چەمكی «داڕووخان» (détérioration) ئاراستە بە چەمكی دیكەی هاوشێوەمان دەكات، كە بۆ دەستنیشانكردنی هەمەجۆر حاڵەتی نەرێنیی دیكەی، كە پێیان ئاشنا بووین، بەكار هێندراون، كە رەنگە گرنگترینیان چەمكی «قەیران» (crise) و چەمكی «داڕمان» (déclin& décadence) بن.
هەڵبەت ئێمە لێرەدا نە لە بارەی قەیرانی واقیعەوە، نەش لە بارەی داڕمانەوە قسە دەكەین. دەبێ بشڵێین كە كارەكە تەنیا پەیوەست نییە بە ئاڵوگۆڕ پێ كردنی پەیڤێك بە پەیڤێكی دی، چونكە چەمك، وەك دەزانین، روانینی تایبەت و دیاریكراو ئاشكرا دەكات، ئاماژە بە بەراوردی دەستنیشانكراویش دەكات، هەڵبەت هەوڵەكەی ئێمەش دەچێتە خانەیەكی دیاریكراوی روانین بۆ زەمانی مێژووییانە.
بۆ نموونە، چەمكی «داڕمان»، ناخرێتە گەڕ تەنیا بە پێوانە لەگەڵ سەردەمێكی پرشنگداری زێڕین نەبێت. ئێمە دەشزانین كە ئەوە چەمكێكە پێشتر لە لای زۆر لە رۆژهەڵاتناسان بەكار هێندراوە، بۆ دەستنیشانكردنی واقیعی داخران (ankylose)، كە لە پاش چاخەكانی گەشەكردن، دووچاری كۆمەڵگەكانی ئێمە هات، بە ئامانجی هەڵوەستەكردن لە ئاست هۆیەكانی ئەم داخرانە، پاشان ئەم زاراوەیە لەگەڵ هاوواتاكانی لە لای روانینگەلی سەلەفی بە هەمەجۆر و شێوەكانییەوە بەكارهات.
بە پێچەوانەی چەمكی «داڕمان»، كە رابردوو بۆ خۆی دەكاتە چاوگ، چەمكی «قەیران» وابەستە بە زەمانێكە كە بە ئایندەوە گرێ دراوە. وێڕای رووكاری نەرێنییانەی قەیران، خۆ ئەگەر ئێمە ئەوە دوور بخەینەوە كە دروستە پێی بڵێین «چەمكی چێ بوونی قەیران»، ئەوا هەمیشە قەیرانەكان بە قۆناغی راگواستە و پردۆكەی پەڕینەوە دادەندرێن. راستە ئەوان لاسەنگ و سەنگەلان، بەڵكوو راچەنین و هەژانیشن، بەڵام هەر زوو بەخۆ دێنەوە و هاوسەنگیی خۆیان بەدەست دەهێننەوە. پاشان ئەوان هەمیشە «قەیرانی درێژە پێ دراون»، ئەوان بۆ تەندروستی وەك نەخۆشی، بۆ (ئیرۆس)یش وەك (تناتۆس)ن.
لە پاڵ ئەو وابەستەییە بە ئایندەوە، بە زۆری چەمكی قەیران بە شێوەیەكی بەشەكی لە واقیع دەڕوانێت، ئیدی وەك كەرت كەرت دادەندرێت، كە رەنگە زنجیرەیەك قەیرانی خۆمانە خۆمانەی بەسەردا بێت، كە دەخزێتە نێو بەشەكانی سیستەمی كۆمەڵایەتی و تان و پۆیەكەی بنكەن دەكات.
ئاشكرایە كە ئەو چەمكی «داڕووخانەی» ئێمە وەك پەسنێك بۆ ئێستامان پێشنیاری دەكەین، زۆر بە توندی لەگەڵ دوو چەمكەكەی رابردوو جودایە: ئەو نە ئاراستە بە رابردوویەكی گەش و نە بەرەو ئایندەیەكی كراوە دەكات، بەڵكو ئەو وا دەڕوانێتە كەم و كوڕی، بەوەی كە واقیعێكی بنیادگەرانەیە، هەروەها لە یەك ترازانی پێكهاتەكانیشە، ئیدی لە توانایدا نییە نە بەوەی رابردوو، نە بەوەی دادێ، بەراورد بكرێت. كەواتە ئەم چەمكە بەراوردێكی بنیادگەرانە لەخۆ دەگرێت، بە چاوێكی بێ ئومێدی مێژووییانەوە لە واقیعی حاڵ دەڕوانێت. ئەو، خۆبەخۆ ددانی پێدا دەنێت، كە ئیدی رەوشەكە لە توانایدا نییە، كە تەنانەت هانا بۆ رابردووی زێڕینی خۆیشی ببات، وەك چۆنیش دەیسەلمێنێ كە كەم و كوڕی قەیرانێك نییە دەكرێ تێی پەڕێنین. وەك بڵێی ئەم چەمكە هەموو جووڵانەوەیەك لە واقیعدا رەتدەكاتەوە، لەوەدایە كە بێ ئومێدییەكی رەها بنوێنێ، خۆ رەنگە، هەر لەو پێناوەدا، ئەو لە هەموو چەمكەكان بۆ دەستنیشانكردنی رەوشی هەنووكەی ئێمە نزیكتر بێت.
ئەم بێ ئومێدییە كە بە دروستی هەستی پێ دەكەین، ئەگەر ئێمە هەوڵ بدەین بەدواداچوون بۆ ئەو چەمكانە بكەین، كە ئەو هیوایەی بە ئایندە هەڵپەسێردرا، هەروەها ئەو نائومێدییانەی نەوەكانمان هەر لە سەدەمی كۆلۆنیالیزمەوە پێی ئاشنا بوون، دەنوێنن، ئێستاش هەر دەیاننوێنن. ئەو نەوانە ئەوەیان لە سەر بوو، كە كەم كەم و بە گوێرەی هەڵگێڕ و داگێڕی بارودۆخ، هەروەها قەناعەت هێنان بەوەی كە لە توانادایە، خواستی خۆیان كەم بكەنەوە.
ئەم شتە بەتایبەتی لەلای ئەو نەوەیەدا هەست پێ دەكەین، كە لە سەردەمی كۆلۆنیالیزمدا چاوی بۆ ژیان هەڵێنا، ئەو نەوەیە شازە نەوەی سازشكردن بوو، سازشەكەشی پتر لە بواری خەونەكاندا بوو نەك لە بواری پرەنسیپدا، ئیدی ئەو سڵی لەوە نەدەكردەوە كە ئەو ئاڵوگۆڕە «قبووڵ بكات» كە بە درێژایی ژیانی خۆی پێی ئاشنا بوو. بە پێی تواناش هەوڵی دا «لێی حاڵی بێت»، جا بە گوێرەی توانا هەوڵی كەم كردنەوەی خواستەكانی خۆی و هەمواركردنی دەزگای چەمكەزای و پوختەكردنی فەرهەنگی سیاسیی خۆی دا. ئەگەر ئەو لە پاش بەدیهاتنی سەربەخۆیی (وڵاتانی عەرەب) بەدەم چەمكی رەتكردنەوە و شۆڕش و گۆڕان و دابڕانەوە سروودی چڕی، ئەوا دواتر بەوە رازی بوو، كە لە بری ئەوانە بە چەمكی میانڕەوانەتر رازی بێت، ئیدی كەوتە قسەكردن لەبارەی هاوسەنگی و دیالۆگ و گونجان و دانوستان و تێگەیشتنەوە. ئەگەر ئەو پێشتر بانگەشەی كردبێت بۆ جڤاكێكی دادپەروەر كە یەكسانی تێدا بەرقەرار بێت، پاشتر بە جڤاكێك قەرەبووی كردەوە كە كەمتر زوڵم و هەژاری و نەخۆشی تێدا بێت. خۆ ئەگەر پێشتر پێی وا بوو كە نوێخوازی نایەتەدی بە بێ دابڕان لە نەریت، نوێ بوونەوەش نابێت تەنیا مەگەر «گۆڕینێكی تێكڕایی» نەبێت، كەچی كەوتە داواكردنی كۆمەڵێك ئاڵوگۆڕ، كە مەرج نییە هەمووان بگرێتەوە، ناشگاتە بنەماكان، هەوڵیش دەدات كە قەناعەت بە خۆی بێنێت كە كارەكە ئەو تێدەپەڕێنێت، ئەم شتەش بۆ «قەیرانێكی گەردوونی» دەگەڕێتەوە كە هەمووان هیچ توانا و دەسەڵاتێكیان لە ئاستیدا نییە.
خۆ رەنگە ئەو راپەڕینانەی لە زۆر لە وڵاتان روویان دا، یاخیبوونێك بووبن لەو ئاستەی ئاسۆی خەونەكان و ئەو تەنگ هەڵچنین بە بواری خواستەكان، هەروەها دەرهەق بەو خۆگونجانە باوەی چەمكە دەزگا و ئەو هەموارەی فەرهەنگی سیاسی. جموجۆڵی راپەڕینەكان هەوڵێك بوون بۆ كردنەوەی ئەو داخرانەی كە واقیعی لە نێو ئاسۆیەكی داخراودا بەند كرد، لاوانێكیش سەركردایەتییان كرد كە لە قوڕێكی نوێن و سەردەمیش بەوان ئاشنایە، ئەوان لاوانی بێكاری خوێندەوارن. ئەوان «لاوان»ی بێ پڕۆژەن، بێ پەیوەستی: ئەوان نە گرێدراوی باوەڕ و نە نەتەوە، تەنانەت بە پارتەكانیشەوە پەیوەست نین. ئەوەی ئەوانی یەكخستبوو، هەستكردنێكی بە تین بوو بە پەراوێزكردن، هەروەها ئەوەی بەپێی دروشمەكەی جەزایر پێی دەڵێن: «قۆرخكاری».
لەم رەوشەدا، زەحمەتە قسە لەبارەی داكۆكیكردن لە ماف بكەین، یان ئەو بزاوتەی ئەوان بە هەر شەیداییەك بۆ لیبڕاڵیزم گرێ بدەین، كە هەوڵ بۆ پاراستنی «مافی هاووڵاتی» دەدات. وەك ئەوەی ئەوان بزاوتی بێ ناوەڕۆكی ئایدیۆلۆژی بن، هەروەها بێ سەركردەش. هەرگیز بەر گوێمان نەكەوتووە كە یەكێكیان بڵێ كە سەركردایەتیی راپەڕینێكی كردووە. هەر ئەمەشە وایكرد كە «مەیدانەكان» لە یەك كاتدا، بۆ چەندین رۆژ، گرووپی هەمەچەشن، پارتەگەلی ناتەبا، تەنانەت ئایینی جۆربەجۆر بگرنەخۆ. لەبەر ئەوەی ئەو راپەڕینانە جیاوازی و پلەبەندیی باویان تێپەڕاند، ئیدی لە سەرووی پارت و قەوارە و لایەنخوازیدا بوون، خۆ رەنگە هەر لەبەر ئەوەش بوو كە نەكرایە نموونەی جۆربەجۆر، وێنەی هیچ سەركردەیەكیشان بەرز نەكردەوە. وەك راپەڕینی بێ (بەهای باڵا) بوو بن، تەنانەت ئەو هێماكارییەی پشتیان پێ بەست ئەو هێماكارییە باوانە نەبوون، واتە ئەوانەی پێشتر هۆشیاریی نیشتمانی و نەتەوەیی چەسپاندبوویان، كە هەمبەر بە دوایین رەقیب راگیران، ئەو رەقیبەش ماوەیەك پێی گوترا كۆلۆنیالیزم، پاشان زایۆنیزم و ئیمپریالیزم ئنجا پاشكەوتن و نەریتخوازی..
ئەم بزربوونەی هێماكاری و رووتاڵكارییە، هەروەها ئەو وابەستەبوونە بە واقیعی كردەنییەوە، رەنگە لە بنەڕەتدا لە خەسڵەتی «یەكێتی»یەكەوە سەرچاوەی گرتووە، كە لە پشت دیدارەكانی نێو مەیدانەكان و ئەو تەكنیكی سۆشیال میدیایەی بووبێت، كە بۆ بەدیهێنانی بەكار هات. ئەویش وەك دەزانین، بریتی نەبوو لە بڵاوكراوەیەك كە دابەش بكرێت، یان گرێدانی كۆبوونەوە، شانەی رێكخستنیش نەبوون، بەڵكوو دیداری سەر تۆڕێك بوون كە تەكنیكی سۆشیال میدیا دەستەبەری كرد، هەروەها ماڵپەڕەكانی پێكەوەڕۆی كۆمەڵایەتی لە رێی نێتەوە دابینیان كرد. كەواتە ئەمانە پێوەندییەكن لە قوڕێكی نوێ، ئەو، نە لایەنگرییەكی ئایدیۆلۆژی و نە هاوكارییەكی چینایەتییە، بەڵكوو پێوەندییەكە ئیدی شۆڕشی زانیاری بواری پێ دەدات، نە ملكەچی لۆژیكی فەزاگەلی باویشە و نە ملكەچی جەمسەرەكانی باوی بڕیاردانیشە. ئیدی بەرانبەر بە مۆركی ستوونییانەی پلەبەندی و پێوەندیی نەریتیانەش، ئێمە خۆمان بەرانبەر بە پێوەندیی ئاسۆییانەدا بینی، كە بە زۆری سنووری جڤاك و نیشتمان تێپەڕ دەكەن.
هەڵبەت پەرەسەندنی رەوشەكە روونی كردەوە، كە ئەو راپەڕینانە زۆر سەركەوتوو نەبوون لە كردنەوەی ئاسۆكان و كردنەوەی داخرانەكان، خۆ رەنگە هۆی ئەوەش ئەمە بێت، كە ئەوان (راپەڕینەكان) تەنیا دژ بە دەسەڵات، یان پارت، یان گرووپی دەسەڵاتدار بوون، ئەوان دژی پێوەندیگەلی جڤاكی و رایەڵی ئاكار و شێوازی هزری و بەهاگەلی كولتووری، بەرپا نەبوون، ئەمەش بڕستی ئەوەیان دەداتی كە دووبارە چاو بە چەمكەكانی مرۆڤ و كۆمەڵ و هزر و مێژوودا بخشێننەوە. كارەكە تەنیا پەیوەست نەبوو بە گۆڕینی رژێمەیل، بەڵكوو هەروەها، لە بنەڕەتدا بۆ گۆڕینی زەین و بیركردنەوە بەرپا بوون.
ئیدی بۆیە، هەر زوو ئامانجی ئەو راپەڕینانە، بە زۆری، رووبەڕووی بەرهەڵستیی هێزەیلی نەریتپارێز و نەریت دەبوونەوە، هەروەها هەژموونی هزری متمانەكار كە خەسڵەتی میكانیزمی یەكانیگرانەی هەیە، هەموو فرە رایی و جیاوازییەك لە هەڵوێستدا رەت دەكاتەوە، ئەمەش وای لێ دەكات هەموو شتێك بئاخنێتە بازنەكەی خۆیەوە، ئیدی ناچاریشیان دەكات ملكەچی لۆژیكی ئەو بن، لەگەڵ ئەوەی كە ئەو شتە میكانیزمێكی ناچارانەش دەگرێتە خۆ، كە هێندەی نەبرد، بوو بە تۆتالیتاریایەكی هزری، پیادەبوونی خۆی لە بزووتنەوەی توندڕەودا بەدی كرد، هەموو ئەو شتانەشی رەت كردەوە كە راپەڕینەكان لە پێناویاندا بەرپا بوون، تەنانەت بەشداریش بوون لە زیاد بوونی داخرانی ئاسۆ و «داڕووخانی واقیع».
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ڕیبات