گرینگیی دەوڵەتانی كەنداو بۆ ئەمریكا لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە دەست پێدەكات و نهێنی ئەم گرینگیدانەش بوونی سەرچاوەیەكی وزەی زۆرە لەم ناوچەیە و لێرەدا ئەم پرسە بە چەند خاڵێك ئاماژە پێدەكەم:
1. پارێزگاریكردن لە داهاتەكانی نەوت ئەویش بە بەهێزكردنی رۆڵی ئەو داهاتانە لە ناوچەكەدا، بەتایبەتیش دوای جەنگی دووەمی جیهانی، كە ئەمەش وای كرد ئەمریكا كۆمپانیاكانی بخاتەگەڕ بۆ كنەو گەڕان بە دوای نەوتدا، هەروەها هەوڵ بدات شوێن پێیەك وەك بەریتانیا لە ناوچەكەدا بۆ خۆی بدۆزێتەوە، ئەم رووتێكردنەی ئەمریكا بۆ كەنداو دوای جەنگی دووەمی جیهانی گرینگییەكی ستراتیژیی لێكەوتەوە، ئەویش لەبەر دوو هۆكاری گرینگ، یەكەمیان زێدەبوونی گرینگیی كەنداو، هەروەها حەز و ئاەزووی ئەمریكا بەوەی كە ئاساییش و سەقامگیریی ناوچەكە بپارێزێت، هاوكات زامنكردنی بەردەوامیی هەناردەی نەوت بۆ ئەمریكا و هێزە پیشەسازییەكانی دیكە، دووەمیشیان بە هۆی هەڵكشانی ئاستی شەڕی سارد لەو ماوەیەداو ترسی ئەمریكا لە رووسیا كە نەبادا هەوڵبدات بگاتە ناوچەی كەنداو و دەست بەسەر سامانی سروشتیی ئەو ناوچەیەدا بگرێت.
2. گەشەسەندنی گۆڕانكاریی نەوت لە سیاسەتی جیهانیدا بەوشێوەیەی كە بە گرینگترین سەرچاوەی وزە دادەنرێت، قورساییەكی دیكە و سیمایەكی ستراتیژیی بە ناوچەی كەنداو بەخشی كە هەروا بە ئاسانی واز لە ناوچەی كەنداو نەهێندرێت، نەخاسمە دوای ئەوەی لە ساڵی 1973دا قەیرانی وزە توندتر بوو، كۆمپانیا بیانییەكانیش رۆڵی خۆیان لە سەرپەرشتی كردنی راستەوخۆی بەرهەمهێنانی نەوت لەدەست دا، لە ئەنجامی هەڵكشانی بزووتنەوە ئازادیخوازییە نیشتمانییەكان لە وڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتدا، هەروەها لەئاكامی خۆماڵیكردنی پشكەكانی نەوت لە (كوێت، ئیماراتی عەرەبی، عێراق، قەتەر و ئێران)، هاوكات خۆماڵیكردنی كۆمپانیای ئارامكۆ لەلایەن سعودییەوە، لە كاتێكدا كە ئەمریكا زیاتر پشتی بە ئێران و سعودیە دەبەست بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش لە كەنداودا، هەروەها هەرەسهێنانی هاوپەیمانەكەی لە ئێران لە ساڵی 1979دا، ئەمەش وایكرد كە ئەمریكا لەجیاتی ئێران چاو ببڕێتە عێراق تاكو لە ناوچەكەدا بەردەوام پشتگیریی لە هاوسەنگی بكات، نەوتیش ئەو كاتە پێویستییەكی گرینگی ئابووری بوو بۆ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپا و ژاپۆن، بەم شێوەیە خێرا دەستیانكرد بە پێشكەشكردنی یارمەتیی ئابووری و سەربازی بە حكومەتەكانی حەوزی كەنداو، تاكو بەرپەرچی هەر دەستدرێژییەك بدرێتەوە كە لە ناوەوە، یان دەرەوە رووبەڕوویان دەبێتەوە.
3. پێشتر و ئێستاش پرەنسیبی دابینكردنی نەوتی كەنداو لای ئەمریكا ئامانجێكی ستراتیژییە و سێ دەستكەوتی بۆ دەستەبەردەكات (بەردەوامیی توانای دەستكەوتنی داهاتی نەوت، نرخێكی ماقووڵ، هەروەها بە بڕێكی وەها كە پێویستییە پەرەسەندووەكانی ئەمریكا و دۆست و هاوپەیمانەكانی پڕبكاتەوە)، لەبەر ئەوە ئەمریكا رایگەیاند كە ئامادەیە هێزی سەربازی لە حاڵەتی بوونی هەر ناكۆكییەك لەسەر نرخی نەوت بەكاربهێنێت، تەنانەت لە لێدانی خودی بەرهەمهێنەرانی نەوتیش ئەگەر هاتوو ئەو سیاسەتانەیان پەیڕەوكرد دەربارەی نرخ و بڕی نەوت كە دەبێتە هۆكارێك بۆ تەنگ پێ هەڵچنینی دەوڵەتانی پیشەسازیی رۆژئاواو لە سەروویانەوە ئەمریكا، لەپاڵ دانانی پلانێكی ئەمریكا بۆ داگیركردنی بیرە نەوتییەكانی سعودیە لە حاڵەتێكدا ئەگەر شەڕێك هەڵبگیرسێت كە جارێكی دیكە مەترسیی عەرەبی بۆ سەر نەوت لێبكەوێتەوە (هەروەك لە ساڵی 1973 رووی دا) كە بە هێدمەی دووەمی نەوت ناسراوە.
4. لە ساڵی 1979دا رژێمی شای ئێران رووخا و بەمەش یەكێك لە گرینگترین كۆڵەكەی ستراتیژیی ئەمریكا هەرەسی هێنا، واتە ئەو ستراتیژییەتەی كە لەسەر هەردوو بنكەی ئیسڕائیل و ئێران دامەزرابوو، دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئێرانیش هەناردەكردنی نەوت بۆ ئیسڕائیل راگیرا و رێككەوتنی ئاڵوگۆڕیی بازرگانیش لەگەڵ ئەو وڵاتە هەڵوەشایەوە، لەپاڵ كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی نەوت دواتر بڕینی بە یەكجاری لە رۆژئاوا. ئەمە بێجگە لە هەڕەشەی ئێران بە داخستنی گەرووی ستراتیژیی هورمز بە رووی رێگەی دەریایی و ئاسمانی، ئەم رووداوانە بە تێكڕا بوونە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لە كۆتایی ساڵی 1979 واتا لە 17 دۆلار بۆ 43 دۆلار/ بۆ هەر بەرمیلێك نەوت، ئەمەش كاریگەریی راستەوخۆی بۆ سەر ئابووریی جیهان هەبوو.
5. لە سەردەمی كارتەر لە ساڵی 1980دا ئەمریكا بە خێرایی ناوچەی كەنداوی خستە نێو سنووری ناوچە زیندەگییەكانی ئاسایشی ئەمریكاوە، مافی دەستتێوەردانی سەربازیشی پێدا ئەگەر هاتوو بەرژەوەندییەكانی خۆی لەو ناوچەیەدا كەوتە مەترسییەوە. بۆیە هێزی دەستتێوەردانی خێرای پێكهێنا تاكو بۆ رووبەڕووبوونەوەی سێ ئەگەر كاربكات، (لەخۆگرتنی مەترسییە ئیقلیمییەكان، رووبەڕووبوونەوەی هەوڵەكانی ئێران بۆ داخستنی گەرووی هورمز، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی شۆڕشەكانی ناوخۆ كە دەبنە مەترسی بۆ سەر ئەو رژێمانەی لایەنگریی ئەون لە یەكێك لە دەوڵەتانی كەنداو كە هەناردەكردنی نەوت بۆ دەرەوە پەك دەخات). دوای رووداوەكانی كەنداویش ئەمریكا پرەنسیبی پارێزگاریكردنی لە شەرعییەتی نێودەوڵەتی گرتەبەر، ئەوە بوو لە ئۆپەراسیۆنی ئازادكردنی كوێتدا هێزی سەربازی بەكارهێنا و دوای ئەوەش بە شێوەیەكی فراوان هێزی بۆ رووخاندنی رژێمی سەدام لە 2003 بەكارهێنا لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندییە گرینگەكانی و كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی وزە و مسۆگەركردنی رێگەكانی گەیاندنی نەوت بە دەوڵەتانی بەكاربەری رۆژئاوا.
6. ئەمریكا دوای رووداوەكانی ساڵی 2003دا بە تەواوی لە ناوچەی كەنداو دەستی بەسەر سەرچاوەكانی وزەدا گرت، بۆ زامنكردنی كۆنتڕۆڵی تەواوی ئەم ناوچەیە كە چەقی قورسایی نەوتی جیهانە لە رووی یەدەگ و بەرهەمدا، چونكە ناوچەكە نزیكەی 715 ملیار بەرمیلی لە یەدەگی فەرمیی نەوتی تێدایە كە بریتییە لە 62%ی كۆی گشتیی جیهان و زیاتر لە توانای بەرهەمهێنانی جیهاندا، وێڕای 40%ی یەدەگی جیهان لە گازی سروشتی كە لە ناوچەی كەنداودا هەیە.
7. ئەمریكا جەختی لە سەر دابینكردنی پێداویستییەكانی خۆی لە نەوت لە ناوچەی كەنداو كردەوە، بەشێوەیەك كە 67%ی سەرتاپای هاوردەكانی دەوڵەتانی پیشەسازیی رۆژئاوا لە كەنداوەوە هاوردە دەكرێن، هەروەها 92%ی سەرتاپای هاوردەكانی نەوتیی ژاپۆن و 40%ی هاوردەكانی نەوتی ئەمریكا هەر لە كەنداوەوەیە، لێرەدا گرینگێتیی پارێزگاری كردنی نەوتی هەناردەكراو لە كەنداومان بۆ دەردەكەوێت، ئەویش لە میانی زیادبوونی بەكاربردن و كاریگەریی بۆ سەر دەوڵەتانی پیشەسازی (ئەمریكا و ئەوروپا و ژاپۆن)، هەروەها بێتوانایی ئەو دەوڵەتانە لە بەرهەمهێنان تاكو پێداویستیی خۆیان لە نەوت پڕبكەنەوە، لەكاتێكدا كە بەرهەمی نەوت لە زۆربەی دەوڵەتانی بەرهەمهێندا بێجگە لە دەوڵەتانی حەوزەی كەنداو پاشەكشەو كەم دەكات، ئەمە هاوكاتە لەگەڵ ئەو بەڵگانەی كە لە مەڵبەندی وزەی جیهانییەوە دەرچوون بەوەی كە لە ماوەی 40-50 ساڵی داهاتوو نەوت لە جیهاندا كۆتایی دێت، بۆیە ئەمریكا كاردەكات بۆ زامنكردنی ئاسایشی ئابووری و سەربازیی خۆی لە میانی 50 ساڵی داهاتوودا كە پشت بە یەدەگی نەوتی كەنداو دەبەستێت، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پاراستنی رەوانەكردنی نەوتی كەنداو بۆ ئەمریكا بە ئامانجێكی هەرە زیندوو و گرینگ دەژمێردرێت.
8. دوابەدوای رووداوەكانی 2001، ناوچەی كەنداو بوو بە مەڵبەندێكی جەرگەی سترایژییەتی ئەمریكی، ئەمەش مانای وایە كە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا ئامادەن بۆ هەر جۆرە جەنگێك، لەوانە ململانێی ئەتۆمی لە پێناو ئەوەی كە ناوچەكە نەكەوێتە دەست نەیارەكانیەوە، چونكە ئەگەر نەیارەكان ناوچەی كەنداو كۆنتڕۆڵ بكەن، ئەوا هاوسەنگیی هێزە نێودەوڵەتییەكان بۆ بەرژەوەندیی نەیارەكان دەگۆڕێت بە حوكمی كێشی ستراتیژی و نەوتیی كەنداو، لەم سۆنگەیەوە شەڕی ئازادكردنی كوێت و شەڕی رژێمی سەدام هەڵگیرسا لە پێناو (گرتنی عێراق و دابینكردنی بەرژەوەندییە زیندووەكانی ئەمریكا لە كەنداو و زامنكردنی ئەوەی كە دەوڵەتان بچنە ژێر باری ئەمریكا).
9. لەسەردەمی (كلنتۆن)دا ئەمریكا ئامانجەكانی دەوڵەتەكەی خۆی لە كەنداو راگەیاند، كە لە ئێستا و لە داهاتوودا ئەم ئامانجانە نەوت و بەردەوامبوونی دەرهێنان و هەناردەكردنی بگرێتەوە، هەروەها قەدەغەكردنی سەرهەڵدانی هەر هێزێكی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی كە لەتوانایدا بێت هەڕەشە بكات، یان ركابەریی هەژموون و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ناوچەی كەنداو بكات، ئەمریكاش لەسەردەمی (بۆش)دا جەختی لەسەر ستراتیژییەتێكی تازە كردەوە(بناغەكەی هێرشی خۆپارێزی و بوونی راستەوخۆی سەربازی بێت) لە كەنداو بۆ بەرچەرچدانەوەی هەر هێزێكی فراوانخوازی كە هەوڵبدات كۆنتڕۆڵی نەوت بكات لە میانی (شەڕی دژ بە تیرۆر، لەناوبردنی دەوڵەتانی تەوەری شەڕانگێزی، هەروەها پشتگیریی سیاسەتی بنیادنانی سیستەمەكانی حوكمڕانیی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرەتا لە عێراقەوە).
10. ئەو بایەخپێدانە چڕوپڕەی سەركردایەتیی سیاسی و سەربازیی ئەمریكا بە ناوچەی كەنداو، سەلماندی كە ئەو ناوچەیە یەدەگێكی زۆری نەوت لەخۆدەگرێت، هەروەها بە گرینگترین و گەورەترین بنكەی سووتەمەنی و كەرەستەی وزە دەژمێردرێت بۆ ئابووریی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی و سەرتاپای ماشێنی سەربازیی ئەمریكا، نەوتی كەنداو دەدرێتە كەشتیگەلەكانی دەریایی و بنكە سەربازییەكان لە دەریای سپی ناوەڕاست و هەردوو زەریای هیندی و پاسفیكدا، هەروەها توندبوونی لە هەمبەردۆسێی ئەتۆمیی ئێران لەبەر ئەوەی ئەو وڵاتە هەڕەشەیە بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا.
11. لە بەرژەوەندیی ئەمریكادایە كە ناوچەی كەنداو لە بارێكی ناسەقامگیردا بژێت، چونكە ئەگەر سەقامگیریی بەدی هات، ئەو كاتە پێویست بە دەستتێوەردانی سەربازیی ئەمریكا ناكات، بۆیە ئەمریكا دەیەوێت ناوچەكە هەر لە بارودۆخێكی گرژیدا بمێنێتەوە، تاكو پاساوی بوونی لەو ناوچەیەدا هەبێت، ئەویش بە بەكارهێنانی ئەوەی پێی دەگوترێ بازرگانیی هەڕەشە و پاراستن، واتا دابینكردنی پاراستن لەبەرامبەر نەوتدا، هەروەها پتەوكردنی ئامانجەكانی كە بریتین لە (چارەسەركردنی كورتهێنانی نەوتی، دابینكردنی جووڵەی بازرگانی و سەرمایە و ساغكردنەوەی كەلوپەل و كاڵا، كۆنتڕۆڵكردن لە رێی سیاسەتی نرخی نەوتەوە بۆ دەستكەوتنی نەوتی هەرزان، هەروەها كۆنتڕۆڵكردنی یەدەگی نەوتی دەوڵەتانی پیشەسازیی رۆژئاوا، لەوانەش ژاپۆن، گرتنەبەری بنكە سەربازییەكان تاكو بتوانێت لەو رێگەیەوە كۆنتڕۆڵی ناوچەكە بكات، كۆنتڕۆڵكردنی رێگەكانی زەمینی و دەریایی و ئاسمانی كە باشووری ئاسیا بە باشووری ئەوروپا دەبەستێتەوە بە رێگەی (زەریای هیندی، دەریای ئەلعەرەب، دەریای سوورو دەریای سپی ناوەڕاست).
12. ئەمریكا سیاسەتی لێدانی پێشوەختەی گرتەبەر لە مامەڵەكردن لەگەڵ دوژمنی تازە(تیرۆر)دا و چاوەڕوانی نەكرد تا مەترسییەكان كەڵەكە دەبن، هەروەها پرەنسیبی بڵاوكردنەوەی دیموكراسیی لە ناوچەكەی گرتەبەر بەو ناوەی كە گرینگترین ئامرازی یارمەتیدەری سووككردنی سەرچاوەكانی تیرۆر و پاڵنەرەكانیەتی، ئەویش بە مەبەستی پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی و زامنكردنی گەیشتنی نەوت بەو وڵاتە.
* راوێژكاری وزە لە ئاژانسی پاراستنی كوردستان