رێككەوتنەكەی ئەم دواییەی نێوان هەولێر و بەغدا، بوو بە بنەمایەكی دەستووری بۆ دانان و رەزامەندیی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر بودجەی عێراقی فیدڕاڵ لەسەر بنەمای هەناردەكردنی نەوتی خاو كە رۆژانە 3.3 ملیۆن و 300 بەرمیل هەناردە بكرێت و نرخی هەر بەرمیلێكیش بە 60 دۆلار خەمڵێنراوە، داهاتی عێراقیش لە فرۆشی نەوت بریتییە لە 84% و 16% ی داهاتی ناوخۆ.
پرەنسیپی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدا بریتی بوو لە هەناردە كردنی 550 هەزار بەرمیل لە هەرێمی كوردستانەوە و بەم شێوەیە:
حكومەتی هەرێمی كوردستان 250 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا دەنێرێت و ئەوەی دەمێنێتەوە 300 هەزار بەرمیل لە كێڵگەكانی پارێزگای كەركووك بە رێگەی بۆرییەكانی هەرێمی كوردستان دەنێردرێت، بەهۆی هەندێ فاكتەری تەكنیكی و ئەمنی و سەقامگیریی سیاسی و خراپ بەڕێوەبردن و شتی دیكە كۆمپانیای نەوتی باكوور نەیتوانی وەك پێویست توانای هەناردەكردن بەرزبكاتەوە، بۆیە بەبێ یارمەتی و زانیاریی حكومەتی هەرێم ئەم كۆمپانیایە توانی 150 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بە رێگەی بۆرییە نەوتییەكانی كوردستان هەناردە بكات، لەبەرئەوە توانای كۆی هەناردە كردن گەیشتە 400 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، بەڵام بە 150 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا كەمی كردووە، تا بڕی هەناردە كراو بگاتە 550 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بەپێی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدا، لەبەر ئەوە دەتوانین بڵێین كە حكومەتی هەرێمی كوردستان ( بەرپرسیار نییە) لە حاڵەتی ئەوەی كە كۆمپانیای باكووری سەر بە وەزارەتی نەوت نەتوانێت ئاستی بەرهەمهێنان بۆ 300 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بەرزبكاتەوە.
بۆیە لەسەر وەزارەتی نەوت پێویستە بەپێی پلانی بودجەی 2015 كە دوو ملیۆن و حەوت سەدو پەنجا بەرمیل لە رۆژێكدا هەناردە بكات، بەڵام لایەنێكی فەرمیی بێلایەن نییە، كە چاودێریی بڕی هەناردە كراوی (راستەقینەی نەوتی خاو) بكات لە كێڵگەكانی باشووری عێراق، لەبەر ئەوە زەحمەتە داهاتی راستەقینەی (رۆژانە، مانگانە)ی فرۆشتنی نەوتی خاو بخەمڵێندرێت، بەتایبەتی لەچوارچێوەی ئەو هەڵبەز و دابەزینەی نرخی نەوتدا.
دوابەدوای ئەو دیدارەی ئەم دواییەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵدا ئیفلاسبوونی بودجەی عێراق ئاشكرابوو، كە ئێستا نزیكەی 3.5 ترلیۆن دینارە، بۆیە حكومەتی بەغدا بانگەشەی ئەوە دەكات كە ئەو بڕە پارەیەی نییە تاكو پشكی مانگانەی هەرێم كە 17% یە رەوانەی هەولێری بكات، بەپێی رێككەوتنی فەرمیی نێوان هەردوو لا بەمەبەستی دابەشكردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە لەوەتەی مانگی شوباتی 2014وە بڕاوە، لە كاتێكدا بەغدا مووچەی هەموو پارێزگاكان دەنێرێت بەو پارێزگایانەشەوە كە كەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی داعشەوە، لە سایەی ئەو رەوشەی ئێستادا كە مەترسی و ئەنجامەكانی هەردوو شەڕ رووبەڕووی دەوڵەت بۆتەوە (شەڕی داعش، شەڕی نەوت) و لە ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت لە نزیكەی 110$ بۆ 40-50$ بۆ یەك بەرمیل، ئەمەش كاریگەریی كردە سەر بودجەی عێراق و هەرێمی كوردستان، كە لە ئێستادا 84%ی پشت بە نەوت دەبەستێت (ئەگەر ئەو رێژەیە راست بێت)، هەروەها تێكڕای بودجەی عێراق بە هەمان رێژە لە رێژەی فرۆشتنی نەوت دادەبەزێت، ئەمە بێجگە لە پرەنسیپی رێككەوتنەكەی نێوان بەغدا و هەولێر تایبەت بە هەناردە كردنی نەوت لە بەرامبەر زەمانەتی هەناردە كردنی پشكی مانگانەی هەرێم، بۆیە ناكرێ (لە رووی دەستووری و مرۆییەوە) ئەمە بكاتە پاساو بۆ نەناردنی(تەنیا) مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، جا ئەو پاساوانە (شەڕی داعش، یان دابەزینی نرخی نەوت) بن، یاخود ناكۆكی یان تێنەگەیشتنی نێوان بەغداو هەرێم بێت سەبارەت بە پرەنسیپەكانی رێككەوتنەكەی ئەم دواییە.
رووبەڕووبوونەوی رەوشی ئێستا
وەرگرتنی هەر بڕیارێكی واقیعی پێویستە لە روانگەی ئەو تەوەرانەوە بێت و رەچاویان بكرێت (پرەنسیپی رێككەوتنەكەی نێوان بەغدا و هەولێر)، واقیعی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، قەبارەی كورتهێنانی دارایی، كاریگەرییەكانی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی عێراق و هەرێم، شەڕی داعش و دەرئەنجامەكانی بۆ سەر حكومەت و گەل، رەوشی سیاسی و ئەمنی و ئابووری، دەستێوەردانی ئیقلیمی).
لە روانگەی خوێندنەوەی رەوشی ئێستادا، دوو رێگە هەن بۆ مامەڵەكردنی فەرمیی لەگەڵ بەغدادا بۆ زەمانەتی دەربازبوون لەو قەیرانە داراییەی ئێستا، كە كاریگەرییەكانی كردۆتە سەر هەموو بوارەكانی ژیان لە عێراق بەگشتی و بۆ سەر هەرێمی كوردستان بەتایبەتی.
1-رێگەی یەكەم: لە روانگەی پرەنسیپی(زەمانەتی دابەشكردنی دادپەروەرانە)ی داهاتی مانگانەی نەوت لەلایەن حكومەتی فیدڕاڵ بەسەر هەموو پارێزگاكان و لەوانەش پشكی مانگانەی هەرێمی كوردستان كە بە 17% مەزەندە دەكرێت، و بە چاودێری و سەرپەرشتیی لایەنە پەیوەندیدارەكان. لێرەدا ئێمە ناچینە نێو وردەكارییەكانی قەبارەی داهاتی مانگانەی نەوتەوە، بەڵام ئەگەر بە لایەنی كەم نەوتەكە بە بڕی 3 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا بە نرخی 50 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەفرۆشرا، تەنیا داهاتی مانگانەی عێراق لە نەوت بە(4.500) چوار ملیارو پێنج سەد ملیۆن دۆلار مەزەندە دەكرێت، بۆیە پشكی مانگانەی هەرێم لەو پارەیە دەگاتە 765 ملیۆن دۆلار، ئەم بڕە پارەیەش بەشی پێدانی مووچەی مانگانەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان دەكات بەبێ دواكەوتن.
2- رێگەی دووەم: پابەندبوون بە پرەنسیپی رێككەوتنەكەی هەولێر- بەغدا بە فرۆشتنی (3.300) سێ ملیۆن و سێ سەد بەرمیل لە رۆژێكدا بۆ زەمانەتی بەدیهێنانی كەمترین رادە لە بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2015 لەبەرامبەر زەمانەتی پێدانی پشكی مانگانەی هەرێم بە رێژەی 17%ی داهاتی نەوت، حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕێكی نەوت لە هەرێمی كوردستان و كەركووكەوە هەناردە دەكات بە رێژەی 17% كە بە 561 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا مەزەندە دەكرێت لە كۆی ئەو بڕە نەوتەی كە پێویستە رۆژانە هەناردە بكرێت كە (3.300) سێ ملیۆن و سێ سەد هەزار بەرمیلە. حكومەتی بەغداش 83%ی نەوت هەناردە دەكات كە رۆژانە بە (2.739) دوو ملیۆن و حەوت سەدو سی و نۆ بەرمیل مەزەندە دەكرێت، لەچوارچێوەی پرەنسیپی چاودێری و شەفافییەت و هاوكاریی هاوبەشی نێوان هەردوو لا، جا لەبەر ئەوەی نرخی نەوتی خاو لە(دەرەوەی كۆنتڕۆڵی بەغداو هەولێر)دایە بۆیە پێویستە هەردوو لا پابەندبن بە ئەمری واقیع،(بە بەشی داواكراو)ی فرۆشتنی نەوتی خاو، لە كۆتایی ساڵی 2015 پوختەی قەبارەی كۆی داهاتی نەوت كە هەردوو لا فرۆشتوویانە پێشكەش دەكرێت، ئەگەر قەبارەی داهاتی هەرێم لە 17%ی كۆی قەبارەی داهاتی نەوت( زیاتر) بوو، ئەوا هەرێم (بڕە زیادەكە) بۆ بەغدا دەگێڕێتەوە و پێچەوانەكەشی راستە بە نیسبەت بەغداوە.
دەرئەنجام و راسپاردەكان
1- گرتنەبەری هەر یەكێك لەم دوو رێگەیە لە بواری نەوتی نێوان بەغداو هەولێر زەمینەیەك دەخوڵقێنێت لە كێبڕكێی پرەنسیپییانەی چاككردنی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، لە بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان، لە دابەشكردنی دادپەروەرانە، لە كەمكردنەوەی گرژی و ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو لا دەربارەی كەرتی نەوت تا ئەوكاتەی یاسای نەوت و غازی عێراقی فیدڕاڵ دەردەچێت. لە چوارچێوەی رێككەوتنەكەی نێوان هەردوو لا بە گرتنەبەری یەكێك لەو دوو رێگەیانە بۆ فرۆشتنی نەوت و دابەشكردنی داهاتەكە بە شێوەیەكی دادپەروەرانە بەپێی دەستووری هەمیشەیی، لەسەر حكومەت هەرێمی كوردستان پێویستە بە جیددی و بە ئیرادەیەكی دانایانەی سیاسیی چاو بە رێكخستنەوەی بودجەی هەرێمدا بخشێنێتەوە، لە میانی گرتنەبەری هەندێ رێكاری پێویست كە هاریكارن بۆ سووككردنی قەیرانی دارایی و كاریگەرییەكانی بۆ سەر گشت بوارەكانی ژیان لە هەرێمی كوردستان، هەروەها بۆ زەمانەتی دەربازبوونمان (حكومەت و گەل) لە رەوشی ئێستا و پاراستنی دەستكەوت و قوربانییەكانی ئەو گەلە مەزنەمان.
2- رەوشی ئێستای عێراق، بەتایبەتی لە بواری (بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، خراپ چاودێریكردنی لایەنە پەیوەندیدارەكان، لاوازیی یاساكان، ناكۆكییە سیاسییەكان، كورتهێنانی دارایی، شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت، دروستكردنەوەی دامەزراوەكانی حەرەس وەتەنی و هەندێ ئاستەنگی دیكە) ئەمانە كاریگەریی نەرێنی دەكەنە سەر جێبەجێكردنی پرەنسیپی(رێگەی یەكەم)، بۆیە وا چاكترە (رێگەی دووەم) بگیرێتە بەر لە حاڵەتی بەزەحمەت جێبەجێكردنی پرەنسیپی رێگەی یەكەم لە (هەناردە كردن و فرۆشتنی نەوتی خاوو دابەشكردنی داهاتەكەی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە) بەسەر هەموو پارێزگاكان و هەرێمی كوردستاندا.
3- حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دانوستانەكانیدا لەگەڵ بەغدا لە سەرەتای ساڵی 2014 رووبەڕووی یەكەم هێدمە بووەوە- هێدمەیەكی كتوپڕ كە بڕینی پشكی هەرێمی كوردستان بوو، هەروەها حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوادیداردا رووبەڕووی(دووەم هێدمە-هێدمەی ئیفلاسبوونی حكومەتی فیدڕاڵ) بووەوە، لە داهاتووشدا رووبەڕووی (هێدمەی سێیەم- هێدمەی كورتهێنانی دارایی حكومەتی عێراق كە سەری هەڵداوە) دەبێتەوە، كە لەوانەیە قەبارەكەی بگاتە قەبارەی داهاتی عێراق، لەبەر ئەوە پێویستە رێكاری پێویست بگیرێتەبەر بۆ زەمانەتی رووبەڕووبوونەوەی هەر هێدمەیەكی دیكە لە ئایندەدا، هەروەها بۆ ئەوەی ئەو هێدمانە نەكرێنە پاساو و پاكانە وەك رێگەیەك بۆ زیادكردنی فشار لەسەر هەولێر، یان بەردەوامبوون لە بڕینی بەشە بوودجەی هەرێم كە 17% ی داهاتی نەوتە بە پاساوی كورتهێنانی دارایی، لەگەڵ دڵنیابوون لە هەموو حاڵەت و ئەگەرە پێشنیاركراوەكان بە گرتنەبەری پرەنسیپی (دابەشكردنی دادپەروەرانە)ی داهاتی نەوت بەسەر هەموو هاووڵاتیان و سەرجەم پارێزگاكان و هەرێمی كوردستاندا بەپێی دەستووری هەمیشەیی عێراقی فیدڕاڵ و رێككەوتنی نێوان بەغداو هەولێر بە پێدانی 17%ی پشكی هەرێم لە داهاتی ئەم ساڵی عێراق لە نەوتی خاو.


* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان