هەر وەك نموونە؛ فریدریش ماكس مۆلەر (١٨٢٣-١٩٠٠)، ئەندرییە لانگ (١٨٤٤-١٩١٢) و ئیدوارد تایلۆر (١٨٤٤-١٩١٧)، ئەو بۆچوونەیان ڕەتكردۆتەوە كە پێیانوابێت ئەفسانە لە كاتی خۆیدا تێگەشتنێك یان لێكدانەوەیەكی هەڵە بووبێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە لای ئەمان ئەفسانەگەری كۆششێكی فەلسەفی و بیركردنەوەیەكی جددیی مرۆڤ بۆ ناساندن و شرۆڤەكردنی بوون و ژیان بووە. واتە ئەوان بیركردنەوەی ئەفسانەیی بە كارێكی شێتانە و هەڕەمەكی لێكنەداوەتەوە، بەڵكو بە بەرهەمێكی گرنگی بیركردنەوەی سەرەتای مرۆڤی ئەو ساتەی دەزانن. لە دیدی ئەم زانایانەوە مرۆڤ لە دۆخێكی پەرەسەندنا بووە وەك ئەوەی لە قۆناخی منداڵییەوە بەرەو مرۆڤێكی كامڵ ڕۆیشتبێت. ئەوان دەڵێن تا ئێستەش لە ناو ئایینەكانی ئەم سەردەمەشدا پاشماوەی ئەو جۆرە بیركردنەوانە ماوەتەوە. واتە لەم بۆچوونەدا ئایینگەری ئەزموونێكە تەنها مرۆڤ خۆی هەستیپێكردووە و پەیوەندی بە دەركەوتەی ژیانی رۆژانەی خۆیانەوە بووە و لێكدانەوەی ئایینییانەی تایبەتی خۆیان بۆ كردووە.
تایلۆر پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە ئەفسانە هۆكاری داهاتنی ئایینە لە ژیانی مرۆڤدا؛ ئەمەش لەو ئەزموونەوە هاتووە كە مرۆڤ خەوتن و هەستان و مردنی پێكەوە بەستۆتەوە و وا تێگەیشتووە كە جگە لە جەستە، دەبێت شتێكیتر هەبێت تا مرۆڤ بە هۆیەوە بمێنێتەوە. واتە دەركەوتنی، یان هەستكردن بە ڕۆحێك لە مرۆڤدا لە سەرەتادا لەم ڕێگەیەوە هاتۆتە گۆڕێ. هەر ئەم هەستە لە خۆیاندا ئەو ئەزموونەشی پێبەخشیون كە ڕۆح لە ناو گشت شتێكی ئەم گەردوونەدا ڕەنگە هەبێت، تاوەكوو ببن. زانایەكی دی بەناوی ویلیام رۆبۆتسۆن سمیت (١٨٤٦-١٨٩٤)، سەبارەت بە تیۆری پەرەسەندنی دیاردەی ئایین، وەك تایلۆر بیری كردۆتەوە، وەلێ ئەم لە هۆكاری دەركەوتنی ئاییندا پێشینەی بە سرووت بەخشیوە، نەك بە ئەفسانە؛ واتە دەرەنجامی چالاكییە ئایینییەكانی وەك سرووت و پتەوبوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی نێوان شوێنكەوتووەكانی ئەو ئایینە، وایكردووە كە ئەو ئایینەش لەویدا بەرجەستە ببێت. لە ناو فینۆمینۆلۆژیستەكاندا و بەتایبەتی تیۆلۆژێكی وەك رۆدۆلف ئۆتتۆ (١٨٩٦-١٩٣٧) باوەڕی وابووە كە ئایین لە خانەی وەهم و خەیاڵدا نابیندرێتەوە، بەڵكو ئایین دەركەوتەیەكی ڕاستەقینەیە و بە ژیانی واقعی مرۆڤەوە بەستراوەتەوە.
پاش ئەم هەمكە مشتومڕە سەبارەت بە ناسینەوەی بنەڕەتی ئایین وەك دیاردەیەك، هەندێ فینۆمینۆلۆژیست بانگەشەی ئەوەیان دەكرد، كە تیۆری پەرەسەندن و بەرواردكاری نێوان ئایینەكان، ئێمە ناگەیەنێتە تێگەشتن لە ڕاستەقینەی دیاردەی ئایین و دۆزینەوەی چاوگی هەڵقوڵانی ئایینگەری. واتە پرسیاری لەم چەشنە «ئایا سرووتە، یان ئەفسانەیە بۆتە سەرچاوەی ئایین؟ ئەی سرووت پێشینەی ئەفسانەیە، یان پێچەوانەكەی تەواوە؟»، ئەمانە جۆرە پرسیارگەلێكن، وەڵامدانەوەیان ئێمە ناگەیەننە چاوگ و بنەڕەتی ئایین. وەلێ بە شێوەیەكی گشتی ئەوان لەوەدا كۆدەنگییان بووە، كە ئایین بنەڕەتێكی ئۆنتۆلۆژی هەبێ و بە پێكهاتەی مێشكی مرۆڤەوە پەیوەندی هەبێت؛ بۆیە ئەم گوتەیەی كە دەڵێ: «مرۆڤ كائینێكی ئایینگەرە» باوی خۆی پەیدا كرد.
كەچی لە لایەكیترەوە، مەرسیا ئەلیادە (١٩٠٧-١٩٨٦) كە یەكێكە لە فینۆمینۆلۆژیستە ناسراوەكانی جیهان، لە بۆچوونەكانیدا بایەخێكی زیاتر بە ئەفسانە دەدات و لە كاریگەری و هۆكاری دەركەوتنی ئایین دەیخاتە پێش سرووتەوە. ئەلیادە سرووت وادەبینێت كە مرۆڤ لاسایی كردارەكانی خودا دەكاتەوە، هەروەها سرووت دۆخێكی نەگۆڕی هەیە، بەڵام ئەفسانە سروشتێكی گۆڕاوی هەیە و دەبێتە سەرچاوەی ئیلهامی دەركەوتنی ئایین. سروشتی مرۆڤ بە بۆچوونی ئەلیادە سروشتێكی ئایینگەرییە، جا بۆ ئەوەی مرۆڤی ئایینگەر بناسین، پێویستمان بەو ماریفانە دەبێت كە مرۆڤمان پێدەناسێنن، تا ئەو زانستانە پێشبكەون، تێگەیشتنمان لە ئایینیش پێشتر دەكەوێت. واتە ناسینەوەی ڕیشە و بنەماكانی، جیهانی شاراوەی مرۆڤیش دەناسینەوە. ئەمە جگە لەوەی، ئەلیادە باوەڕی بەوەش بووە كە مرۆڤ هەر لەسەرەتای دەركەوتنیەوە، ئایینگەری پێوە دیار بووە و شوێنەواری ئەو كاراكتەرەی بۆ ئیمڕۆكەی مرۆڤیش گوێزاوەتەوە.
لەبەر ئەوەی ئایین وەك مۆدێلێك بووە كە مرۆڤی هێناوەتە بوونەوە، ئەم دۆخەش ڕەگی خۆی لە ناخی مرۆڤدا باش داكوتاوە. هەروەها ئەلیادە ئەوەش دەبینێت كە مرۆڤ لە ناو مێژوودا هەمیشە چاوی لە هەقیقەتێكی ڕەهای پیرۆز بووە، هەقیقەتێك كە دەكەوێتە ئەو دیو سرووشتەوە، كەچی هەر لەم بوونەوەرەدا ئەو هەقیقەتە خۆی ئاشكرا دەكات. لەبەر ئەوەی مرۆڤ بەردەوام لە تێكۆشاندایە تا ئەو هەقیقەتە بناسێت، بەمجۆرە كۆششكردنەدا مرۆڤ خۆی دەخاتە ناو بوونەوە. بۆیە ئەلیادە دەگاتە ئەو قەناعەتەی كە ئایینگەری ئەو ئەزموونە بێت، مرۆڤ بیەوێت جارێكیتر ئەو گەردوونەی كە خودا هێناویەتە بوون، ئەویش لەڕێگەی سیمبوڵ و جووڵەی تایبەت، ئەو گەردوونە بخاتەوە گۆ. مرۆڤ هەست دەكات بەم كارەی لەو خودایە نزیك دەبێتەوە و ئاسوودەیی پێدەبەخشێت.
ئیدی لەو بۆچوونانەی پێشەوە، ئەوە تێدەگەین كە ئایین، توخمێكی گرینگی سایكۆلۆژی لە خۆی گرتبێت. ئەم لێكدانەوەیە وای لە سیگمۆند فرۆید(١٨٥٦-١٩٣٩) كرد كە سەرچاوەی ئایین لە ناخی مرۆڤدا لە دۆخێكی وەك عوسابییەتدا ببینێتەوە. بۆ نموونە فرۆید لەو باوەڕەدا بووە كە دەمارەخانەی مێشكی مرۆڤ خۆی هۆكارە لە دەركەوتنی رەفتارێكی وەك وەسوەسە و عەقیدەی وەك ئایینیش كە مرۆڤ بەرەو ئاڕاستەیەكی تایبەتی هاندەدەن. واتە هەردوو دەركەوتەكە لای ئەو، وەك یەك جۆر چالاكی بینیونی و وای لێكداوەتەوە كە لە یەك میكانیزمێكی سایكۆلۆژییەوە هەڵقوڵابێتن. واتە ئەگەر عوسابییەت ئایینگەری تاكێك بێت، ئەو ئایین عوسابییەتی كۆمەڵگەیەكە. بە مانایەكیتر، ئیدی لای فرۆید ئایین هیچ بنەمایەكی جێكەوتەی نامێنێت و جگە لە خەیاڵدانی مرۆڤ، لە هیچ شوێنێكیتردا ئایین جێگەی خۆی نابینێتەوە. هەندێ زانای تر وەك فرۆید بە چاوێكی وا نێگەتیڤانە ئایینیان نە بینوە، بەڵكو گرنگی بوونی ئایینیان لە كۆمەڵگەدا دەرخستووە. ئەوەتا برۆنۆ بیتەلهایم (١٩٠٣-١٩٩٠) ئەوەی ئاشكرا كردووە كە سرووت گرنگی خۆی هەیە لە پێكەوە گرێدانی كۆمەڵگە و وەك ڕەچەتەیەك وایە بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگە. زانایەكی وەك یوسف كامبیل (١٩٠٤-١٩٨٧) لەو زیاتر ڕۆشتووە و لەسەر بنەمای توێژینەوەكانی پێش خۆی، چوار مەبەست و مانا بۆ بوونی سرووت دەستنیشان دەكات:
یەكەم: سرووت مەبەستێكی میتافیزیكانە بە مرۆڤ دەبەخشێت كە پتر ڕۆحیگەرانەیە و مرۆڤ لە سنووری گەردوونی داخراو وەدەردەنێت و بەرەو جیهانێكی خوداوەندانەی دەبات.
دووەم: سرووت مانایەكی كۆسمۆلۆژییانە بۆ مرۆڤ ئامادە دەكات كە مرۆڤ بەهۆی ئەوەی خۆی لە گەردوونێكدا بە بێ هۆ نابینێتەوە و بوونەوەر گرینگی و بەهای خۆی بۆ مرۆڤ هەیە و مرۆڤیش بەو سرووتانە جۆرێ لە سوپاسگوزاری خۆی بۆ ئەو خودایە دەردەخات.
سێیەم: سرووت مەبەستێكی سۆسیۆلۆژیانە بۆ مرۆڤ خۆش دەكات، چونكی پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان لە شێوەی كۆمەڵگەیەكدا ڕێكدەخات.
چوارەم: سرووت واتایەكی سایكۆلۆژییانەش بۆ مرۆڤ دابین دەكات، بەلانی كەمەوە مرۆڤ لە تەنهاییەكی كوشندە ڕزگار دەكات.
بۆیە كامبیل باوەڕی وایە، مانەوە و بەردەوام بوونی سرووتەكان و دواجاریش بە هۆی سرووتەكانەوە مانەوەی ئایینەكان، ئەم مەبەست و واتایانەی لە پشتەوەیە. لەگەڵ مانەوەی ئەم سرووت و ئایینانە، مرۆڤیش ڕابردووی خۆی دووبارە دەكاتەوە و یادەوەرییەكانیش لەگەڵ خۆیدا بەهۆی سرووتەكانەوە لە كاتی ئیستەی مرۆڤ خۆیدا ئامادەیی دەبێتەوە. سەرباری ئەوەی كە هەندێ فەیلەسووفی سەردەمی وەك فۆكۆ و نیتچە، باوەڕیان وابووە كە ئایین دەمامكێكی دەسەڵاتە، واتە دەسەڵاتێك لە پشتی ئایینەوە كارێ خۆی جێبەجێدەكات، كەچی هەندێ فەیلەسوفی دی وەك ولیام جیمس و ئەبراهام ماسڵۆ، بە پێچەوانەی ئەوانەوە، ئایین بە دەمامكێكی دەسەڵاتی نازانن و بە پاڵنەرێكی شاراوەی ناخی مرۆڤی دەبینن. لەبەرئەوە ماسڵۆ دەڵێ: ئێمە نابیت ئایین تەنها وەك دەزگایەك ببینین، چونكی ئایین بەشێك نییە لە ژیان تا بتوانین لە بەشەكانیتری جیا بكەینەوە، بەڵكو دۆخێكی ڕۆحی مرۆڤە و دەشێ لە گشت چالاكییەكانی ژیاندا دەركەوێت، بە مەرجێك ئەو چالاكییە بگاتە ئاستێكی گونجاوی كامڵبوون.
ئەمجۆرە ئەزموونە لای ماسڵۆ چەمكی «ترۆپكە ئەزموون» وەردەگرێت. واتای ترۆپكە ئەزموون لای ماسڵۆ ڕاگوێزانێكە لە تێگەشتنی ئەودا بۆ ئایین و ئەزموونی ئایینگەری، كە لەوانی تری پێش خۆی جیای دەكاتەوە. ئەو ئەزموونی ئایینی لە گشت ئەو سرووت و عەقیدە و دەزگا ئایینیەكان دادەماڵێت و دەیباتەوە بۆ دۆخیكی ڕۆحیگەرییانەی سۆفیگەرییانەی حاڵ ئامێز و دەیكاتە ئەزموونێكی تایبەتی تاك و لە زۆر مرۆڤ و لە زۆر شوێنی تری نا ئایینیەكانیشدا دەیبینێتەوە. واتە ئەو ئەترۆپكە ئەزموونە كە لای ئەو ئەزموونێكی ئایینییە، تەنها لە ئایینە تەقلیدیەكاندا نایخوێنێتەوە، بەڵكو هەر ئەو ئەزموونە لای ئەو، دەبێتە خۆراكدەر و سووتەمەنی هەم بۆ فەلسەفە و هەمیش بۆ هونەر و بگرە تەنانەت هاندەری سیاسەتیشە. ماسڵۆ دەیەوێ بێژێت كە ئەو جۆرە ئەزموونە، ئەزموونێكی ناخی مرۆڤە پێش ئەوەی كە پەرستگە و سیناگۆك و كڵێساو مزگەوت و خانەقا و تەكییەو هەرچی دامەزراوەیەكە بە ناوی ئایینێكی تایبەتەوە لە گۆڕێ بێت، ئەو ئەزموونە لە ناخی مرۆڤدا كاری خۆی دەكات.
ئەمجۆرە ئەزموونە ڕۆحیگەرییە تایبەتە لای ماسڵۆ، هەر ئەوە نییە كە پێویستی بە پەرستگا و دەزگا نییە، بەڵكو پێویستی بە خوداوەندێكی تایبەتیش نابێت، ئەزموونیكی سروشتی مرۆڤە و لە تەك مرۆڤبوونی مرۆڤدا جووتە. پوختەی وتە لای ماسڵۆ ئەوەیە كە ئەگەر مرۆڤ بەمجۆرە تێگەشتنەوە، گشت ئەو دیاردانەی ئایینین، سیكیولاریزە كردبێت، واتە بە عیلمانیكردنی ئایین بێت، ئەوە بە دیوێكیتردا گۆڕانكاریكردنە لە تێگەشتنی مرۆڤ بەوەی هەرچی بە عیلمانی كراوە، دەبێتەوە بە ئایینیكراو. جا ئیتر ماسڵۆ لەم تێگەشتنەی خۆیەوە دەڵی هەر زانا و فەیلەسوفێ هێرشی كردبێتە سەر ئایین، هێرش نەبووە بۆ سەر ئەم ئەزموونە ئایینەی باسی دەكەم، بەڵكو هێرش بووە بۆ سەر دەزگای ئایینی كە ئایینی دۆگماتیزە كردووە و وەك دەمامكی دەسەڵاتێكی شاراوە كارایان كردووە. كۆتایی وتە لەوەی كە چ دیبەیت و مشتومڕێك لەسەر ناسینەوەی ئایین هاتۆتە ئاراوە، هەندێ دەگەنە ئەوەی كە ئایین لە هەندێ كاتا لە چارەسەركردنی ڕۆحی مرۆڤدا ڕۆڵی سایكۆلۆژیایەك دەبینێت، تا دەگاتە ئەوەی كە فەیلەسوفی ئەڵمانی پاوڵ تیلەچ (١٨٨٦-١٩٦٥)، بڵێت؛ چەمكی خودا لە مێشكی مرۆڤدا چاڵێكی ئەوتۆی خوڵقاندووە، بە ئەزموونی ئایینگەری نەبێت، ئەو چاڵە بە هیچ شتێكیتر پڕ نابێتەوە. كەواتە ئەوەی تا هەنووكە مرۆڤ بەناوی بانسرووشتییەكەوە خۆی بە ئایینەوە بەستۆتەوە، دەكرێ لەمەوپاش هەروەك پرۆسەیەكی سروشتی مرۆڤ بخوێنرێتەوە. ئەم بۆچوونەمان لە بەشەكانیتردا پتر تیشكی دەخەینەسەر.