رزگاركردنی كۆبانێ چ مانایەك دەگەیەنێت؟
دۆغو ئه‌رگیل*
لە تشرینی یەكەمی ساڵی 2014دا كاتێك داعش لە دەروازەكانی (كۆبانێ)وە دەركەوتن و و ئاڵای رەشی خۆیان هەڵكرد، زۆر كەس پێیانوابوو كە بە چەشنی شاری موسڵ- كە شارێكی زۆر گەورەتر بوو، هەزاران سەربازی چەكداریش پارێزگارییان لێ دەكرد- هەر زوو دەكەوێتە دەستیان. لە راستیدا، حوكمڕانانی توركیا لەم رووەوە گوزارشتیان لە بۆچوونی خۆیان كرد و رایانگەیاند كە «گرووپێكی تیرۆریستی رووبەڕووی گرووپێكی تیرۆریستی دیكە بۆتەوە»! واتە ئەم وەسفەی بەسەر بەرگریكارانی كوردی یەپەگە (یەكینەكانی پاراستنی گەل)دا سەپاند، كە ئینتیمای بۆ پەكەكە هەیە، ئەگەر نەڵێین لقێكە لەو حزبە.
داعش سەرسەختانە هەوڵدەدات خەلافەتێكی سوننی لەسەر خاكی سووریا و عێراق دابمەزرێنێت. هەروەها دەیەوێت سەرجەم گرووپە ئیتنی و ئایینییەكان رابماڵێت لەو خاكانەی كە وێنای ئەوە دەكات – خەلافەتەكەی لەسەر دابمەزرێنێت-. كورد گرووپێكن لەو گرووپانە و كەوتوونەتە نێوان ئەو خاكەی كە هێڵی دەستەبەركردنی توانای مرۆیی و ئابووریی ئەوانی پێكهێناوە. كەواتە داعش زۆر بە روونی رایگەیاندووە كە ئەو خاكی بە بێ خەڵك دەوێت، بۆ ئەم ئامانجەش، یان خەڵكەكە كۆمەڵكوژ دەكات، یاخود رایاندەگوازێت.
توركیا چاودێریی پێشڕەویكردنی داعشی دەكرد تا ئەو كاتەی دۆخەكە گۆڕا بۆ كارەساتی مرۆیی، ئینجا سنوورەكانی بۆ جێكردنەوەی نزیكەی 200،000 كەسی دانیشتووانی كۆبانێ كردەوە. كوردی توركیا- مەرج نییە لەلایەن پەكەكەوە بێت- و عێراق و ئێران قەرەبووی ئەو هاوكارییە سەربازییەیان كردەوە كە توركیا ئامادە نەبوو دەستەبەری بكات. هەرێمی كوردستانی عێراق- ژمارەیەك پێشمەرگەی رەوانەی كۆبانێ كرد. هەندێ لە خۆبەخشەكانیش چوونە پاڵ ئەم گرووپە كوردییانەوە، ئەو خۆبەخشانەش لە وڵاتە جیاوازەكانەوە هاتبوون كە بڕیاریان دا بەرەنگاری رەفتارە نامرۆیی و ئامانجە رەشەكانی داگیركەر ببنەوە.
لە مانگەكانی سەرەتای رووداوەكەدا، هاوكێشەكە لە رووی چەك و شەڕڤانانەوە بۆ بەرگریكاران لاسەنگ بوو، ئافرەتانیش بێباك لە مردن و ئەشكەنجە و دەستدرێژی و بە كۆیلەكردن چوونە ناو شەڕەكەوە. باس لەوە دەكرێت كە نزیكەی لە سەدا 40ی بەرگریگارانی كورد لەو شەڕەدا ئافرەت بوون. شەڕە سەخت و گرانەكەش بە بەرچاوی جیهانەوە پەرەی دەسەند، بەڵام جیهان دوور لە هەست و سۆز لێی دەڕوانی.
حكومەتی توركیا، بڕوایەكی تەواوی بەوە هەبوو كە پەكەكە و باڵە سوورییەكەی لەلایەن داعشەوە رامدەكرێن، بەو پێیەش خەباتی چەند ساڵەیان لە توركیادا بە راددەیەكی زۆر لاواز دەبێت، لەبەر ئەوە كارێكی كەمی ئەنجامدا و تەنیا سنوورەكانی بە رووی ئاوارە هەڵاتووەكاندا كردەوە. لە كۆتاییدا، ئیدارەی ئۆباما دركی بەوە كرد كە سەركەوتنی داعش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چی بە دوای خۆیدا دەهێنێت، لەبەر ئەوە بە ئەنجامدانی گورزی ئاسمانی و خستنەخوارەوەی چەك و كەلوپەلی سەربازی دەستێوەردانی كرد. هەنگاوی دووەمی ئەمریكا بریتی بوو لە پێكهێنانی هاوپەیمانێتییەك دژ بە داعش كە توركیا خۆی لەو هاوپەیمانێتیی بەدوور گرت. ئەم هەڵوێستە گومانی هێنایەئاراوە لەوەی كە توركیا پەیوەندیی نهێنی لەگەڵ داعشدا هەبێت، كە توركیا پێیوابوو ئامرازێك دەبێت بۆ رووخاندنی بەشار ئەسەد كە ئەمەیان بووە خولیایەكی حكومەتی توركیا.
بەم دواییە كۆبانێ لەلایەن كوردەوە كۆنتڕۆڵ كرایەوە. 1000 چەكداری داعش لە شەڕی ئەو شارە كوژران. پتر لە 300 بەرگریكار و ژمارەیەكی نەزانراوی خەڵكی مەدەنیش گیانیان لە دەستدا. ئەم رووداوە لە چەند روویەكە بۆ پەرەسەندنەكانی ئایندەی ناوچەكە، هەروەها بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتیش زۆر گرنگە:
• كورد پێگەیەكی گرنگیان وەك یاریزانێكی ئیقلیمی و هاوپەیمانێكی متمانەپێكراو لە شەڕی دژ بە جیهادییەكاندا بەدەست هێنا.
• داعش دووچاری شكستێكی گەورە بۆوە، ئەگەرچی هێشتا توانای شەڕكردنی ماوە، بەڵام ئەو راستییە روون بۆوە كە دەكرێت سنووردار بكرێت و لە كۆتاییشدا لە ناو ببردرێت.
• بە ئەندازەیەكی گەورە شۆڕشی عەرەبی دووچاری شكست بۆتەوە، لە كاتێكدا دەركەوت كە «بێداربوونەوەی كورد» سەركەوتوو بووە، چونكە تەنیا لە فۆرمی یاخیبووندا بەرجەستە نەبوو، بەڵكو لە سایەی سەركردایەتییەكی بەتوانا و رێكخستنێكی سیاسی و ئیداری كارا و جەماوەریدا، هاوشان بە بوونی ئەجێندایەكی پێشكەوتخوازانە كورد هەنگاو بەرەو خۆبەڕێوەبەری هەڵدەگرێت. ئەمە سەربەخۆیی نییە، بەڵام ئەوان ئامادەن- لە هەر كوێیەك بژین- ژیانی خۆیان بەڕێوە ببەن، بەوەی ببنە بەشێك لەو سیستمە سیاسییەی لە ئارادایە.
• بێداربوونەوەی كورد هاوشان بوو بە رێكخستنێكی بەردەوام كە سیاسەتەكەی لەسەر بنەمای بەشداریكردن داڕشت، لەگەڵ هێز و توانا بەخشین بە ئافرەتان، هەروەها توانای بەرگری لە خۆكردنی هەیە و رێچكەی عەلمانی پیادە دەكەن كە لە رۆژئاوا نزیكی دەكاتەوە، ئەمە لە كاتێكدایە كە رۆژئاوا لەگەڵ داعش لە پێكداداندایە.
• ئەو رۆڵەی پەكەكە بینیویەتی لەم شكست پێهێنانەی داعشدا، بووە هۆی ئەوەی رێزی زیاتر بەدەست بهێنێت و پێگەشی بەهێزتر بێت لە گفتوگۆكانی لەگەڵ توركیادا بۆ هێنانەدی ئەو رێككەوتنەی ئاشتی كە ماوەیەك درێژەی كێشا.
• سەركردایەتیی توركیا لە چەند روویەكەوە زیانی پێگەیشت:
أ) دەرئەنجامی ئەو خەمساردییەی لە ئاست بە هاناوەچوونی كورد لە كۆبانێ نواندی دووچاری سزای كردەوە كە ئەویش خۆی لە پشێوییەكی بەربڵاودا بینیوەتەوە لە وڵاتەكەدا كە لە (6-12ی تشرینی یەكەمی 2014) رووی داو لە ئەنجامدا 46 كەس گیانیان لەدەستدا و كاولكارییەكی گەورەشی بەدوادا هات. دواتر بە هاوكاری و دەستێوەردانی (عەبدوڵڵا ئۆجەلان)ی سەركردەی پەكەكە لە ژووری زیندانەكەیەوە توانرا پشێوییەكە هێور بكرێتەوە.
ب) راپۆرتە هەواڵگرییەكانی چەند وڵاتێكی جیاواز بەڵگەی ئەوەیان خستۆتەڕوو كە پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ كەسانی داعشدا سنووری هاوسۆزی تێپەڕاندووە، بەڵكو خۆی لە كردنەوەی سنوور و چارەسەركردنی بریندارەكاندا بینیوەتەوە. ئەم بەڵگەیەش بووە هۆی لەدەستدانی متمانە بە توركیا وەك هاوپەیمانێتییەك و شەریكێكی كارا لە شەڕكردن لە دژی توندڕەویی ئایینیدا.
ج) پێداگریی سەركردایەتیی توركیا لەسەر سەپاندنی «ناوچەی دژە فڕین» و رووخاندنی رژێمەكەی ئەسەد رەتكرایەوە، ئەم رەتكردنەوەیەش بووە هۆی ئەوەی توركیا پتر ناكارا بێت لە داڕشتنی سیاسەتی ئیقلیمدا.
بێباكی لە ئاست دانپێدانان بە كوردی سووریا و خەمساردی لە ئاست پێویستییان بۆ بەرگری لە خۆكردنیان كاتێك كەوتبوونە ژێر هێرشەكانی داعشەوە، كە دەرئەنجامی نەخوازراو و پێچەوانەی لێكەوتەوە بۆ سیاسەتی توركیا لە ئاست كورددا. ئەنقەرە پێیوابوو داعش دەتوانێت كوردی سووریا- كە لە ژێر كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی پەكەكەدا بوون- تێكبشكێنێت. لە بری ئەوە كوردی ئێران و عێراق و توركیا زەمینەیەكی هاوبەشیان دۆزییەوە بۆ بەرگریكردن لە بوون و مانەوەی خۆیان. واتە لە بری لاوازكردنی خەون و ئومێدەكانی كورد، توركیا هاوكاری كرد بۆ سەرپێخستنی خەونی پان كوردیزم، كە زۆر زەحمەتترە لە ئێستادا بتواندرێت سەركوت بكرێت.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا
