ئایا ئەو توندوتیژییە لەناوبەر و وێرانكەرە كە بە شێوەیەكی هەڕەمەكی وڵاتی گرتۆتەوە كۆتایی دێت؟ پاساوی خستنەڕووی ئەو پرسیارە، تەنیا ئەو توندوتیژییە بێ سنوورە نییە كە دوازدە ساڵە لەسەریەك بەردەوامەو خەریكە پێ دەنێتە سێزدەمین ساڵەوە، بێ ئەوەی هیچ ئاماژەیەك بۆ وەستانی ئەم توندوتیژییە لە ئاسۆدا دیاربێت، بەڵكو لەبەر ئەوەی ساڵی رابردوو هەروەك ساڵی پێشتریش، هەڵكشانێكی زۆری كردەوەكانی توندوتیژی و ژمارەی قوربانییەكانی لە كوژراو و برینداران بەخۆوە بینی، وێڕای زیانێكی زۆری ماددی، دەرهاویشتەكانی ئێستا بە هیچ شێوەیەك دڵخۆشكەر نین سەبارەت بە پاشەكشێ چ جای بە وەستانی ئەو توندوتیژییە.
وەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەری دوولایەنەی بە بەڵێ و نەخێر دەبێ، بەڵێ دەكرێ كۆتاییەك بۆ ئەو توندوتیژییەی عێراق هەبێت، هەروەها بەڵێ رەنگە ئەم توندوتیژییە بۆ ساڵانی دیكەش درێژە بكێشێت، بەڵكو بۆ چەند دەیەیەكی دیكە و ببێتە هۆی لەباریەك هەڵوەشاندنەوەی وڵات و سڕینەوەی قەوارەكەی بە یەكجاری، توندوتیژییەكە دەوەستێت ئەگەر لایەنانی ئەم توندوتیژییە بڕیاربدەن، ناشوەستێت ئەگەر بڕیاریان دا بەردەوام بێت.
بۆ دۆزینەوەی تواناكانی وەستانی توندوتیژییەكە پێویستە سەرنج لەوە بدەین كە لایەنە تێوەگلاوەكانی ئەم توندوتیژییە بریتین لە گروپەكانی ئیسلامی سیاسی، ئەوانە ململانێ لەسەر دەسەڵات و هەژموون و سامان دەكەن بە رووگەی ئایینی و مەزهەبی، هەموو ئەو گروپانە بانگەشەی ئەوە دەكەن كە گوایە هەوڵدەدەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلام كە دەتوانێت وەڵام بۆ پرسیارەكانی بوونی سەرجەم مرۆڤایەتی دابین بكات و چارەسەریش بۆ ئەو كێشە كۆمەڵایەتییانە بدۆزێتەوە كە مێژووی مرۆڤایەتی گرتۆتەوە. بەو ناوەی كە (ئیسلام) چارەسەرە بۆ هەموو كێشەكان، بەتایبەتیش هەژاری و نەخوێندەواری و ستەم و داپڵۆسین، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كە هەندێ لەو گروپانە دەسەڵاتیان لەو وڵاتانە گرتۆتە دەست كە بە ئیسلامی ناسراون، ئەوانە نەیانتوانی هیچ چارەسەرێكی بەڵێن پێدراو بۆ كێشە درێژخایەنەكانی كۆمەڵگەكانیان بدۆزنەوە، بەڵكو ئەو وڵاتانەی كە گروپە ئیسلامییەكان حوكمیان تێداكرد بە جیاوازیی مەزهەبەكانیان، هەرەسهێنانێكی زۆری بارودۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسییان بەخۆوە بینیوە، ئەمەش لە ئێران و سودان و ئەفغانستان رووی دا، ئێستاش لە سووریا و لیبیا و یەمەن روودەدات، لە عێراقیش ئەزموونی دوازدە ساڵەی رابردوو هیچ ئاماژەیەكی لێنەكەوتەوە سەبارەت بەوەی كە گروپە ئیسلامییەكان، شیعەو وسوننە، كە دەستڕۆیشتوو و ململانێكەری حوكمڕانین رەنگە رێكبكەون لەسەر چارەسەرێك، یان رێكبكەون لەسەر ئیدارەدانی ململانێكانیان بە شێوازێكی دیكە و ئاشتییانە، بەڵام كێشەكە لە عێراق تەنیا لە ململانێدا نییە لە نێوان گروپە سیاسیییە، شیعە یان سوننەكان لەسەر دەسەڵات و سامان و هەژموون، چونكە هەر یەك لەوانە ئەو بەڵگەیان پیشان نەداوە كە توانای بەڕێوەبردنی دەوڵەتیان هەیە.
لەوەتەی 2003وە تاكو ئێستا، ئیسلامییەكانی شیعە و سوننە زۆرینە بوون لە دەستەی حوكمڕانیدا، لە ئەنجومەنی حوكم و كۆمەڵەی نیشتمانی و دواتر پەرلەمان و لەو حكومەتانەی كە بەدوای یەكدا هاتوون، هەروەها لەوەی كە ناسراوە بە (دەستە سەربەخۆكان)، دواتر ئەوان بەرپرسیارێتی ئەوەیان دەكەوێتە ئەستۆ كە لە وڵات روودەدات، بەتایبەتیش لەسەر ئاستی توندوتیژی و شكستی دەوڵەت لە رووبەڕووبوونەوەو دانانی سنوورێك بۆ ئەم توندوتیژییە.
ئێستا بۆ راگرتنی ئەم توندوتیژییە، یان دوای چەند مانگ، یان ساڵێك یان چەند دەیەیەك پێویستە هێزەكانی ئیسلامی سیاسی دان بەوەدا بنێن كە لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا شكستیان هێناوە، یان پێشتر و ئێستاش خۆیان ئامادە نەكردووە بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری دەوڵەت.
دیارترین دیاردەكانی شكستیان لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت لەوەدایە كە ئەوان لە توندوتیژی و هەڵكشانی ئەم دیاردەیە هەر بەردەوامن، سەركەوتنی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش لە داگیركردنی شارێكی گەورەی وەك موسڵ لە ماوەی چەند سەعاتێكداو كۆنتڕۆڵكردنی سێیەكی وڵات لە ماوەی چەند سەعاتێكی كەمدا، لەو دیاردانەش بڵاوبوونەوەی گەندەڵی دارایی و كارگێڕی بە شێوەیەكی ترسناك لە سەرجەم جومگەكانی دەوڵەت، بەتایبەتیش كە خودی ئیسلامییەكان بەڕێوەی دەبەن، هەروەها لەو دیاردانە خراپیی خزمەتگوزارییە گشتییە بنەڕەتییەكان و هەژاری و بێكاری و نەخوێندەواری هەر بەو ئاستە بەرزە بمێنێتەوە، سەرەڕای زیادبوونی سامان و داهاتی وڵات و گەیشتنی بەو ئاستە بەرزەی كە پێشتر بەم شێوەیە نەبووە.
پاساوهێنانەوە بە بارودۆخی ئەمنی و تیرۆر سوودی بۆ هیچ شتێك نییە، هەندێ شوێن لە عێراق، بۆ نموونە، هەرێمی كوردستان، توانیویەتی بە شێوەیەكی رێژەیش بێت خۆی لە تیرۆر و تێكچوونی باری ئەمنی بەدوور بگرێت، بەمەش ئاستێكی ماقووڵی پەرەپێدان و ئاشتی كۆمەڵایەتی و سەقامگیریی ئەمنی بۆ خۆی بەدیهێناوە.
لە راستیدا گەندەڵی دارایی و ئیداری كە هەموو دەزگاكانی دەوڵەتی گرتۆتەوە وەك تسۆنامی ترسناكە، ئەوەش هۆكارە لەپشت هەڵكشانی كردەوەكانی تیرۆریستی و هێزی تیرۆر، بۆیە گەندەڵی دارایی و ئیداری بە پلەی یەكەم گروپەكانی ئیسلامی سیاسیی لە سوننە و شیعە لێی بەرپرسن، چونكە هەر سەركردەوە ئەندامانی سەركردایەتییەكانیان و كادیرانی ئەوانە كە دەوڵەت بەڕێوەدەبەن و جومگەكانی ئیدارەكانی حكومەتیان بەدەستەوەیە، ئەوان لە خەڵكی دیكە زیاتر تۆمەتبارن بەوەی كە دەستیان هەیە لە بەتاڵانبردنی سامانی گشتی. داننانی ئیسلامییەكان بەو راستییە، راستیی شكستهێنانیان لە بەڕێوەبردنی دەوڵەت و ئیدارەكردنی ململانێی سیاسی و كۆمەڵایەتی دەروازەیەكی پێویستە بۆ دەستپێكردنی سەردەمێكی تازەی مێژووی وڵات كە بەرەو ئایندەیەكی دیاریكراوی بەرێت لە سایەی ئاسایش و سەقامگیری و پەرەپێدانی بەردەوام.
ئەم دانپێدانانە مانای ئەوە نییە، یان وەك پێویست نابێتە پەراوێزخستنی گروپەكانی ئیسلامی سیاسی و دوورخستنەوەیان لە دەسەڵات و سەرچاوەكانی بڕیار، چونكە سروشتی سیستەمی سیاسیی ئێستای وڵات، رۆڵ بۆ ئەوان و بۆ لایەنی دیكەش دەستەبەر دەكات كە ئەو رۆڵە بەقەد قەبارەوە رێژەی دەنگپێدانیان بێت لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی فیدڕاڵ و پەرلەمانی هەرێمەكان و ئەەنجومەنی پارێزگاكان.
داننان بە شكست مانای وایە داننانە بە پێویستی ئەوەی كە گروپەكانی ئیسلامی سیاسی واز لە مەیلی قۆرخكردنی دەسەڵات بهێنن، ئەمەش لە ئێستادا هاندەری سەرەكییە بۆ ململانێ توندوتیژییانەی نێوان ئەم گروپانە، ئەم داننانەش مانای دانانی كۆتاییە بۆ سیاسەتی جیاكاری و پەراوێزخستن كە لەوەتەی 2003 وە تاكو ئێستا گیراوەتەبەر، كە خودی ئەمەش فاكتەری هاندەر بووە بۆ توندوتیژی و توندوتیژی بەرامبەر.
دەبووایە پرۆسەی پێشڕەویكردنی رێكخراوی تیرۆریستی داعش بۆ سێیەكی رووبەری وڵات و وەستانی لە نزیك دەروازەكانی بەغدای پایتەخت و هەڕەشەكردنی لە قەوارەو بوونی دەوڵەت، ببووایەتە نیشانەیەكی جیاكەرەوە لە مێژووی وڵات كە سنوورێك دابنێت لە نێوان سەردەمێكی توندوتیژی بەربڵاو كە تەنیا وێرانكاریی سەرتاسەری لێدەكەوێتەوەو لە نێوان سەردەمێكی بەهێزكردنی سیستەمی دیموكراتی فیدڕاڵ كە لە ساڵی 2005 لە كاتی دەنگدانی دەستووری هەمیشەییدا بۆ خۆی هەڵبژارد، ئەم نیشانە جیاكەرەوەیە تەنیا بەوە دەبێت كە گروپەكانی ئیسلامی سیاسیی حوكمڕان، دان بە شكستەكانیان لە حوكمڕانیدا بنێن و سنوورێك بۆ لووتبەرزی و لە خۆباییبوونیان دابنێن.