كارەساتی ئاوارەبوونی زۆرەملێی ئێش و ئازاری مرۆیی و بارگرانیی سەرهەرێمی كوردستان
كاظم حبيب
ئەم چەتە تاوانبارانە كریستیانەكانی موسڵ و دواتر قەزاو ناحیەكانی سەر بە پارێزگای نەینەوایان خستە بەردەم سێ بژاردە: یان ئایینەكەیان بۆ ئیسلام بگۆڕن، یان مانەوە و دانی سەرانە كە ئەمەش مردنێكە بۆخۆی لەهەر كات و ساتێكدا، یاخود بە جلی بەریانەوە پارێزگای نەینەوا جێبهێڵن، یانیش ئەوەتا رووبەڕووی مردن دەبنەوە لەسەر دەستی ئەو مێگەلە دڕندەیە.
زۆربەی كریستیانەكانی موسڵ شارەكەیان بەجێهێشت و كەمێكیان نەبێت كە روویان لە ئیسلام كرد و سووننەتكران، لەو كاتەدا بە شێوەیەكی فراوان قەسابخانە بۆ سوننەتكردنی كریستیانەكان لەلایەن ئەو چەتانەوە دامەزرا. هەروەها ژمارەیەكی زۆریشیان لێكوژرا و دەستدرێژییان كرایە سەر، ئەمە وێڕای خاپووركردنی چەندین كڵێسا و دێری مێژوویی و مەزاری پیرۆز لای كریستیانەكان.
دواتر چەتە چەكدارەكانی داعش روویان لە شنگال و زومار و ناوچەكانی دیكەی ئێزیدییانی كورد كرد كە یان كوشتن و بەدیلگرتن و دەستدرێژی، یان هەڵاتن كە تەنیا رێگەی دەربازبوونیان بوو لە جیاتی ئەو سێ ئەگەر و بژاردەیە. دوای ئەوەی كەوتنە بەردەستیان بووە هۆی روودانی كارەساتێكی راستەقینە بۆ دانیشتووانی ئێزیدی لە قەزا و ناحیەكانیان كە لە رووی ئیدارییەوە كەوتوونەتە پارێزگای موسڵەوە. ئەگەر ژمارەی ئاوارە مەسیحییەكانی موسڵ و شوێنەكانی دیكەی نەینەوا گەیشتبێتە 150 هەزار كەس، ئەوا ژمارەی ئاوارەكانی ئێزیدی نزیكەی 600 هەزار كەس دەبن، هەزاران كەسیشیان رووبەڕووی گەمارۆی چەتەكانی داعش بوونەوە لە شنگال، ئەمەش وایكرد كە لاوان و پیر و ئافرەتانیان دەست بدەنە چەك بۆ بەرگریكردن لە ئاوارەكانی چیای شنگال و رزگاركردنیان لە مردن. لە هەمان كاتدا دانیشتووانی دەشتی نەینەوا لە شەبەك هەروەها دانیشتووانی تەلەعفەر لە توركمان رووبەڕووی هێرشێكی دڕندانەی ئەم چەتانە بوونەوە كە ئەوپەڕی كوشتن و دەربەردەری و دەستدرێژییان بەرامبەر ئەنجامدرا و دەیان هەزاریان ناچاربوون بە زۆرەملێ ئاوارەبن.
خەڵكێك لە بەر هەڕەشەی كۆمەڵكوژی ئەو چەتانە هەڵاتن و زۆربەیان گەیشتنە هەردوو پارێزگای هەولێر و دهۆك، بە تایبەتیش كریستیان و ئێزیدی، لە كاتێكدا زۆر لە شەبەك و توركمان و كۆمەڵێكی بچووكی ئێزیدییەكان روویان لە پارێزگای كەربەلا كرد.
ژمارەی ئاوارەی پیاو و ژنی عێراق كە گەیشتوونەتە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بە یەك ملیۆن و 200 هەزار كەس مەزەندە دەكرێن، لە كاتێكدا ژمارەی سوورییەكان كە لە شەڕی ناوخۆ هەڵاتوونە ئەو شوێنانە ژمارەیان دەگاتە 260 هەزار كەس، ئەمەش مانای وایە كە ژمارەی ئاوارەكان لە نێوان1460000-1500000 كەس دەبێت لە هەرێمی كوردستان كە ژمارەی خودی هەرێم لە پێنج ملیۆن كەس زیاتر نییە. لێرەوە قەبارەی ئەو بارگرانییە دەردەكەوێت كە دەكەوێتە ئەستۆی حكومەت و گەلی هەرێمی كوردستان، بۆیە پێویستە ئاماژە بكرێت بەوەی كە نزیكەی 50000 كەس لە ئاوارەی كریستیان و ئێزیدی و هی دیكە روویان لە توركیا و سووریا و بەرەو ئەوروپا كرد، هەروەها ژمارەی ئەوانەی ناوچەكە بەجێدێڵن رووی لە زیادەیە.
خێوەتگاكان
زانیارییەكانی بەردەست ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە چەندین خێوەتگا دامەزراون كە ژمارەیان تا ئێستا 54 خێوەتگەن لە هەردوو پارێزگای دهۆك و هەولێر و عەنكاوە، ئەم خێوەتگایانە دەیان هەزاركەسیان تێدایە لە كریستیان و ئێزیدی و چەند نەتەوەیەكی دی و شوێنكەوتووانی ئایینەكانی دیكە، خەڵكەكەی ئەو خێوەتگایانە رووبەڕووی سەختترین هەلومەرجی ژیانی مرۆیی دەبنەوە وێڕای كەمیی خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتی و ئەو ناخۆشییانەی دووچاری دەبنەوە بۆ دەستكەوتنی نان، بەتایبەتیش پێداویستیی منداڵان. دەكرێ وەسفی خێوەتگەی ئاسیان بكەم لە ناحیەی باعەدرێی پارێزگای دهۆك بەوەی كە تا رادەیەك بە بەراورد لەگەڵ خێوەتگاكانی دیكە باشترە. ئەم خێوەتگایە 3000 خێوەت لەخۆدەگرێت، تا ئێستا 2480 خێزان یاخود 14440 كەسیان تێدا دەژی، خێوەتگاكە كارەباو ئاوی تێدایەو تا رادەیەك بە خێوەتە باشەكان دادەنرێت لەبەر ئەوەی بەرامبەر هەموو خێوەتێك خواردنگەو حەمامی لێیە.
هیچ قوتابخانەیەك، یان خزمەتگوزاریی پێویستی كۆمەڵایەتی، یان هیچ چالاكییەكی كۆمەڵایەتی لە ئارادا نییە، هەروەها بێكاری لە نێوان كوڕ و كیژانی خێوەتگەكە هەروەكو خێوەتگەكانی دیكە بوونی هەیە، وێڕای دەرچوونی بڕیارێك بەوەی كە هەر خانەوادەیەك مانگانە ملیۆنێك دیناری پێ بدرێت، بەڵام زۆر لەو خانەوادانە تا ئێستا ئەم پارە كەمەیان بەدەست نەگەیشتووە، نیوەی دانیشتووانیش نەوت و غازیان وەرگرتووە، لەكاتێكدا ئەوانی دیكە هەر وەریان نەگرتووە وێڕای ئەو سەرماو سۆڵە سەختەی زستان لەم ناوچەیەدا، ئەم خێوەتگایە 54 كەمئەندامی لە خاوەن پێداویستییە تایبەتییەكانی تێدایە لەپاڵ 104 منداڵی بێ دایك و باوك.
منداڵان هەروەها زۆر لە گەنجان و ژنان لە رەوشێكی زۆر ئاڵۆزی دەروونیدا دەژین و هیچ چارەسەرێكی دەروونیش بۆ ئەو خەڵكە لەئارادا نییە،. زۆر خێزانی ناو ئەو خێوەتگەیە منداڵی خۆیان لەدەست داوە، هەندێكیان كوژراون، هەندێكیشیان رفێندراون و نەگەڕاونەتەوە و چارەنووسیان دیار نییە، لەوانەش ئافرەتان، بۆ نموونە تەنیا یەك خێزان 38 كەسی لەدەستداوە كە 23 یان ئافرەتن و سێیان منداڵن و 12 شیان لە تەمەنی جیاوازدان.
رەوشی ژیان لەو كۆمەڵگەیانەدا زۆر ناهەموارو مەترسیدارە، بەتایبەتیش كە زۆربەیان لە دانیشتووی شارانن كە پێشتر خاوەنی خانوو و كار و پیشە و ژیانی خۆیان بوون، دواتر ئەوانە رووبەڕووی ئاستەنگی رۆژانە دەبنەوە كە ئیدارەی ئەو خێوەتگایانە ناتوانن چارەسەری بكەن، چونكە هیچ پارەیەكی پێویستیان لەبەردەستدا نییە.
فاكتەرەكانی پشت ئەو هێرشە بەربڵاوەی ئەم هێزە تاوانبارە بۆ یەكێك لە گرنگترین دەروازەكانی عێراق
دەكرێ دیارترین فاكتەر لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە:
1. بوونی رژێمێكی سیاسی تایفەگەریی كە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی شێواندووە و ململانێی لە نێوان حزبە ئیسلامییە سیاسییەكاندا بڵاوكردەوە دواتر گواستیەوە بۆ ناو كۆمەڵگە و بەمەش درزی خستە نێو پێكهاتەی كۆمەڵگەی نیشتمانیی عێراقییەوە.
2. سەرهەڵدانی رژێمێكی سیاسیی تایفەگەری لە دەوڵەتێكی قازانجویست كە بواری رەخساند لەبەردەم سەرهەڵدانی سەرۆك وەزیرانێك كە تاوانبار بێت بەرامبەر گەلان و نیشتمان و پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە گشتییەكان، كە ئەویش نوری مالیكی بوو.
3. رژێم و سەرۆكەكەی سیاسەتی جوداكاریی و پەراوێزخستنی لەهەمبەر شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان گرتەبەر كە ئەمەش بووە هۆی نەهێشتنی متمانە و بڕوا لە نێوان خەڵك لە سەرجەم نەتەوە و ئایین و ئایینزاكان، كە هەوڵی نەدا رووبەڕووی ببێتەوە، بەڵكو بە هەموو شێوازێك بەشداری لە زیاتر قووڵكردنەوەی كرد.
4. سەرۆكی پێشووی حكومەت ململانێی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستانی قووڵتر كردەوە، بەتایبەتیش لە هەڵوێستە ناماقووڵ و توندڕەوییەكانیدا كە بووە هۆی هاتنەئارای پەرچەكرداری گرژاوی كە دواتر بووە هۆی نەمانی متمانە لە نێوان هەردوو حكومەت و هەردوو گەلی عەرەب و كورد كە سەدام حوسێنیش لەمەدا سەركەوتوو نەبوو.
5. گەندەڵیی گشتی كە بە درێژایی ساڵانی رابردوو عێراقی گرتەوە و سەرۆكی رژێم بە هەموو رێگایەك بەشداریی لە ئەكتیڤكردنیدا كرد تا گەیشتە هێزەكانی چەكدار بە هەموو شێوەكانییەوە، هاوكات بۆ هەموو جومگە و دەسەڵاتەكانی دەوڵەت و كۆمەڵگە بە شێوەیەك كە لەگەڵ تیرۆر و هێزەكانیدا یەكانگیربوون و دواتر بوونە دوو رووی یەك دراو.
6. هێزە سەربازییەكانی پارێزگای موسڵ لە دژی دوژمنی دەرەكی جێگیر نەكرابوون، بەڵكو بۆ دوو ئامانج ئاراستە كرابوون، یەكەمیان: چەوساندنەوەی خەڵكی موسڵ بە هەموو شێوازێك لە بۆچوونی تایفەگەرییەوە، دووەمیان: دژی هەرێمی كوردستان و هێزەكانی پێشمەرگە لە حاڵەتی هەر جووڵانەوەیەك بەرەو سەربەخۆبوون ئەمەش لە بۆچوونی شۆڤینییەوە بوو دژ بە مافی چارەی خۆ نووسین. بۆیە و لەبەر گەندەڵی و بەرتیل ئەم سوپایە نەیتوانی بەرامبەر چەتە تاوانبارەكانی داعش بوەستنەوە.
7. سیاسەتەكانی سەرۆكی رژێمی تایفەگەری و هەڵسوكەوتەكانی رۆژانەی و هەڵوێستە توندڕۆییەكانی لەبەرامبەر گەلی عێراق بە تایبەتی سوننە و گەلی كورد بە چارەسەرنەكردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان لەوانەش ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان بەپێی ماددەی 140 ی دەستوور، هەروەها نەوت و نەناردنی مووچە، ئەمانە زەمینەیان بۆ چەكدارانی داعش رەخساند و بوونە هۆی ئەوەی كە لە دەروازەی موسڵەوە بێنە ناو خاكی عێراقەوە.
8. بێگومان عێراق و پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكەی دووچاری پیلانێكی چەپەڵی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و ناوخۆیی بوونەوە كە پێشتر و ئێستاش مەبەستی لێكترازانی ئەو وڵاتەیە.
9. لە كۆتاییدا ئەم رژێمە سیاسییە تایفەگەرییە گەلی لە ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكان بێبەش كرد، دووچاری كارەساتێكی گەورەی كرد، كە بەگشتی گەل پێوەی دەناڵێت، بەتایبەتیش كریستیان و ئێزیدی و توركمان و كورد.
شێوازەكانی سەركەوتن و رووبەڕووبوونەوەی
دەرئەنجامەكانی ئەم هێرش و ئاوارەبوونە
لەو كاتەیدا باس لەوانە دەكەین كە بە زۆرەملی ئاوار بوون، هەروەها باس لە ژیانی تراژیدییانەیان دەكەین، پێویستە لەسەرمان ئاماژەش بكەین بە واقیعی ئەو هێزە پێشمەرگەیە و چەكهەڵگرانی ئێزیدی و لایەنگرانی شیوعی لە رووبەڕووبوونەوەی چەتەكانی داعش لە بەرەكانی شەڕدا كە سەركەوتنێكی بێ وێنەیان تۆماركردووە و ژمارەیكی زۆریان لە هێزەكانی شەڕخواز و دوژمنكاریان كوشتووە و پۆلێك شەهیدیان لەم شەڕانەدا بەخشیوە، بەڵام لە ئێستاشدا پێویستیان بە پشتیوانیی فراوانی نێودەوڵەتییە، لە چەك و تەقەمەنی و كەلوپەلی سەربازی بۆ رووبەڕووبوونەوەی سەركەوتووانە و خێرا دژی ئەو شەڕخوازانە كە بەردەوام كاری كۆمەڵكوژی دژی هاووڵاتیان ئەنجام دەدەن، سەرباری پێویستیی هەماهەنگی و هاوكاریی و ئاڵوگۆڕكردنی زانیارییەكان لەنێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە و دابینكردنی چەك و تەقەمەنی بۆ پێشمەرگە.
رووبەڕووبوونەوەی ئەم بارودۆخەی ئێستا و دەرئەنجامەكانی و قەیرانی دوای ئازادكردن پێویستیان بە كاركردن هەیە لەپێناو دەستەبەركردنی هاوكاری و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی و ناوخۆیی و جەماوەری بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، هەروەها پێویستیان بە دابینكردنی پێكهێنانی دوو ژووری ئۆپەراسیۆنی هاوبەش هەیە:
أ: ژووری ناوخۆیی- هەرێمی- نێودەوڵەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش و تاوانەكانی لەسەر ئاستی عێراق و سووریا و ناوچەكە، وێڕای ئەوەی كە هەندێ دەوڵەت بەشداریان لە پاڵپشتیكردنی داعشدا كردووە، بەڵام ئەمڕۆ راستەوخۆ رووبەڕووی داعش دەبنەوە، هەروەها دەوڵەتانی ئەوروپا ئێستا لەناكاودا رووبەڕووی داعش و شانە نووستوو و بەئاگاكانی بوونەتەوە، هەروەكو لەم دواییەدا لە پاریس روویدا، بۆیە پێویستە ئەم هاوكارییە لەسەر بنەمای ستراتیژی نێودەوڵەتی دژ بە تیرۆر و تەكتیكی رۆژانەی نەرم و كاریگەر بنیادبنرێت كە بتوانێت پرۆسەی ئازادكردنی عێراق خێراتر بكات، بێ ئەوەی پێویستی بە هێزی دەرەكی بێت كە بێتە نێو عێراقەوە، حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای خێراكردنی ئازادكردنیان نییە، وێڕای ئەو هەموو هەوڵانەش كە بۆ ئەم مەبەستە لە ئارادان، بەڵكو پێویستە پاڵپشتیی هەمەجۆری نێودەوڵەتیشی لەگەڵدا بێت.
ب: ژووری ئۆپەراسیۆنی ناوخۆیی- ئیقلیمی- نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی دامەزراو و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و دەوڵەتانی ئەوروپا و دۆست و مەڵبەندەكانی توێژینەوەی زانستی و كۆمەڵایەتی و دەروونی و ئابووری بۆ چارەسەركردنی كێشە كۆمەڵایەتی و دەروونی و ئابوورییەكان كە رووبەڕووی كۆمەڵگەی عێراقی دەبنەوەو بەتایبەتیش لەو ناوچانەی كە دووچاری تاعونی داعش بوونەتەوە، لەپاڵ دیراسەكردنی ئەو شتانەی لەنێوان پێكهاتەكانی گەل روودەدەن لە كێشەی كۆمەڵایەتی و نەمانی متمانە، هەروەها شێوازەكانی گەڕاندنەوەی ئاوارەكان بۆ ناوچەكانیان و لایەنی خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتی لەوانەش تەندروستی و ژیان و دەروونی و ..تاد، واتا دابینكردنی پێداویستییەكانی چارەسەریی قەیرانەكانی دوای ئەو قەیرانە گەورەیەی ئێستا لە ئارادایە.
ئەو بارگرانییەی لە ئێستادا كەوتۆتە ئەستۆی هەرێم بەڕاستی زۆر گەورەیە، پێویستە هاوكاریی مەدەنی و سەربازیی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان كاراتر بكرێت و بێمتمانەیی نەمێنێت كە بە هۆی سیاسەتە چەوت و ناهەموارەكانی نوری مالیكی سەری هەڵدابوو، هەروەها پشتیوانییەكی نێودەوڵەتی بۆ ئەم هاوكاری و هەماهەنگییە هەبێت لە پێناو ئازادكردنی هەموو عێراق لە هێزی ستەمكار و و تاریكپەرست و دڕندە و رزگاركردنی گەلی عێراق لە تاوانەكانی پاكتاوی رەگەزی و جینۆساید و تاوانەكانی دژ بە مرۆڤایەتی و كاولكردنی كەلەپووری شارستانی و مرۆیی هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراق.
