تا ئێستا مێژووی نرخەكانی نەوت لە جیهاندا بەم خێراییە چاوەڕواننەكراوە دابەزینی نرخەكانی نەوت و غازی بەخۆیەوە نەدیوە، بە جۆرێكە (لەگەڵ فاكتەرە سروشتی و مرۆییەكاندا ناگونجێت) كە كۆنتڕۆڵی نرخەكانی نەوت لە بازاڕی جیهان دەكات، گەشەكردنی بەردەوامی ئابووریی جیهان پێویستی بە نزیكەی 90 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو لە رۆژێكدا هەیە كە لە 35 دەوڵەت لە دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت بەرهەم دێت بۆ دەستەبەركردنی پارێزگاریی لە پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان خستەڕوو و داخوازی (العرض و الطلب) كە رۆڵێكی راستەوخۆ دەبینێ لە كۆنتڕۆڵكردنی نرخەكانی وزە لەوانەش نرخەكانی نەوت، هەروەها زەمینەیەك بۆ زامنكردنی بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتانی بەرهەمهێن و بەكاربەری نەوت لە جیهاندا دەڕەخسێنێت.
ئەو دابەزینە خێرایەی نرخی نەوت بووە هۆی گەیاندنی زیانێكی زۆر بە دەوڵەتانی بەرهەمهێن، بەتایبەتیش ئەوانەی كە ئابوورییەكانیان پشت بە 90% ی داهات دەبەستێت وەك (دەوڵەتانی حەوزی كەنداو) كە قەبارەی كاریگەرییەكە زیاترە بۆ سەر ئەو دەوڵەتانەی كە (زیادەی دارایی)یان نییە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم قەیرانە، مەترسییەكانیش (توندترن) بۆ سەر ئەو دەوڵەتانەی كە بودجەكانیان وەك عێراق دووچاری كورتهێنانی دارایی بووە.
زیانەكانی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت
ئەم دابەزینە خێرایەی نرخی نەوت لە نزیكەی 110 دۆلارەوە بۆ 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك و لە بەرهەمهێنانی 90 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لەلایەن دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت لە جیهاندا لە دابەزینی داهاتەكانی فرۆشتنی ئەو بڕە نەوتە (90 ملیۆن بەرمیل/لەرۆژێكدا) بەو نرخانەی سەرەوە لە (110 دۆلارەوە بۆ45 دۆلار بۆ هەربەرمیلێك، لە 9.9 ملیار دۆلارەوە بۆ4.05 ملیار دۆلار / لە رۆژێكدا)، ئەمە مانای وایە كە دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت رۆژانە نزیكەی(5.85 ملیار دۆلار) زیانیان پێ دەگات، ئەم زیانە بۆ سەر دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت هەر یەكە (بەپێی بەرهەمەكەی) لە بەرهەمی ئێستای جیهان بە نزیكەی 90 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا دەخەمڵێندرێت.
قازانجەكانی دەوڵەتانی بەكاربەر
دەوڵەتانی بەكاربەر پارەیەكی زۆر و رۆژانە (5.85 ملیار دۆلار) لە دابەزینی نرخەكانی نەوت قازانج دەكەن، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی كە بڕێكی زۆری نەوت دەكڕن قازانجێكی زۆر دەكەن، وەك ( ئەمریكا، ژاپۆن، چین، و دەوڵەتانی دیكە)، بۆ نموونە، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆژانە 13 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو دەكڕێت، پێویستیشە نزیكەی 825 ملیۆن دۆلار لە رۆژێكدا قازانج بكات لە دابەزینی نرخەكانی نەوت لە 110 دۆلارەوە بۆ45 دۆلاربۆ هەر بەرمیلێك و لە داهاتووشدا قازانجەكەی لە مانگێكدا دەگاتە نزیكەی24.750 ملیار دۆلار.
ژاپۆن لە رۆژێكدا نزیكەی 6 ملیۆن بەرمیل دەكڕێت، هەروەها رۆژانە لە دابەزینی نرخەكانی نەوت نزیكەی 390 ملیۆن دۆلار قازانج دەكات، واتا نزیكەی 11.7 ملیار دۆلارلە مانگێكدا، بەم شێوەیە دەوڵەتانی بەكاربەر رۆژانە بەپێی (رێژەی بڕی كڕینی نەوتی خاو) قازانج دەكەن.
هاوسەنگیی نایەكسان لە نێوان نرخەكانی نەوت و نرخەكانی بەرهەمە نەوتییەكان لە جیهاندا (قازانجی دەوڵەتانی بەكاربەری نەوت چەند ئەوەندە لە سوودەكانی دابەزینی نرخەكانی نەوت زیاد دەكات لە ئەنجامی بەكاربردنی نەوت لە پیشەسازیی نەوتدا (پیشەسازیی پیترۆكیمیاوییەكان) كە نرخی كەلوپەلە بەرهەمهێنراوەكان لە بەرهەمە نەوتییەكان دانەبەزیوە كە بە نزیكەی 11 هەزار كەلوپەلی بەرهەمهێنراو لە نەوتی خاو و بەرهەمەكانی دیكەی مەزەندە دەكرێت، ئەمە لەلایەك، لە لایەكی دیكەوە (زیانەكانی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت) چەند ئەوەندە زیاد دەكات، بەتایبەتیش ئەوانەی بایەخ بە پیشەسازیی پترۆكیمیاوی نادەن، چونكە زۆربەی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت تەنیا یەك ماددە (نەوتی خاو) بەرهەم دێنێت و ناتوانن دوای بخەن بۆ ئەو كاتەی نرخەكان بۆ بەرژەوەندییەكانیان دەگەڕێتەوە، هەروەها هەزاران بەرهەمی پیشەسازیی نەوت هاوردە دەكەن كە نرخەكانیان بە دابەزینی نرخەكانی نەوت كاریگەر نابن، ئەمەش شەڕێكی ئابووری بەرامبەر هەندێ دەوڵەتی هەناردەكاری نەوت لە حەوزی كەنداو لەوانەش عێراق دێنێتە ئاراوە.
هۆیەكانی دابەزینی نرخەكانی ئێستای نەوت:
1. دابەزینی رێژەیی لە تێكڕایی گەشەسەندنی پیشەسازییەكانی چین كە بە پلەی یەكەم پشت بە (پیشەسازییە پتڕۆكیمیاوییەكان) دەبەستێت لە سایەی پەرەپێدانی سەرچاوەكانی دیكەی وزە بۆ كێبڕكێی نەوت، وەك (غاز،وزەی ئەتۆم، وزەی با، وزەی خۆر، وزەی ئاوو هایدرۆجین).
2. هەڵكشانی رێژەیی هەناردەی نەوت لە هەر یەك لە (عێراق، لیبیا، سودان)دا.
3. مەترسیی گەورە دەوڵەتانی پیشەسازیی بەكاربەری نەوت و غازی سروشتی لە دەرئەنجامەكانی فراوانیی بڵاوبوونەوەی كردەوە تیرۆریستییەكانی رێكخراوی (داعش) بۆ سەر (سەرچاوەكانی نەوت و رێگەكانی هەناردەكردن) لە ناوچەی بازنەی نەوت كە كەوتۆتە نێوان (حەوزی دەریای قەزوین و كەنداو باكووری ئەفریقیا)، ئەمەش هاندەرە بۆ هەڵكشانی ئاستی بەرهەمی نەوتی خاو لە بەردی زەیت لە ئەمریكا بە هۆی بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای پێشكەوتوو كە نزیكەی 200 لیتری نەوتی خاو/ تەن لە بەردی زەیتی بەرهەم دێنێت، بەم شێوەیە وزەی بەرهەمهێنان بەم دواییە بۆ نزیكەی 7 ملیۆن بەرمیلی بەردی زەیت لە رۆژێكدا بەرزبۆتەوە، وێڕای تێچووی بەرزی بەرهەمهێنان كە دەگاتە نزیكەی 60-65 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك.
4. زیادبوونی كێبڕكێ لە بازاڕەكانی نەوتی جیهانیدا، هەروەها بەرزكردنەوەی ئاستی یەدەگی نەوتی دەوڵەتە مەزنەكانی بەكاربەری نەوت، لە چوارچێوەی رۆڵی كۆمپانیا زەبەلاحەكانی نەوت لە كۆنتڕۆڵكردنی نرخەكانی نەوتدا كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیان و بەرژەوەندیی دەوڵەتانی سەر بەو كۆمپانیایانە بگونجێت، ئەمەش بووە هۆی زیادبوونی رێژەی یەدەگی نەوتی جیهانی لە دەوڵەتە مەزنەكانی بەكاربەری نەوت بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەرهێدمەیەكی دیكەی نەوت (صدمة نفطية) لە جیهاندا لە ئەنجامی هەڕەشە بۆ سەر سەرچاوەكان و رێگەكانی هەناردەكردنی نەوت بۆ بازاڕەكانی جیهان. یەدەگی ستراتیژیی نەوت بەم شێوەیە بەش دەكات، لە هەر یەك لە (ئەمریكا-158 رۆژ، ژاپۆن-171 رۆژ، چین-90 رۆژ، فەرەنسا-97 رۆژ، ئەڵمانیا-117 رۆژ) و هەندێ دەوڵەتی مەزنی دیكەی بەكاربەری نەوت.
5. كاریگەریی هەڵوێستی سیاسیی(یەكێتیی ئەوروپا و ئەمریكا) بۆ سەر رووسیا بە هۆی رووداوەكانی ئۆكڕانیاوە كە بووە هۆی زیان گەیاندن بە ئابووریی رووسیا لەبەر دابەزینی ئەم دواییەی نرخی نەوتی خاو و غازی سروشتی، روسیا لە ئەنجامی ئەمە زیاتر لە 140 ملیار دۆلار زیانی لێكەوت، لەگەڵ ئەوەی كە زیاتر لە 500 ملیار دۆلاری لە زیادەی نەختینەی هەبوو، هەروەها كێشەكانی دۆسێی ئەتۆمیی ئێران یارمەتی ئەوەی دا كە پاڵەپەستۆی ئابووریی سەر ئێران زیادبێت لەڕێی دابەزینی نرخی نەوتی خاو لەبەر ئەوەی سەرچاوەی سەرەكیی ئابووریی حكومەتی ئێرانە.
6. هەڵوێستی نەرێنیی رێكخراوی ئۆپیكی هەناردەكارانی نەوت (11 دەوڵەت)، سەرباری هەڵوێستی دەوڵەتانی دیكەی نائەندام لە ئۆپیك (23 دەوڵەت)، هەندێ لە ئەندامانی ئۆپیكیش پابەندن بە بەشە بەرهەم و هەندێكی دیكەیش وەك سعودیە ئامادەن وزەی بەرهەمهێنان بەرزبكەنەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر ئەگەرێك كە ببێتە هۆی ناسەنگیی نێوان خستنەڕوو و داخوازی(العرض و الطلب) دەربارەی نەوتی خاو لە بازاڕەكانی جیهان، وێڕای دابەزینی نرخەكانی نەوت بە رێژەی 50% و غازی سروشتی بە رێژەی 20%.
7. هەڵوێستی لاوازیی دەوڵەتانی سەرەكیی جیهان ئەوانەی غازی سروشتی دەنێرنە دەرەوە (رووسیا، قەتەر، ئێران، جەزائیر، حەوزی دەریای قەزوین)، كە بووە هۆی دابەزینی نرخی غازی سروشتی بە نزیكەی 20% ی بازاڕ لە سایەی نەبوونی رێكخراوی دەوڵەتانی هەناردەكاری غازی سروشتی لە جیهاندا و نەبوونی بازاڕی جیهانیی غاز، كە دواتر بووە هۆی نەبوونی هەماهەنگیی نێوان دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت و دەوڵەتانی هەناردەكاری غازی سروشتی بەمەبەستی كۆنتڕۆڵكردنی نرخەكانی نەوتی خاو و غازی سروشتی، كە لەگەڵ گەشەسەندن و پەرەسەندنی سیستەمی ئابووریی لە جیهان و رەوشی ئابووریی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت و غازی سروشتی بگونجێت.
8. هەڵكشانی نرخی دۆلار(دراوی كڕین و فرۆشتنی نەوت و غاز) لە بەرامبەر دابەزینی نرخەكانی كەرەستەكانی دیكە بە شێوەیەكی گشتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، هەروەها لەبەرامبەر دابەزینی نرخی هەمان دراو لە بازاڕەكانی دەوڵەتە پیشەسازییەكانی دیكە بە بەراورد بە ئەمریكا، ئەمەش رەنگدانەوەی نەرێنی هەبوو بۆ سەر( قازانجی زیادە داراییەكانی(ارباح الفوائض المالية) دەوڵەتانی پیشەسازیی و دەوڵەتانی بەرهەمهێنەری نەوت.
9. دابەزینی نرخەكانی نەوتی خاو بە هۆكاری كاتی (وسیلة وقتیة) بووە هۆی بڕینی سەرچاوەی پارەداركردنی داعشی تیرۆریست كە ئابوورییەكەی پشتی بەستووە بە فرۆشتنی نەوتی خاو بە 80% هەرزانتر لە نرخی نەوتی خاوی جیهانی، هەروەها قۆستنەوەی كڕینی نەوتی خاو لەلایەن هەندێ دەوڵەتانی ئیقلیمییەوە بە شێوەی راستەخۆ، یان ناڕاستەوخۆ لە هێزەكانی داعش، بەڵام هێزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان( هێزەكانی پێشمەرگە) بە پشتیوانی هێزەكانی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی رۆڵێكی بەرچاویان بینیوە لە پاراستنی هەرێمی كوردستان و دەركردنی هێزەكانی داعش لە زۆربەی ناوچە كوردستانییەكان لەوانە دامەزراوە نەوتییەكان.
10. زێدە فراوانبوونی پاڵەپەستۆی بزاڤەكانی پاراستنی ژینگە و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كە داوای كەمكردنەوەی داخوازیی سەر سەرچاوەكانی وزە دەكەن كە هۆكارە بۆ پیسبوون لەوانەش نەوت و گەڕان بەدوای ئەلتەرناتیڤی وزە (وزەی پاقژ) كە پاراستنی بنەماكانی ژیان (ئاو، هەواو خاك) لەسەر زەوی مسۆگەردەكات.
زیانەكانی عێراق و هەرێمی كوردستان
زیانەكانی عێراق
یەكەم: زیانەكانی ساڵی 2014
1. عێراق دووچاری كورتهێنانی بودجە بووە كە دەگاتە نزیكەی 25% لە كۆی بودجەی ئێستای عێراق، ئەگەر لەوە زیاتر نەبێت،ئەمەش لە سایەی(نەبوونی دامەزراوە دەستوورییەكان لە بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت، لاوازیی رۆڵی چاودێری، قووڵبوونەوەی دیاردەكانی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی بە پێی راپۆرتی رێكخراوی شەفافیەت لە جیهاندا،هەروەها نەبوونی یاسای نەوت لە دەوڵەتێكدا كە بودجەكەی پشت بە نزیكەی 94%ی داهاتی نەوت دەبەستێت).
2. كۆنتڕۆڵكردنی بەشێكی زۆری عێراق لەلایەن تیرۆریستانەوە، بەتایبەتیش ناوچە نەوتییەكان (كێڵگەكان و پاڵاوتگەكان و هێڵەكانی هەناردەكردن)كە بووە هۆی زیان گەیاندن بە پڕۆژە نەوتییەكان كە بە 20 ملیار دۆلار مەزندە دەكرێت بە پێی راپۆرتی وەزارەتی نەوتی عێراق، ئەوە بێجگە لە زیانەكانی ساڵ كە بە نزیكەی 18 ملیار دۆلار مەزندە دەكرێت لە ئەنجامی وەستانی هەناردەكردنی نزیكەی 500 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا لەوەتەی چارەگی یەكەمی ساڵی 2014وە.
3. ناوچەیەكی زۆری فراوان كەوتۆتە ژێر دەستی داعشەوە، بەتایبەتیش ناوچە نەوتییەكان، كە ئەوەندەی نەبرد داعشییەكان لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە (هێزی پێشمەرگەی قارەمان) لەو ناوچانە وەدەرنران و دوورخرانەوە، لە ناوچەكانی (پارێزگاكانی موسڵ و هەولێر و كەركووك و دیالە)، ئەگەر هەوڵ و پشتیوانیی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی نەبوایە ئەوا زیانەكانی عێراق چەند ئەوەندە زیاتر دەبوو، ئەمە بێجگە لە كاریگەرییەكانی پەنابەران بۆ سەر ئابووریی عێراق بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی.
دووەم: زیانە چاوەڕوانكراوەكانی عێراق لە دابەزینی نرخەكانی نەوت:
لە میانی خەمڵاندنی وزەی هەناردەكردنی نەوت لەنێوان (2.5 بۆ 3 ملیۆن بەرمیل/لە رۆژێكدا) و لەسەر بنەمای دابەزینی نرخی نەوت لە 110 دۆلارەوە بۆ 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك نەوت، زیانەكانی عێراق بەم شێوەیە دەبێت:
1. داهاتی عێراق لەهەر ساڵێكدا بە نزیكەی (99 بۆ 118.8 ملیار دۆلار) دەخەمڵێندرێت لە فرۆشی نەوت كە بە 110 دۆلار بێت بۆ هەر بەرمیلێك، دوای دابەزینی نرخی نەوت بۆ 45 دۆلار، داهاتی عێراقیش لە نێوان(40.5 بۆ48.6 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا) دادەبەزێت، كەواتە رێژەی زیانەكە لەو دابەزینەی نرخی نەوت لە 110 دۆلار بۆ 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك بە نزیكەی 59%ی بودجەی عێراق دەخەمڵێندرێت كە لە داهاتی نەوتەوە دێت و نزیكەی 94% تێكڕای داهاتی ساڵانەی عێراقە، بۆیە زیانی عێراق لە ساڵی 2015 بە (58.5 بۆ 70.2 ملیار دۆلار) دەخەمڵێندرێت ئەگەر هەر بەرمیلێك نەوت بە 45 دۆلار بفرۆشرێت، وێڕای بوونی ئاماژەگەلێك بە ئەگەری دابەزینی نرخی نەوت بۆ سنووری36 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك.
2. چەند ئەگەرێك لە ئارادایە بە هەڵكشانی توانای هەناردەكردن بۆ 3.3 تا 3.8ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لە كۆتایی ساڵی 2015دا، بۆیە ئومێدی ئەوە هەیە كە ئاستی داهاتی عێراق (بە قەبارەی رێژەی هەڵكشانەكە بەرامبەر هەناردەی نەوت بەرز ببێتەوە لەسەر بنەمای خەمڵاندنی فرۆشتنی هەر بەرمیلێك نەوت بە 45 دۆلار، هەروەها ئاماژەگەلێك هەیە بە بەرزبوونەوەی پلەبەپلەی نرخەكانی نەوت دوای چارەگی یەكەمی ساڵ (كۆتایی ئاداری 2015) بۆ سنووری (80-90 دۆلاربۆ هەر بەرمیلێك) لە كۆتایی ساڵی 2015دا، ئەمەش كاریگەرییەكەی ئەرێنی دەبێت بۆ سەر بودجەی دەوڵەت، لەوانەیشە كورتهێنانی عێراقی پێ پڕبكرێتەوە، بەڵام نابێت ئایندەی گەل ببەسترێتەوە بە پێشبینیی دەستەبەرنەكراو، بەتایبەتیش ئەگەر مەسەلەكە پەیوەست بوو بە قوتی گەل.
3. عێراق دووچاری كورتهێنانی بودجە بۆتەوە كە بەلایەنی كەم بە نزیكەی 25%ی تێكڕای بودجەی عێراق دەخەمڵێندرێت، ئەمەش قەیرانە داراییەكە قووڵتر دەكاتەوە، هیوادارین كە ئەمە رەنگدانەوەی نەبێت بۆ سەر هەرێمی كوردستان، رەنگە ئەگەری هەڵكشانی نرخی نەوت ببێتە هۆی پڕكردنەوەی كورتهێنان لە بودجەی عێراقدا.
زیانەكانی هەرێمی كوردستان
لە دابەزینی نرخەكانی نەوت
یەكەم: زیانەكانی لە بودجەی ساڵی 2015ی عێراقدا:
بەپێی بڕگە(1) ی دیاریكراو لە زیانەكانی عێراق، دەردەكەوێت كە داهاتی عێراق لە فرۆشتنی نەوت لە نێوان(2.5 بۆ 3 ملیۆن بەرمیل/لە رۆژێكدا) و نێوان(40.5 بۆ 48.6 ملیاردۆلار دایە لە ساڵێكدا، بۆیە پشكی هەرێم لە داهاتی نەوت كە لەسەرەوە باسكرا كە بە رێژەی17% دەخەمڵێندرێت لە نێوان(6.885 بۆ8.26 ملیاردۆلار لە ساڵی2015دا) دەخەمڵێندرێت، كەواتە ئەگەر پشكی هەرێم بخەمڵێنین كە ساڵانە دیاریدەكرا كە11 % بوو، ئەوا پشكی هەرێم لەساڵی 2015دا دەگاتە (4.455-5.346 ملیار دۆلار)، ئەمەش بەرامبەر نزیكەی نیوەی بودجەی هەرێمە لە ساڵێكدا، بەتایبەتیش ئەگەر نرخی نەوت زیاد نەكات و شەڕی تیرۆریستانیش لە عێراق و كوردستان درێژەی هەبێت.
دووەم: زیانەكانی هەرێم لە پشتبەستن بە فرۆشتنی نەوت:
1. تێكڕای ئێستای هەناردەكردنی نەوت لە نێوان 450 بۆ 500 هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا كە لە نێوان (17.82 بۆ19.8 ملیار دۆلاری لە ساڵێكدا دەهاتەدەست ئەگەر هەر بەرمیلێك بە 110 دۆلار بفرۆشرایە. بەڵام داهاتەكەی لە نێوان (7.29 بۆ8.1 ملیار دۆلار) لەساڵی 2015 دەخەمڵێندرێت ئەگەر هەر بەرمیلێك بە نرخی 45 دۆلار بفرۆشرێت، ئەمەش زیانێكی گەورە لە بودجەی هەرێم دەدات كە بە 10.53-11.7 ملیار دۆلار لە میانی ساڵی2015 دەخەمڵێندرێت، واتە رێژەی زیانەكە دەگاتە 59%ی بودجەی هەرێم لە فرۆشی نەوت.
2. ئومێدی ئەوە لە ئارادایە كە داهاتی هەرێم بەرزبێتەوە لە ئاكامی بەرزبوونەوەی ئاستی هەناردەكردن بۆ نزیكەی یەك ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا لە كۆتایی ساڵی 2015 و سەرەتای ساڵی 2016 بە پێی پلانی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەمەش بە ئەرێنی رەنگدانەوەی دەبێت بۆ سەر بەرزكردنەوەی قەبارەی داهاتی نەوت بە رێژەی بەرامبەر لەگەڵ تێكڕای بەرزكردنەوەی ئاستی هەناردە، بەتایبەتیش لە حاڵەتی بەرزبوونەوەی نرخی چاوەڕوانكراو لە كۆتایی چارەگی یەكەمی ساڵ بۆ 80-90 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك لە ساڵی 2015دا.
3. هەرێمی كوردستان رووبەڕووی كێشەی پێدانی (خەرجییەكانی كۆمپانیا نەوتییەكان) بۆتەوە، كە تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان بە نزیكەی 20% بۆ هەر بەرمیلێك نەوت مەزەندە دەكرێت، لە چوارچێوەی دابەزینی نرخەكانی نەوت بۆ 45 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك لە جیاتی 110 دۆلار، هەروەها وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نزیكەی بڕی(17 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك)دەدات كە لە پاڵاوتگەكانی هەرێم دەپاڵێۆرێت، كە رۆژانە نزیكەی 100 هەزار بەرمیل دەپاڵێورێت بۆ بەكارهێنانی وەك سووتەمەنی و خزمەتگوزاریی كارەبا و شتی دیكە لە پارێزگاكانی هەرێم، ئەگەر تێچووی پاڵاوتنی یەك بەرمیل بە17 دۆلار بخرێتەڕوو لە نرخی ئێستا كە 45 دۆلاره، ئەوا نرخەكە بۆ 28 دۆلار دادەبەزێت، ئەمەو كاریگەرییەكەی لەسەر داواكانی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان رەنگدەداتەوە لە كەمكردنەوەی نرخی بەنزین بۆ لیترێك لە (900 دینارەوە بۆ 500-700 دینار.
بژاردەكانی هەرێمی كوردستان
حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەردەم سێ بژاردەیە:
بژاردەی یەكەم: بودجە لە عێراق:
دابەزینی نرخەكانی نەوت دەبێتە هۆی دابەزینی پشكی هەرێمی كوردستان لە داهاتی نەوت، ئەگەر لەگەڵ عێراق بێت، یان بە تەنیا بێت، پشكی هەرێم بۆ ساڵی 2015 لە نێوان (6.885-8.262 ملیار دۆلار)ـە لەسەر بنەمای 17% بەپێی دوا رێكەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا، هەروەها پشكی هەرێم دەبێتە(4.445-5.346 ملیار دۆلار لە ساڵی 2015 ئەگەر 11% لە بودجەی عێراق دوای دەرخستنی موستەحەقاتی سیادی، نەدرێت.
بژاردەی دووەم: بودجەكە بەتەنیا:
حكومەتی هەرێمی كوردستان لە فرۆشتنی نەوت (450 -500 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا بەنرخی 45 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك وەك خەمڵێندراوە داهاتی (7.290-8.1 ملیار دۆلاری لە ساڵی 2015 دەست دەكەوێت.
بژاردەی سێیەم: بودجەی تێكەڵ
دواڕێككەوتنی نێوان هەولێر و بەغدا زەمینەیەكی گونجاو بۆ بەشداریكردنی هەرێم دەڕەخسێنێت بۆ فرۆشتنی پشكێكی خۆی لە بەرهەمهێنانی(250 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا) لە رێگەی كۆمپانیای سۆمۆوەو بە یارمەتیی حكومەتی عێراق ئەویش بە هەناردەكردنی 300 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا لە كەركووكەوە بۆ دەرەوە لە رێگەی هێڵی بۆڕیی كوردستانەوە، لەبەرامبەر بەڵێنی بەغدا بە پێدانی بڕی1.2 ترلیۆن و دووسەد ملیار دینار (مووچەكانی هێزی پێشمەرگە) و تەرخانكردنی17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان، حكومەتی هەرێم لە چوارچێوەی ئەم رێكەوتنەدا دەتوانێت لەسەر فرۆشتنی نزیكەی 200 بۆ 250 هەزار بەرمیلی زیاتر لە رۆژێكدا بە مەبەستی پێدانی كرێی كۆمپانیاكان و قەرزەكانی سەری، هەروەها پارێزگاریی لە جۆرێك سەربەخۆیی ئابووریی دەكات، بەتایبەتیش لەم بارودۆخەی ئێستادا و لە دابەزینی نرخەكانی نەوت.
دەرئەنجام:
لە بەراوردكردنی ئەو دوو بژاردەیەدا، بژاردەی دووەم (7.290-8.1 ملیار دۆلار) باشترە لە بژاردەی یەكەم 17%( 6.885-8.262 ملیار دۆلار) یان 11%(4.445-5.346 ملیار دۆلار)، چونكە هەرێم داهاتی بەرز و مسۆگەرتری دەست دەكەوێت و سەربەخۆیی ئابووریی پێدەبەخشێت و لە هەمووی گرنگتریش بنەماكانی بنیادنانی ئەو خواستانە دابین دەكات كە گەلەكەمان چاوی لێیەتی و لەگەڵ قەبارەی قوربانی و زیانەكان دەگونجێت كە لە میانی نزیكەی سەدەیەكدا بەر گەل و نیشتمانەكەمان كەوتووە.
پوختە:
لەمیانی هەڵسەنگاندنی هەر سێ بژاردە و گونجانیان لەگەڵ رەوشی ئێستاو پێشهاتەكاندا، هەروەها لەمیانی خوێندنەوەی شرۆڤەی واقیعییانەی رەوشی ئێستا لەسەر ئاستی هەرێم و عێراق و ناوچەكەدا، ئاماژەگەلەكان هێما بۆ ئەوە دەكەن كە بژاردەی سێیەم لە بژاردەی دووەم و یەكەم گونجاوترە لەسایەی (هەلومەرجی ئێستا)دا، هەروەها لەحاڵەتی بەدی نەهێنانیدا ئەوا بژاردەی دووەم شوێنی دەگرێتەوە.
چارەسەرو پێشنیارەكان بۆ بەرەوڕووبوونەوەی دابەزینی نرخەكانی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا:
1. هەلومەرجی ئێستا كە رووبەڕووی عێراق و هەرێم دەبێتەوە دوو شەڕە(شەڕ دژی داعش) و (شەڕی ئابووری- شەڕی نەوت)كە مەترسییەكەی لە شەڕی داعش بۆ سەر هەرێم و عێراق كەمتر نییە، بەتایبەتیش لەسایەی رەوشی ئیداری و ئابووری و سەربازی و كۆمەڵایەتی، وێڕای ئەوەی كە هەرێم لە رووی ئەمنی و سەربازی و سەقامگیریی سیاسییەوە لە عێراق باشترە، ئەو رەوشە نائاساییە پێویستی بە ئامادەكردنی كۆنفرانسێك هەیە تایبەت بە كاریگەرییەكانی دابەزینی نرخەكانی نەوت تایبەت بە ئابووری و بەرنامەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مەودای نزیك و دووردا.
2. قۆناغی ئێستا وا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەخوازێت كە چەند هەنگاوێك بگرێتەبەر لە پێناو كەمكردنەوەی بۆشایی لەنێوان توانا ئابووری و داراییەكانی هەرێم و پێویستیی ئێستای هەرێم بۆ ئەو توانایانە، دیارترین ئەم هەنگاوانەش بریتین لە:
أ: كەمكردنەوەی خەرجی دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێم بۆ نیوەی ئەم پارەیە، كە لە ئێستادا بە نزیكەی 200 ملیار دینارلە مانگیكدا مەزەندە دەكرێت، ئەگەر بكرێ.
ب: رێكخستنەوەی لقەكانی داهاتی هەرێم لە نەوت، غاز، كارەبا، باجەكان، گومرگ، هاتوچۆ، بازرگانی، تەندروستی، كشتوكاڵ، پیشەسازی) كە هاریكارن بۆ كەمكردنەوەی قەبارەی پێویستییەكانی هەرێم لە سامان تاكو بگاتە كەناری ئارام.
ج: تەرخانكردنی كاغەزە داراییەكان (الأوراق المالية) بۆ خاوەن مووچە بەرزەكان لە فەرمانبەران لەبەرامبەر بەشێكی مووچەی مانگانەیان تا ئەو كاتەی لەو قەیرانە رزگار دەبین، لەپاڵ سوودوەرگرتن لە بازرگان و دەوڵەمەندان لە هەرێمی كوردستان لە رێگەی كاغەزە داراییەكانەوە.
د: بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بە مەرجێ كار نەكاتە سەر كەمكردنەوەی تەمەنی ئامێرەكانی نەوت لە كێڵگەكانی كوردستان، یان كەمكردنەوەی ماوەی بەرهەمهێنانی سروشتی نەوت لە كێڵگەكانی هەرێمی كوردستان.
هـ: بایەخدان بە غازی سروشتی وەك سەرچاوەیەكی وزە و