رێبازی بیركردنەوەی ئەم بابەتە ئەو ناونیشانەیە كە دەڵێم: ئایین سەرەتاكەی ئازادبوونە و كۆتاكەی بەندبوونە. ئەم وتەیە گوشراوەی پرۆسەیەكە كە لە مێژووی گشت ئایدیۆلۆژیایەكدا دووبارە دەبێتەوە، بە جۆرێكە كە ناتوانین كۆتاییەكەی بە سەرەتاكەی بەراورد بكەین و لە یەك قاڵب و ریزبەندیدا دایانبنێین.

(9)
ئەم جۆرە خوێندنەوەیە بۆ پرۆسەیەكی وەك مێژوو، بەتایبەتی مێژووی ئایینێك، مێژووی بزافێك، یان ئایدیۆلۆژیایەك، دەمانگەیەنێتە ئەوەی كە بڵێین: ئایین، یان هەر ئایدیایەك سەرەتا كە سەرهەڵدەدات جۆرێك هوشیاربوونەوەی لەگەڵدایە، چونكە مرۆڤ لە ژێرباری ئایدیای باو، یان ئایینێكی باو دێتە دەرێ، وەلێ پاش ئەوەی ئەویش دەبێتە باو و دەسەڵاتێك لە پێناو بەرژەوەندی خۆیدا رایدەگرێت، جارێكیتر مرۆڤ بەند دەكا و لە بیركردنەوەدا گۆتی دەكات. ئیسلام لە پێش سەدەكانی ناوەڕاستەوە ئیدی بە جۆرێك بووە ئایینێكی باو، بیركردنەوە بە ئاراستەیەكی تردا لە گشت لاوە بەری پێدەگیرا. كاتێ لە سەردەمی مۆدێڕنەدا كە جیهانی ئیسلامی زەبری كوشندەی بەردەكەوێ و لە خۆی هۆشیار دەبێتەوە كە چەنێك لە كاروانی پێشكەوتن و مرۆڤدۆستیدا دواكەوتووە، راچڵەكینێك رووی تێدەكات كە كۆمەڵێك بزاڤی جۆراوجۆری لێدەكەوێتەوە، هەروەك لە بەشەكانی پێشەوەدا تیشكمان خستنە سەر.
لەسەرەتای ئەم بابەتەوە تا گەیشتینە ئەم كۆتاییە، بە ئاراستەیەكدا رۆیشتین كە هەم لە ئیسلامییەك و هەمیش لە دژە ئیسلامییەك جیاماندەكاتەوە. واتە وەك ئیسلامییەك داعش ناكەینە دەرەوەی ئیسلام لە پێناوی جوانكردنی خۆمان و دزێوكردنی ئەوان، هەروەها وەك دژە ئیسلامییەكیش ناكۆشین بۆ ناشیرینكردنی هەرچی موسڵمان و مێژووی ئیسلامە لە پێناوی تێركردنی حەزو خۆزگەكانی خۆمان. گەشتی ئەم بابەتە چاو پێداخشاندنەوەیك بوو كە لە سەردەمی ململانێی (عەلی و موعاوییە)وە دەستیپێكرد و لەگەڵ دەركەوتنی داعش كۆتایی هات. لەوە تێگەشتین كە داعش هەر ئەوە نییە دژی هەموو جیهان وەستاوەتەوە، بەڵكو شەرمەزارییەكی زۆریشی بۆ موسڵمانان لەگەڵ خۆیدا هێناوەتەوە. بۆیە چاودێرە موسڵمانەكان بە ئیسلامی سەلەفی و ئیسلامی سیاسییەوە، هەندێك لەوانەی كە دیاردەی داعش دەخوێننەوە، بەردەوام ئیسلام وەك سەرچاوەیەكی ئیلاهییانە لە ئیسلامێكی دەستكردی موسڵمانانە جیادەكەنەوە. بێئەوەی بە خۆیان بزانن، سەرچاوە رەسەنەكە لای خۆیان دادەنێن و ناڕەسەنەكەش بە داعش دەسپێرن، ئیدی دڵی خۆیان بەوە خۆش دەكەن كە ئەوان ئیسلام لە دەستی جەردەكانی وەك داعش دەپارێزن. هەندێكیتریشیان ئەگەرچی لە بازنەی ئیسلام دەریان ناكەن، بەڵام وەك لادەر لە راستە رێگەی ئیسلام دەیانبینن. ئەم دوو خوێندنەوەیە بەشێوەیەكی گشتی لە وتارەكانیاندا دەبیندرێن. ئەوان لەوە سەرسامن چۆن دەبێت ئیسلامی رەحمەت بۆ مرۆڤایەتی لەكاتی جێبەجێكردنی ئایەت و حەدیس بە حەرفی بەم شێوە قێزەونە دەركەوێت. ئەوان ناتوانن ئەو ماوەیە لە بیركردنەوەیاندا ئەژمار بكەن كە كەوتۆتە نێوان سەرەتای دەركەوتنی ئیسلام لەتەك پەیامبەر محەمەد و كۆتایی دەركەوتنی ئیسلام لە فۆرمی داعشدا لە تەك ئەبوبەكری بەغدادی. دژە ئیسلامییەكانیش بە پێچەوانەوە، راست و چەپ بەسەر هەموو شتێكدا دەهێنن و ئەو هەلەیان بۆ هەڵكەوتووە كە بێژن بەڵێ ئەوەتا ئەوەیە ئیسلام و وەلسەلام، بێئەوەی مێژوو و مرۆڤ و دەق و پرۆسەی بەكۆمەڵایەتیكردن و گۆڕانكاری دید و بۆچوونی مرۆڤ بە هەند وەربگرن. چونكی هەم ئیسلامی و هەمیش دژەكانیان لە یەك ئاستدا بیردەكەنەوە و لە یەك گۆشەنیگاوە مێژوو و مرۆڤ دەناسنەوە، ئەوەیش ئەوەیە كە مرۆڤ كائینێكی وەستاوە، چوارچێوەیەكی داخراوە، یان رەشە یان سپی، نە خۆیان لە ئیستە دەناسنەوە و نە خۆیان لە ناو مێژوودا دەدۆزنەوە.
رێبازی بیركردنەوەی ئەم بابەتە ئەو ناونیشانەیە كە دەڵێم: ئایین سەرەتاكەی ئازادبوونە و كۆتاكەی بەندبوونە. ئەم وتەیە گوشراوەی پرۆسەیەكە كە لە مێژووی گشت ئایدیۆلۆژیایەكدا دووبارە دەبێتەوە، بە جۆرێكە كە ناتوانین كۆتاییەكەی بە سەرەتاكەی بەراورد بكەین و لە یەك قاڵب و ریزبەندیدا دایانبنێین. لە كتێبی (ئیسلام لە محەمەدەوە تا بنلادن، پەیامبەرێكی داهێنەر و موجاهیدێكی رووخێنەر)دا ئەم پرۆسەیەمان بە درێژی روون كردۆتەوە. واتە داعشێكی ئیمڕۆكە ناكرێ و ناشێ بە ئیسلامێكی سەرەتا بەراورد بكەین و بە یەك چاو تێیانبڕوانین. بەڵام ئەم بۆچوونە ئەوە ناگەیەنێت كە توندڕەوەكان لە دەرەوەی ئیسلام بن و میانڕەوەكانیش لە ناو ئیسلامدا مابێتنەوە، نەخێر؛ هەردوولا لە ناو بازنەی ئیسلامدان و لە كانیاوی قورئان و حەدیس ئاو دەخۆنەوە، كەچی هەرلایەو ئەویتر بە ساختە دەزانێ. واتە ناشێ و ناگونجێ بۆ ئەوەی شەرمەزار نەبیت، ئیسلام وەك مێژوو لە ئیسلامی خودا جیا كەیتەوە بە بیانووی ئەوەی داعش دەركەیتە دەرەوەی ئایینی خودا.
لەم كورتە روونكردنەوەیەوە جارێكیتر دێینەوە بۆلای ئیخوانولموسلمین كە لە جیهانی عەرەبیدا دەبێتەوە بە سەرچاوەی یەكەمی بزافە ئیسلامییەكانی ئیمڕۆكە. هەمانكات ئیخوانیش جێدەهێڵین، چونكە بە بۆچوونی بەندە ئیخوان، هەروەك نموونەی پێشووتری ئەستێرە و تیشكەكەی، كۆتایی هاتووە، ئەوەی مابێتەوە جێماوەكانیەتی. ئیخوان سەرەتا بزافێكی سۆفیگەرانە بووە، واتە مەبەستێكی سیاسی دەسەڵاتخوازانە لە پشتەوە نەبووە، بەڵام ئەوانەی لەو بزافەوە داكەوتن وەك میانەڕەو و توندڕەو، خوویان بە دروشم و سرووت و رووكەشەوە گرتووە، بەشێكیشیان لە پێناوی دەسەڵات وەرگرتن پێی بە زۆرێك لە بنەماكانی ئاییندا ناوە، ئەم رەفتارە سیاسییەی ئەمانەیە كە رێكخراوێكی وەك داعش و گشت گروپە توندڕەوەكانیتری بێزار كردووە.
دەمەوێ لێرەدا ئەوەش بدركێنم كە دەركەوتنی سەلەفییەكی ئیسلامی، یان سیاسییەكی ئیسلامی و جیهادییەكی ئیسلامی، جیاكارییەك نییە تا بڵێین ئەمانە لە دۆخێكی وەستاودان و بەم شێویەش لەدایك بوون، نەخێر مەبەستمانە بێژین كە پێكهاتەی دەروونی، پەروەردەی تایبەت و ژینگەی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە خوڵقاندنی ئەو فۆرمە جیاوازانە لە ناو ئیسلامییەكاندا رۆڵی زۆر گرینگ دەگێڕن. ئەمە جگە لەوەی بەردەوام ئاڵوگۆڕ لە نیوان ئەو فۆرمانەدا روودەدات و روویداوە. واتە سیاسییەك روو لە سەلەفییەت دەكات و سەلەفییەك روو لە جیهاد دەكات و بە پێچەوانەشەوە. نەك هەر ئەوە بگرە دژە ئیسلامییەك دەبینی دەبێتە ئیسلامییەك و ئیسلامییەكیش دەبێتەوە بە دژە ئیسلامی. گەر سەرژمێرییەك بۆ ئەم چەن ساڵەی دوایی بكەی، زۆر بە سادەیی ئەم دیاردەیە دەبینینەوە. رەنگە ئیستە زۆرێك هەبن لە ناو داعشدا پەشیمانن و هەلیان بۆ هەڵكەوێ رادەكەن، ئەی چەنێ كەسیتر تامەزرۆی چوونە ناو داعشن و دەستیان ناكەوێ!
كۆی وتە؛ ئەوەمان بۆ دەردەكەوێ كە مرۆڤ لە بەندیخانەی خۆیدایە، چونكە مرۆڤ كە چاو دەكاتەوە لە ناو كۆمەڵێك تەلبەندا خۆی دەبینێتەوە كە بوونەتە كۆمەڵێك فاكتەرو ئەو مرۆڤە پاش لە دایكبوون، جارێكیتر دەیخولقێننەوە. لەو هێڵكارییەی خوارەوە بڕوانە، بزانە مرۆڤ هیچ بوارێكی دەبێت تا ئازادانە بیركاتەوە! تەنها كاتێ مرۆڤ ئازاد دەبێت لە بیركردنەوەدا كە لەو فاكتەرانەی خولقاندوویەتی هۆشیار دەبێتەوە. ئەو مرۆڤانەی لەو فاكتەرانە هۆشیار دەبنەوە، بەردەوام لە ناو مێژووی مرۆڤایەتیدا دەگمەنن، هەر ئەوانەشن دەتوانن ئاراستەی مێژوو بگۆڕن.
مرۆڤ لە رێگەی رەفتارەكانیەوە دەناسرێتەوە. بڕوانە و بزانە رەفتاری مرۆڤ چۆن بە شەش فاكتەری جیاوازی وەك فیزیكی، دەروونی، رۆحی، كەلتووری، جیۆگرافی و كۆمەڵایەتی دەورە دراوە. كاتێ مرۆڤ بە قووڵی لە خۆی نەڕوانێ و بە وردی بە مێژووی خۆیدا گوزەر نەكا و بە رەگ و ریشەی ئەو تەلبەندەی بە دەوریدا كێشراوە شۆڕ نەبێتەوە، مرۆڤێكی ئازاد نابێ، بەڵكو رابردوو هەنگاوی پێدەنێ، كەچی وادەزانێ بە ئەقڵی خۆی و ئیرادەی خۆی ملی رێگە دەگرێ. موسڵمانی ئیمڕۆكە بەگشتی لە بەندیخانەی مێژووی ئیسلام و دەقی سەدان ساڵە و لێكدانەوەی كۆمەڵێ مرۆڤدان، كە بۆ كاتی خۆیان و بۆ جێبەندیی خۆیان بیریان كردۆتەوە. مێژوویەك بۆتە زەخیرەی ئەمان و گۆڕەپانێك لە پیرۆزی بۆتە جێگە را و راوێنی ئەوانیتر، جیهانێكی ئەفسووناوی ئەوتۆیان بۆخۆیان خوڵقاندووە كە هاتنەدەر لێیەوە تا بڵێی سەخت و ئەستەم بووە. ئەم كۆمەڵگە داخراو و بەندكراوە كاتێ زەبری مۆدێڕنەیان بەركەوت، وەك لە پێشەوە وتمان بزافی ئیسلامی لە جۆری ئیخوانی خوڵقاند. هەر چەندە ئەم بزافە خۆی وەك رابوونێك لە سەرانسەری جیهانی ئیسلامی راگەیاند، وەلێ ئەوە لای بەندە وەك راچڵەكینێك دەركەوتبوو زیاتر لەوەی كە رابوون بووبێت. لەبەرئەوەی كێشەی بنەڕەتی جیهانی ئیسلامی لای ئەوان بە وردی دیاری نەكرابوو، بەڵكو پەرچەكردارێكی نەستییانە بوو، پڕ بوو لە نۆستالۆژیا بۆ رابردووی خۆیان كە گەڕانەوە بۆ سەردەمی خەلافەت یەكێك بوو لەو نۆستالۆژیایانە. لەگەڵ ئەمانەشدا جیهانی ئیسلامی، بەتایبەتی بزافە ئیسلامییەكان خۆیان رادەستی دەقە پیرۆزەكان بە جۆرێك كردبوو، كە ئیدی بواری ئەوەی نەدان بە قووڵی لە كێشەی سەرەكی خۆیان ورد ببنەوە. ئەگەر ئیخوان وەك پنتێكی سەرەكی وەرگرین، دەبینین لەم پنتەوە سێ بزافی سەرەكی لەسەرخۆ چەكەرەیان كرد و بوونە شەتڵ و ئێستەش بوونەتە درەختێ كە سەختە لەم سەردەمدا بەرێكی بەسوود بۆ مرۆڤایەتی بگرێ. بەشێك بەرەو سیاسەتگەری و بەشێكیان سەلەفیگەرا و بەشەكەیتریان جیهادكردنی دەستەویەخەیان هەڵبژارد. هەرچەندە ئەو بەشەیان كە بەرەو سیاسەتكردن دەچوو و خۆی پتر لەگەڵ كاری سیاسی رۆژانە لە سەر حسابی بنەماكانی ئایین دەگونجاند، هێندەش بەشە جیهادییەكان لە سیاسەت و ژیانی رۆژانەی خەڵكی دووردەكەوتنەوە و توندتر دەبوون و هێندەش دژایەتییان لەگەڵ یەكدی خراپتر دەبوو. واتە سیاسی بوونی ئیسلامییەكان مێژووی خۆی هەیە و توندڕەوەكانیش مێژووی خۆیان هەیە. داعش ئیمڕۆكە لە توندڕەویدا خۆی گەیاندە لوتكەی توندڕەوی. دەبینین لە سەرەتادا كە بزافی جیهادی لە ساڵانی هەفتاكانی سەدەی پێشوو دەركەوت، لە ئەفغانستان خۆیان نیشاندا، پاشان ئەلقاعدە هاتە ئاراوە، لە ناو ئەمانەدا داعش هەڵئەقوڵێ كە هەموو ئەوانیتری لە توندڕەویدا تێپەڕاندووە. تێنەگەیشتنی ئیمڕۆكەی دەسەڵاتدارانی جیهانی ئیسلامی بەتایبەتی عەرەبی، وادەكات كە كارتی ئیسلامی سیاسی و جیهادی تێكەڵكاتەوە. واتە سیاسییەكانیش بەرەو جیهاد و توندڕەوی بەرێتەوە.
كەواتە لە بری ئەوەی داعش بە خەواریج بناسێنین و ئیتر ئەم دیاردەیە لە كۆڵ خۆمان بكەینەوە، باشتر وایە لە هۆكار و فاكتەر و زەمینەسازییەكانیان بكۆڵینەوە. لە بری ئەوەی یەكتر تاوانبار بكەین و ئەم بە داعش و ئەو بە ماعش بچوێنین، چاترە بۆخۆمان لە خۆمان بپرسین: بۆ رۆژگاری ئیمڕۆكەی جیهانی ئیسلامی بەم رۆژە گەیشتووە، بۆ كۆمەلێك لە خاك و خۆڵ و زەمینەی خۆماندا روواوە، لە هەمان سەرچاوەی ئیسلام خۆراكی خۆیان وەردەگرن، كەچی بۆ ئێمە بۆتە شێرپەنجە و خۆمانی لێ كەنارگیر دەكەین؟!
بۆیە دەڵیم: كێشەی جیهانی ئیسلامی هەر داعش نییە، بەڵكو بیركردنەوەی جیهانی ئیسلامییە بەگشتی، ئەو جیهانەی سەرباری ئەو هەموو گرفت و وێرانییە، هێشتا هەر خۆی بە خاوەنی هەقیقەتی رەها دەزانێ و لە خۆی ناكەوێتە گومانەوە. داعش تۆوێكە لەو زەمینەیەی جیهانی ئیسلامیدا چەكەرەی كردووە، ئەگەر تائێستە دەرنەكەوتووە ئەوە لەبەر ئەوە بووە كە پەرش و بڵاو بووە، وەلێ ئێستە لە شوێنێكدا كە كۆكراوەتەوە، بۆمان دەركەوتووە. مرۆڤ جاری وا هەیە خۆی بە خۆی نازانێ كە شتێكی كوشندەی لە خودی خۆیدا هەڵگرتووە، تا نەجووڵی هەستی پێناكا. ئەوەی بەرژەوەندی هەبووە لە دەركەوتنی داعشدا، بێگومان شارەزا بووە لەوەی كە ئیتر كاتی ئەوە هاتووە داعشەكان لەیەك شوێندا كۆكاتەوە تا بەكاریان بێنێت بۆ دابینكردنی دەسەڵات و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆی.
كۆتایی وتە ئەوەیە داعش دەستكەوتی بزاڤی ئیسلامییەكان و دەسەڵاتی سیاسی ناوچەكەیە، هەم ئەو دەسەڵاتەیە كە بەكاریاندەهێنێ و هەمیش ئەو دەسەڵاتەیە كە بەشێكی زۆری كۆمەڵگە لە پێناوی خۆیدا دەتۆرێنێ. داعش شێرپەنجەیەكە لە سەر جەستەی جیهانی ئیسلامی كە خۆی بەرپرسە لێی دەركەوتووە. ئەو ئایدیۆلۆژیایەی داعشییەكان هەڵیانگرتووە، دەبێت بە ئایدیۆلۆژیایەكیتر بەرەنگاری ببنەوە، ئەگین هەر سەرهەڵئەداتەوە. ئەگەر حكومەتی هەرێم بە رەسمی بانگهێشتمان بكات، دەتوانین ئەو دژە ئایدیۆلۆژیایە روون بكەیەنەوە، تا بتوانن بەرەنگاری داعشیزم ببنەوە.
کۆتایی