار و سەختە. نەبوونی پێشینەیەكی مێژوویی هاوبەش لە نێوان ئەم سێ لایەنەدا گەیشتن بە پرۆسەی هاوبەش و تێكەڵبوون و بەشداربوونی راستەقینە لە سەرجەم كایەكانی ژیانی سیاسی عێراقدا دژوار كردووە، ئەم جیاوازییانەش ئەوە نیشان دەدات كە عێراق لە بنەڕەتدا لە سەر بنەمای هاوبەش و بەشداریكردنی راستەقینە بونیاد نەنراوە. واتە پێكهاتەكانی عێراق مێژوویەكی هاوبەشی گونجاویان نییە بۆ پێكەوەژیان .دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق لە رابردوودا هەتاكو ئەمڕۆكەش نەیانتوانیوە زەمینەیەكی هاوبەش و هەمەلایەنی پێویست دابین بكەن بۆ كۆكردنەوەی هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی نێو عێراق.
دەوڵەتی عێراق پێش رووخانی سەددام حوسێن بە هەموو شكستەكانیشەوە لە سەر ئاستی قەومی سیاسەتی سڕینەوەی نەتەوە و ناسنامەكانی دیكەی پەیڕەو دەكرد ئەم دەوڵەتە هەتاكو ساڵی 2003 بە شێوەیەكی سیستماتیك لە هەوڵی سڕینەوە و لەناوبردنی نەتەوەی كورد و شیعەی عێراق بوو.
بە رووخاندنی رژیمی پان عەرەبیسمی سەددام حوسێن و كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی چەندین دەیەی عەرەبی سونن، كۆتایی بە سیاسەتی سڕینەوەی ناسنامەكان لە نێو عێراقی پاش سەددام حوسێن هات، بەڵام لە بەرامبەردا سیاسەتی پێشبڕكێی نەتەوەیی و ناسنامەكان و پێشبڕكێیە مەزهەبی و تائیفییەكان بەرجەستە بوون، لە ئەنجامی بەرجەستەبوونی ئەم مۆدێلە نوێیەشدا وڵات رووبەڕووی گەورەترین قەیرانی سیاسی و ئاسایشی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بوویەوە.لە ئەنجامی ئەم مۆدێلە نۆییەدا دیاردەیەكی وێرانكەر بە ناوی قەیرانی ئاسایش سەریهەڵداوە، هەر بۆیە دەكرێت بڵێین: سیاسەتی نەتەوەیی و ناسنامەكان و چۆنیەتی شێوازی پێشبڕكێكردنیان دوو جۆر تایبەتمەندی خۆی هەیە:
یەكەم: نەبوونی دەسەڵاتی رەهای یەكێك لە قەومەكان، تائیفەكان، یان ناسنامەكان لە ئاست نەتەوە و ناسنامەكانی دیكەدا، ئەمە دەبێتە جۆرێك لە راگرتنی باڵانس لە نێوان نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكەی نێو وڵات، بە جۆرێك كە هێچ لایەنێك توانای پەراوێزخستن و سڕینەوەی لایەنی بەرامبەری نابێت.
دووەم: نەتەوە و ناسنامە مونافسەكان هەر یەكەیان هەوڵی پارێزگاریكردن لە هێز و توانەكانی خۆیان دەدەن و هەر لایەك هەوڵی سڕینەوەو لەنێوبردنی ئەوی دیكە دەدات، لە حاڵەتێكی وەهاشدا قەیرانی ئاسایش سەرهەڵدەدات.
چەمكی قەیرانی ئاسایش یەكێكە لەو چەمكانەی كە لە ناوەندەكان و قۆتابخانەكانی ریالیزمی نوێ و لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا زۆر گفتۆگۆی لە سەر دەكرێت. لە دیدگای پسپۆڕانی ریالیزمی نوێ، قەیرانی ئاسایش بریتییە لە نەبوونی متمانە لە نێوان ئەكتەرە سیاسییەكان بە هۆی نەبوونی حكومەت و دەسەڵاتێك كە رەنگدانەوەی هەموو پێكهاتەكان و زامنی دابینكردنی مافە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی هەمووان بێت، هەر ئەوەش هۆكار دەبێت كە ئەكتەرە سیاسییەكانی دیكەی نێو وڵات بەردەوام ترس و نیگەرانییان هەبێت لە زیادبوونی دەسەڵات و هێزی لایەنی بەرامبەر.
ئەو مۆدێلە حوكمڕانییەی كە ئەمڕۆ لە عێراقدا هەیە، نەك نەیتوانیوە پەیوەندی نێوان نەتەوە و ناسنامە جیاوازەكان رێكبخات، بەڵكۆ بە پێچەوانەوە زەمینەسازی كردووە بۆ هەرچی زیاتر برەودان بە پێشبڕكێ و دروستكردنی گرژی لە نێوان ناسنامەكاندا. هەندێ لە توێژەران لە لێكۆڵینەوەیان لە پرۆسەی دەوڵەتداری و نەتەوەسازیدا باسی ئەوەیان كردووە كە مۆدێلی فیدڕاڵیزم لەو وڵاتەدا رووبەڕووی شكست دەبێتەوە، لە رۆانگەی ئەوانەوە بونیادنان و خۆڕاگرتنی دیموكراسییەكی ئەسڵ لە چوارچێوەی فیدڕاڵیسم لە عێراقدا دژوارە.
ریچارد هالبوروك نوێنەری ویلایەتە یەكگرتووەكان لە نەتەوە یەكگرتووەكان دەڵێت: كۆنتڕۆڵكردنی عێراق لە رێگەی پرۆسەی دیموكراسی كارێكی ئاسان نییە، چونكە لە عێراقدا گرژیی قەومی و تائیفی مێژوویەكی زۆر قووڵ و دوور و درێژی هەیە.
دیموكراسی لە عێراقدا نەك تەنها نەتوانرا بە دامەزراوەیی بكرێت و بنەما سەرەكییەكانی بچەسپێت، بەڵكو دەرئەنجام بە هاتنە سەر دەسەڵاتی حكومەتگەلێكی زۆرینەی شیعە، میرات و پرۆسەكانی دەسەڵاتی قۆناغی عەرەبی سوننە دووبارە كرانەوە، ئەمە لە كاتێكدا كە ئەم دەسەڵاتە نوێیە خاوەنی هەمان هێز و دەسەڵاتی پێشتری پۆست سەددام نییە.
ئامادەیی هێزە بیانییەكان بەتایبەتی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا توانیبووی باڵانس لە نێوان هێزەكان و لایەنەكان رابگرێت، هەروەها رێگر بێت لە تەشەنەسەندن و پەرەسەندنی گرژییە نەتەوەیی و تائیفییەكان، بەڵام بە روێشتنی ئەو هێزانە لە 2003 دا جارێكی دیكە عێراق گەڕایەوە بۆ قۆناغی كێشمەكێشە نەتەوەیی و تائیفی و ناسنامەكان لە لایەك و لە لایەكی دیكەوە بووە گۆڕەپانی تاودانی ئەسپی ئەكتەرە ناوچەییەكان. دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا وەك ئەو بزمارە وابوو كە لە تابووتی دەوڵەت و میللەتی عێراق بە گشتی درا.
بەداخەوە ناتوانین چاوەڕێی ئایندەیەكی گەش بۆ عێراق بكەین. رووداو و كارەساتەكانی ئەم دواییەی عێراق و بەتایبەتی ئامادەیی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) لە سنووریكی بەرفراوانی ئەم وڵاتەدا و شەڕی مێژوویی تائیفی نێوان عەرەبی شیعە و سوننە و كێشە چارەسەر نەكراو هەڵواسراوەكانی نێوان بەغدا و هەولێر و نەبوونی كۆدەنگیی نێودەوڵەتی و ناوچەیی سەبارەت بە چارەنووس و ئایندەی عێراق و بوونی قەیرانی گەورەی ئاسایش زۆر شتی گەیاندووەتە حاڵەتی بنبەست. ئەوەی كە ئەمڕۆكە دەبیندرێت لەم وڵاتەدا پەرەسەندنی گرژی و نائارامییە لە نێوان سەرجەم پێكهاتەكانی نێو عێراق . رووداوەكانیش ئەوەمان پێشان دەدەن كە ئەم وڵاتە لە قەیرانێكی گەورەی بێمتمانەییەدا گوزەر دەكات، دەوڵەتی ئەمڕۆكەی عێراق وێنەی دەوڵەتێكی شكستخواردووی هەیە، ئەمەش زەمینەی بۆ گرووپێكی تیرۆریستی وەك داعش فەراهەم كردووە.

*یاساناس و ئەندامی بۆرد و بەرپرسی پەیوەندییەكان و راگەیاندن لە كۆنگرەی زانستی جیهانی كورد.