لە سەرەتای سەدەی بیست و یەكەوە چەمكگەلی(هێزی پۆڵایین) Hard Power لەلای دەوڵەتان گۆڕینیان بەسەردا هاتووە، پسپۆڕان لەو بڕوایەدان تا كۆتایی ئەم سەدەیەش هەر هێزی ئابووری Economic Power لە بری هێزی سەربازی Military Power لە خانەبەندی دەوڵەتاندا دێنە پێشترەوە، هەمەجۆرێتی ئابووری Diversification لە دەستمایەی دەوڵەتاندا پاش دروستبوونی لێكدژیی لە سامانە سروشتیەكان و هەروەها بە هۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتووانەو(گوڵان 813)، لە حەتمیاتەكانی سەدەی بیست و یەكەمینە..
راستێتی ئەم بۆچوونە لە راڤەكردنیدا لەو حاڵەتانەدا دیارە كە دەوڵەتان تێیكەوتون، ئێستا زیاتر پشتبەستون بە یەك جۆری سەرچاوەو داهاتەوە Mono Revenue، بۆیە دووچاری پێكدادانی سیاسییانە دەبنەوە، پاشتر لە مامەڵەكردنیاندا بۆ ئەو پاشهاتە كۆمەڵایەتی و سیاسییانە رووبەڕووی دەبنەوە كە لە سەرووی توانا زاتییەكانی خۆیانەوە رەنگ دەداتەوە، دیارترین نموونەش لەسەر ئەمە، هێدمەكەی ئێستایە لە پاش دابەزینی نرخی نەوتەوە كە بووەتە هۆی كورتهێنانێكی زۆر لە بودجەی دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت، لە ناویاندا عێراق و هەرێمی كوردستانیش كە بە شێوەیەكی نیمچە تەواو پشتبەستوون بە بەرهەمی نەوتییەوە، وێڕای ئەوەی هەناردەكانی عێراق بە پێی بەیانەكانی وەزارەتی نەوتی عێراقی لە دیسەمبەری پارساڵەوە بۆ رێژەیەكی دیاریكراو بەرزبۆتەوە، كە لە ساڵی 1980ـەوە تا ئێستا لەو ئاستەدا نەبووە، كاتێك رۆژانە بۆ 2.94 ملیۆن بەرمیل بەرزبۆتەوە، بەراورد بە 2.51ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانەی لە نۆڤەمبەردا، واتە كۆی هەناردە بریتی بووە لە 91.141 ملیۆن بەرمیل لە دیسەمبەردا، بەراورد بە 57.300 ملیۆن بەرمیل لە مانگی نۆڤەمبەر، بەڵام داهاتەكان بۆ مانگی دیسەمبەر 5.274 ملیار دۆلارە كە تۆمارێكی بەرچاوی بەخۆوە نەدیتوە جێی باسكردن بێت، لە چاو بەرهەمە نەوتی مانگی نۆڤەمبەردا، كە تێكڕای بریتیە لە 4.618 ملیار دۆلار ئەویش بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتەوە بەرەو نزیكی 57 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەم دابەزینانە بووەتە هۆی دابەزینێكی یەكجار زۆر، واتە ونبوونی 27% چاوەڕوانكراوەكەی پارساڵ، لەگەڵ ئەوەشدا پلانی عێراق بۆ ساڵی 2015 بریتی بووە لە هەناردەكردنی 3.2 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا، كە ئەمەش دەبێتە هۆی كێشە نانەوە لەگەڵ رێكخراوی ئۆپیكدا.
ئاماژە ئامارییەكانی ئێستا ئەوە دەخەنەڕوو، ئاستی توانای دەوڵەتانی هەناردەكاری نەوت زۆرتر دادەبەزێت تا دواتر هاوسەنگییەك لە نێوان قەبارەی پاشكەوت و قەبارەی خەرجی دادەنرێت، لەو كاتەدا عێراق پێویستی بە نرخێكە كە بۆ هەر بەرمیلێك لە 115 دۆلار نەیەتە خوارەوە، ئاماژە ئابوورییەكان پەنجە رادەكێشن بۆ درێژبوونەوەی قەیرانەكە، لەوبارەوە وەزیری دارایی پێشووی رووسیا (ئەلیكس كۆردن) لە شرۆڤەیەكیدا لەو بڕوایەدایە كە ماوەی دابەزینی نرخی جیهانییانەی نەوت بۆ 15 ساڵ درێژە بكێشێت، لە بەرانبەردا رێژەی بەكارهێنانی جیهانی وزە لە 12.5ترلیۆن وات بەرزدەبێتەوە بۆ 16.9 ترلیۆن وات تا نزیكەی 2013(گوڵان 829) لەبەرئەوە داواكاری جیهانی بۆ نەوت دڵخۆشكەر نییە لە سەروەربوونی وزەی هایدرۆكاربۆنیدا بەسەر كۆی پەرەپێدانی ئابووری سەدەكانی داهاتوودا، بەكاربەری ئەمریكای باكوور بۆ نەوت لە پاش ساڵی 2000 بە دواوە، بەردەوام لەكەمبوونەوەدایە.
دواتر ژمارەی ئەو ماشێنانەی بە وزەی كارەبا كاردەكەن لە هەڵكشاندایەو داخوازی لەسەر غازی سروشتی و ئەلتەرناتیڤی تری وزە وردە وردە لە ئەمریكای باكووردا سیمای واقیعێكی نوێ دەكێشن، هەمان حاڵ بە نیسبەت بازاڕی نەوتی ئەوروپایی راستە، گەرچی لەوێ دەرئەنجامی داڕمانی ئابوورییەوەیە بە نموونە گەشەپێدانی ئابووری وڵاتێكی وەك فەرەنسا لە پنتی سفر نزیك دەبێتەوە.
لەم خوێندنەوە بەراییەدا بۆ كۆی ئەم قەیرانە ئاڵۆزە پێویستە بە روانینێكی ئابووریانەوە بۆ هەرێمی كوردستان بڕیار بدەین كە تا ئێستاش دیلی قاڵبە سۆسیالیستیەكانەو كابینەكانی حكومەتی خستۆتە ژێر بەرپرسیارێتی و پابەندبوونی زۆرو زەبەندی وەهاوە كە بارگرانی خستۆتە سەر بودجەكەی، جگە لەو هەڵئاوسانەی لە ژمارەی فەرمانبەرانیدا هەیە كە لە كەرتی گشتیدا بێبەرهەمن و بەشی زۆری بودجەكەش بۆ مووچەكانیان تەرخان دەكرێت، ئەمەش بووەتە بە هەدەردانێكی گەورە و هەڵئاوسانێك لە خەرجییە گشتییەكانی بودجەی بەكاربردن..
بێگومان كوردستان هەندێ هەنگاوی بە ئاڕاستەی ئەكتیڤبوونی كەرتی تایبەت لە بواری پەرەپێدانی ئابووری نیشتمانی هەڵهێناوە، ئەگەر بە دروستی بەڕێوە بڕوات، هەندێ كاری باشی بۆ رێكخستنەوەی بودجە كردووە، ئەویش بە كەمكردنەوەی خەرجیی حكوومی، زۆر توانایتر هەن بۆ بووژانەوەی ژێرخان و ژینگەی پەرەپێدانی ئابووری بەتایبەتی لەژێر سایەی رێنمایی نوێی ئابووری بۆ وەرچەرخان بەرەو ئابووری بازاڕ، قۆناغی داهاتوو دیاریكردنی ئەولەویاتەكان دەخوازێت لە ناویاندا پەرەپێدانی كەرتی تایبەت و بەوەی حكومەت دەستی بكێشێتەوە لە كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری بۆ كەرتی تایبەتی بەجێبهێڵێت، ئەمەش پێویستی بە دانانی یاسای نوێیە كە بگونجێت لەگەڵ ئاڕاستەكانی ئێستای بازاڕی ئابووریداو هاوكوف بێت بە ئارامی زیاتر لە ئاسایشی هەرێم. هەر بەرفراوانبوونێك لە سەرچاوەكانی داهاتی كوردستان لەم كاتەدا كە ئابووریەكەی دیلی تاكڕەهەندی توندی ئابووریەو بە تەواوی پشت بەستووە بە داهاتی نەوت كە داهاتێكی ناسەقامگیرە، پێویستە ئەم هەمەجۆرێتیە پێشنیاركراوە ئاڕاستەبكرێت بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و بازرگانی پێوەندار، هەروەها بۆ پەرەپێدانی گەشتیاری كە بە پیشەسازی كەشتوگوزار دەناسرێت(گوڵان813،834،835،932).
ستراتیژیەتی پەرەپێدانی كەرتی تایبەت پێویستی بە دەرچواندنی یاساگەلێكە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ سێ تەوەری بەهەمهێنان و بازرگانی و مافی بەكاربەر لە دۆسەیەكی پراكتیكیدا كە لەگەڵ رۆحی جیهانگیری و سەردەمەكەدا گونجاو بێت، تا دەركردنی ئەو یاسایانەو تا پێكدادانی كۆمەڵایەتی بەهۆی دەرچوواندنیانەوە دروست نەبێت، پێویستە هۆكاری كۆمەڵایەتی ـ ئابووری فەرامۆش نەكەین، هەروەها پێوەرەكانی پاراستنی ژینگەش نەخەینە پشتگوێمان (گوڵان824،834،835،877)، لە چوارچێوەی ئەو ئاڕاستەیەدا یەكێتی ژووری بازرگانی و پیشەسازی لە كوردستان پڕۆگرامێكی كاریان ئاڕاستەی پەرلەمان كردووە كە بریتییە لە 7 پێشنیاری ستراتیژی لە پێناوی پەرەپێدانی كەرتی تایبەت و بە مەبەستی دەستنیشانكردنی رۆڵەكان لە هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەتیدا public Private Partenership، هەروەها لە پێناوی رۆڵگێڕانی هەردوولادا بۆ پەرەپێدانی ئابووریی هەرێمەكە..
كوردستان یەكێكە لە شوێنە جیۆگرافییە دەوڵەمەندەكانی سەر نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، ئومێدەكان وا دەخوازن كە بە هاوسەنگییەوە سەرمایەی سروشتی بەردەوامێتی بدەن بە داخوازییەكانی هاووڵاتیان بە شێوەیەك كەرامەتی هاووڵاتی لە هەمووو شتێ بپارێزێت، بەڵام پێداویستی زۆریش هەیە بۆ پیادەكردنی سیاسەتێكی وەبەرهێنانی هاووڵاتی و ئامادەكردنی وەك فاكتەرێكی بونیادنانەوە نەك وەك بەكاربەرێكی نادروستی سامانە سروشتیەكان، باری ئابووری لە هەرێمی كوردستان و لە عێراقیشدا دەتوانین ناوی لێبنێین ئابووری تاك سەرچاوە، ئەمەش گۆلاو دەبەستێت static لە یەك شوێندا، سەرمایەی ناوخۆیی رۆڵێكی لاوازی هەیە لە سوڕانەوەی پێچكەی ئابووریدا، بەردەوام سەرمایە دەڕژێتە وڵاتانی دەرەوە، ئەم واقیعە ئابوورییە پشتی تەواوی بەستووە بە هەناردەكردنی نەوت بێ ئەوەی بەهایەكی زیاتری added values بۆ بخوڵقێنرێن، ئەمەش پاڵنەرە تا پرۆسەی بازرگانی لە چوارچێوەی هاوردەی زێدەڕۆ تێنەپەڕێت بە بێ پەرەپێدانی سەرچاوەكانی هەناردەكردنی تری وەك پیشەسازییە نەوتیەكان یان كشتوكاڵ یان پیشەسازی خۆراكی یان گەشتیاری، گەورەترین تەحەدیاتی كە رووبەڕووی ئابووربی ئەو وڵاتانە دەبێتەوە كە بە تەنیا پشتبەستون بە نەوت، كۆنترۆڵ نەكردنی بەرزبوونەوەی خێرای نرخی خواردەمەنیە لە جیهاندا(گوڵان829)، پێویست دەكات لە كوردستان پەرە بدرێت بە شێوازەكانی كشتیاری ئێستاو بە تایبەت ئەو چەشنەی كە بژێوی رۆژانەی لەسەرە Subsistence economy بۆ شێوازی كشتیاری هاوچەرخ Modern Farmingكە پڕبەرهەم و قازانجی زیاترە كە بە (More Crops per drop) دەناسرێت، ئەوەش بۆ پەرەپێدانی زیاتری ئابووریی، هەروەها پێویست دەكات بەهای زێدەبایی بەرهەمە خامەكانی كشتیاری وەبەرهەم بهێنرێنەوە بە شێوەی پیشەسازی خۆراكیی لە كوردستاندا، كە پیشەسازی لۆكەو خوری و پێستەو گۆشتی سپی و سوورو رۆنی رووەكی و شەربەتەكان و قوتوبەندی میوەجات و سەوزەو پیشەسازی خۆراكی منداڵان پێشەنگی ئەو پیشەسازیانە دەگرێتەوە(گوڵان813) لەم چوارچێوەیەدا پێویستە ناسنامەی كەلتووری كوردستان بپارێزرێت كە خۆی لە پاراستنی توانا پیشەیی و كاری دەستی و فۆلكلۆرییەكان دەبینێتەوە، بە تایبەتی كاری دەستیی بچوك كە دەرئەنجامی كاری چەندین سەدەیە لە بژێوی كۆمەڵایەتی و ئابووری دانیشتووانی هەرێم (گوڵان848)، لە ئەزموونی كۆمەڵگە كشتیاری و شوانكارەییەكانی وڵاتانی ئەسكەندەنافی دەتوانرێت سوود وەربگیرێت كە پێشەنگ بوون بۆ پێشخستنی پیشەسازی سووكی پشتبەستوو بە بەرهەمهێنانی كشتوكاڵی بۆ خوڵقاندنی خۆشگوزەرانی.
سەرەتا پێویستە زۆر چاو نەبڕینە زێدەڕۆیی لە خستنەڕووی خزمەتگوزارییە بنەڕەتیەكانی كە نرخێكی بەرز و بارێكی گران بۆ دەوڵەت دروست دەكەن بەڵكو چاو بخەینە سەر كەمكردنەوەی داخوازی و پابەندبوون بە رێنمایی بەكاربەرەوە بە گشتی، ئەمە پێویستی بە چاكسازییە لە ژێرخانی ئابووری كوردستان كە ئێستا رۆژانە بە هەدەر دەڕوات، هەروەها كاتی ئەوە هاتووە سەرانە جبایەی هەرێم ئەكتیڤ بكرێت و قەرزەكانی فەرمانگەكان لە پارەی كارەباو ئاوو باجەكانی لەسەریان كەڵەكە بووە وەربگیرێن قۆناغەكە وا دەخوازێت چاو بخشێنرێتەوە بۆ بەرزكردنەوەی باج و ئەو گومرگانەی لە بوارەكانی كەمالیاتی ناپێویستدا وەردەگیرێن، هەروەها چاو بشێنرێتەوە بە چەندو چۆنی بەكرێدانی موڵكی گشتی شارەوانی و دارایی ناو هەرێم، مامەڵەی جدیش بكرێت لەگەڵ گرفتەكانی موڵكیەتی كشتوكاڵی كە وەبەرشەپۆڵی تەملیك كردنی زەوی كشتوكاڵی بۆ كاری نابەرهەمهێن كەوتون، زەوی كشتوكاڵی موڵكی نەتەوەیەو مافی بەكارهێنانی بۆ ئەوانەیە كە بەرهەمی تێدا دەچێنن و ئەمەش عورفێكی یاساییە لە هەموو دنیادا(گوڵان813) پێویستیش وا دەخوازێت پێداچوونەوە بە هەندێ یاسای تایبەتمەند بە ئیراداتی دەوڵەت لە هەرێمدا بكرێت لە پێناوی هەندێ هەموواركردنەوەی پێویستدا بۆ زیادكردن و هەمەجۆرێتی سەرچاوەكانی ئیرادات بە نموونە هەموواركردنەوەی بڕگەی یاسای وەبەرهێنان كە ماف دەدات بە كۆمپانیا بیانییەكانی دڵنیایی جۆری لە كۆمپانیاكانی تەئمینی دەرەوەی هەرێم تۆمار بكەن، تا ئەم پارە زۆرەی رەوانەی دەرەوە دەكرێت رابگیرێت، هەروەها ئەو مافەش بە هەرێمی كوردستان دەدات كۆمپانیا بیانیە كارگوزارییەكانی ناو هەرێم پابەند بكات بەوەی رێژەی فەرمانبەرو كرێكار لە ناو هەرێمەوە بخەنە بەركارو ئەو كۆمپانیانە پابەند بكات بەوەی تێچووی پاراستن و چاككردنەوەی ژینگەی كوردستان وەئەستۆ بگرن، تا كاتی ئەوەش یاسای گونجاو دابڕێژرێت بۆ دیاریكردنی بەرپرسیارێتی كۆمەڵایەتی وەك ئەوەی لە هەمووو وڵاتانی دنیادا باوەو كارپێكراوە بەتایبەتی لە كەرتەكانی تایبەت و لۆكاڵ و بیانیدا(گوڵان932) دەكرێت لەم بوارەدا رێككەوتن بكرێت لەگەڵ نووسینگەكانی نەتەوەیەكگرتووەكانی كە لە هەرێمدا هەن، بەو هۆیەشەوە دەكرێت، كەرتی تایبەت بخرێتەگەڕ تا ژینگەی گونجاو بۆ چارەسەركردنی زۆر گرفتی كۆمەڵایەتی و ئابووری بدۆزنەوە وەك گرفتی بێكاری و كەمكردنەوەی ئەو فشارە زۆرەی كەوتۆتە سەرشانی حكومەت لە دابینكردنی كار بۆ دەرچووانی نوێی زانكۆ و پەیمانگەكان.
ئەو پرسیارەی لێرەدا پێویستە بكرێت، تایبەتە بەو پڕۆژانەی ئێستاوە، ئایا پشتیان بەستووە بە بەكارخستنی سامانی كوردستان، ئاسایشی خۆراكی و راویی ئاویی و وزە و سوودی ئابووری بۆ راستەڕێكردنی وەبەرهێنان تێیدا وابەستە كراوە بە پرۆسەی دیموكراتییەت و پەرەپێدانی هەرێمەوە، بە بێ پەرەپێدان پرۆسەی دیموكراتیەت دەوڵەت بێ دەسەڵاتە لە ئاست سەقامگیربوونی ئابووریدا(گوڵان907) واقیعی حاڵ لە كوردستان وا پێویست دەكات كە سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان سیاسەتێكی ئابووری وەها دابڕێژێتەوە كە تەرجەمە بكرێتەوە بۆ سیاسەتی بەكارهێنراوی حكومەتەكانی داهاتوومان و بۆ داڕشتنی ستراتیژیات و پلانەكانی پەرەپێدانی داهاتوو سوود بگەیەنێت، لە قەیرانی نرخی نەوتی ئێستادا بەهانەیەكی باش هەیە بۆ خوڵقاندنی ئەلتەرناتیڤێكی ئابووری كە لەگەڵ ناسنامەی رۆشنبیری دانیشتووانی كوردستان بگونجێت و سامانی زیادە بۆ بودجەی هەرێم دابین بكات، پێویستیی وا دەخوازێت سیاسەتێكی ئابووری گونجاو دابڕێژینەوە بۆ پاڵپشتی كردنی پرۆسەی بازرگانی بە هەردوو خانەی هەناردەكردن و هاوردەكردنەوە تا پرۆسەی كامڵبوونی ئابووری لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر زەمانەت بكات، سووڕانەوەو كەڵەكەبوونی سەرمایەی ناوخۆیی هاوكاردەبێت بۆ بەشداربوونی زۆرترین توانای گەنج و لاوی ناوخۆ تا هەموووان سوودمەند بن لە دەوڵەمەندبوونی پەرەپێدانەكە بۆ بووژانەوەی فاكتەرەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری چ لە كۆمەڵگەكانی لادێ چ لەوانەی شارەكان تا پێكەوە هاوكار بن بۆ بونیادنانەوەی ئەو ژینگە داڕماوەی كوردستان كە بە درێژایی مێژوو تێكدراوە، بەو شێوەیە دەتوانین پەرەپێدانی بەردەوام بكەینە ئامانجێكی ستراتیژی بۆ سەقامگیربوونی ئابووری(932گوڵان).



* راوێژكاری دێرین لە پەرەپێدانی بەردەوام