ئەو جیاوازییەی هەندێك كەس لە نێوان ئەم دوو چەمكەی جیهانیی و جیهانگیریی پێی گەیشتون، ڕەنگە لێرەدا دادمان نەدات، چونكە جیهانگیریی بە خۆی دەمانپێكێت و بە ئامانجمان دەكات، بەڵام سەبارەت بە جیهانیی ئەوە خۆمانین مەبەستمانە لێی تا بە ئامانجی بكەین، وەك ئاشكرایە پێویستە هەر لە دەسپێكەوە بڕیاربدەین لەسەر زەحمەتیەكانی پەیوەست بە دۆزی جیهانیی mondialite، سەرچاوەی ئەمەشمان لەم بارەیەوە بریتیە لە فرەیی چەمكە كارپێكراوەكان، وێڕای ئەو دوو زاراوەیەی لە ناونیشانەكەدا ئاماژەی پێدراوە، دوو چەمكی تری وەك گەردوونی universal،و ههسارهیی planetaireهەن، وێڕای خودی چەمكی جیهان..
بە پێچەوانەی دیدو ڕوانینی میتافیزیكییەوە كە فیكرێكی هەمووەكی سەرتاسەری بەسەر ماوە مێژووییەكان و جیاوازییە كەلتووریەكاندا دەسەپێنێت، لێرەدا دەگەینە ئەو بڕوایەی كە گەردوونیی، مێژوویەكی درێژی هەیە، بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا فیكریش بەهۆی سەروەرێتی تەكنیكەوە بۆتە فیكرێكی هەسارەیی، ئەمەش نەك بە پێی گریمانەی گەردوونییانەی میتافیزیكی، بەڵكو بەهۆی ئەو گۆڕانكارییەی كە مۆرك و چەمكی ئەنتۆلۆژیای گۆڕیوە، دواتر ئەویش بە هۆی گشتگیری و سەرتاپاگیریی تەكنیكەوەیە، ئیتر بەو شێوەیەو بە پێی ئەمە چەمكی جیهان پێكاوە.
ئەوەی وای لە جیهانی ئەمڕۆ كردووە ببێتە گوندێكی بچكۆلە، هەر ئەوەشە مۆدێلەكانی پەرەپێدان و دیزاینەكان و پلانەكانی بڵاوكردۆتەوەو كەرەسەكانی پێكەوەڕۆیی و بەسەركردنەوەی هەموو كایەو كێڵگەكان لە لایەن ڕاگەیاندنەكانەوەو چەسپاندنی تێگەیشتنێكی تازەی دەربارەی زەمەن خستۆتەكار، هەموو ئەمانە تایبەتمەند نییە بە تەنیا بۆ ناوچەیەك لە ناوچەكانی دنیادا،ههسارهییبوون یان كەوكەبی ناسنامەیەكی دیاریكراوی نییە، بەڵكو ئەمڕۆ ئەو خۆی هەموو ناسنامەیەك دەستنیشان دەكاتەوە، لەم ڕووەوە چوونە بن هەنگڵی هەسارەیی بوون، لەدایك بوونی بڕیارێكی ئیرادەگەریی وا نییە كە زاتێكی سایكۆلۆژی یان ڕۆشنبیری بڕیاردەربێت لەسەری، بەڵكو قەدەرێكی مێژووییە، مرۆڤی ئەم سەردەمە فڕێدەداتە ناو گەردوونەوە، بە ڕۆشنبیری ناو گەردوونیەت خۆیەوە..
ئایا چ شتێك دەمێنێتەوە، بەم حاڵەتەوە مانایەك بۆ چەمكی جیهانیی كە لە چەمكی گەردوونیی جودای بكاتەوە؟ دەسپێك بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێویستی بەوەیە وتەزایەكی كارپێكراو بۆ ئەم چەمكە لە لای گۆتە بخوازین، كە بریتیە لە كۆمەڵێك ژانری ئەدەبیاتی ڕابردوو لەگەڵ ژانری ئەدەبیاتی هەنوكەیی، كە لە ڕێی ڕوانینێكی ئینكلسكۆپیدیاییەوە دەتوانرێت بهێنرێنەوە بەر باس، بەوە دڵی ئاو ناخواتەوە جەخت بكاتەوە لەسەر ئەوەی بڵێت (ئەدەبی نەتەوەیی) هێندە ئامێزی كراوەیە دەتوانێت (ئەدەبە بێگانەكان) لە ئامێز بگرێت، هەروەها بەو واتایەش نایەتەوە كە مەبەستی لە ئەو شاكارە كۆسمۆپۆلۆژیا مەزنانە بێت كە توانیویانە باڵانمابن بۆ ئاستی پلۆرالیزەیی و هەمووەكی و بووبێتنە كەلەپوورێكی هاوچەرخانەی مرۆڤایەتی، ئەدەبی جیهانی لێتێگەیشتنێكی مێژوویی هەیە كە گرنگی بە باری وێستای سەردەمەكە دەدات، بە شێوەیەك كە دیالەكتیكەكەی وەهایە هەموو چەشنە ئەدەبیاتە نەتەوەییەكان لە خۆ بگرێت، سەردەمی ئەدەبی جیهانی تەنیا بەوەوە ناوەستێت كە ئەدەبیاتەكان كاریگەرییان بۆ سەر یەكتر هەبێت و بەس، بەڵكو هەبوونی خۆیان بە شێوەیەك درك پێ دەكەن لەو چوارچێوەیەدا كە وەك پرسێك بۆ خەریك بوون بە زیادكردنەوە، ئەمە ئەو سەردەمەیە كە تایبەتمەندی بەو شێوەیە هەست پێدەكرێت وەك ئەوەی بریتی بێت لە دەرچوون و كرانەوە.
كەواتە ئەم تێگەیشتنە قورسایی چەمكەكانی تایبەت بە زات و ئەویدی لە خۆیدا دەگرێت، هەروەها بیردۆزی ناسنامەو جیاوازیش، كە بە هۆیانەوە دەرچوونی ناسنامە لە زاتی خۆی دەبێتە پێكهاتەیەكی بنەڕەتی بۆ ناسنامە، دركپێكردنی بە زاتی خۆی دەبێتە درككردنێكی وەرچەرخاوانەی بە هەلومەرج، بە پێی كاریگەرییە بێ سنوورەكەی بەویدیەوە.
لەم ئاڕاستەیەوە سەردەمی جیهانیی ئەو سەردەمەیە كە تەنیا بەوە تێر نابێت كە ڕۆشنبیرییەكان كاریگەرییان لەسەر یەكتر هەبێت، بەڵكو درك بە هەبوون و ئاگایی خۆیان دەكەن لە چوارچێوەی دەوڵەمەند كردن و خەریكبوونیان و زیادبوونیان بە سەریەكترەوە، سەردەمێكە ڕۆشنبیری هەست بە خۆی دەكات بەوەی بریتی بێت لە دەرچوون لە زاتی خۆی.
ئەم دەرچوونە ناوازەیە بەوە دەناسرێتەوە كە ئەویدی بهێنێتە دەرەوە، ئەویدیەك كە ڕۆشنبیری لەبەردەمیدا دەسەوسانە، ئینجا وەك تایبەتمەندییەك دەتوێتەوەو شیدەبێتەوە بەو شێوەیەی كە لە ناو لەپی هۆیەكانی ڕاگەیاندن بێت، لەم بارەیەوە كۆندێرا دەنووسێت ((مادام هۆیەكانی ڕاگەیاندن بوونەتە هۆكارێك بۆ یەكخستنی مێژووی گۆی زەوی، كرداری پرۆسەی چڕكردنەوەو تەكنیكەكانی گەورەتر دەكەنەوە، لە جیهانێكدا پەخش و بڵاودەكەنەوە، كە هەمووی سادەكردنەوەیە بەسەر خۆیدا، ئەو دەستەواژە ئامادانە بڵاودەكەنەوە كە لە لایەن زۆرترین خەڵكەوە قبوڵ دەكرێن، یان لە لایەن هەمووانەوە، لە لایەن جەمسەری هەموو مرۆڤایەتیەوە، بە پێی ئەمە زۆر گرنگ نابێت جیاوازیی لە بەرژەوەندییە سیاسیەكانی ناو هەموو هۆیەكانی ڕاگەیاندن بەرجەستە ببنەوە، لە پشتەوەی ئەم جیاوازییە سادەو ساكارو ڕووكەشانەوە ڕۆحی هاوبەشیكردن باڵ دەكێشێت بەسەریدا، بۆ وەرگر بەسە كە ڕۆژانە چاوبخشێنێت بە ڕۆژنامە ئەمەریكی و ئەوروپیەكان، لە چەپەكانیەوە تا ڕاستڕەوەكانیان، لە ڕۆژنامەی تایمەوە تا ڕۆژنامەی شپیگڵ، تا ئەو وەرگرە خۆی ببینێتەوە لە ناو ئەو ڕوانینەی كە ئەمیش هەمان دیدی هەیە بۆ ئەو ژیانەی ڕەنگدەداتەوە لە ڕێكخستنەوەی خۆیدا بە پێی هەمان پێڕست، لە هەمان گۆشەی گۆڤارەكەوە، لە هەمان ستایلی ڕۆژنامەنووسیەوە، لە هەمان فەرهەنگی زمانەوانیەوە، لە هەمان شێوازو چێژی هونەرییەوە، لە هەمان ڕیزبەندییەكەوە كە پێی گرنگ بێت یان پێی بێ بایەخ بێت، ئەم ڕۆحیەتە هاوبەشە لە نێوان هۆیەكانی ڕاگەیاندنی لاوەكی لە پشت هەمەجۆرێتی سیاسییەوە، بریتیە لە ڕۆحی سەردەمەكەمان)).
كەواتە سەردەمەكەمان دوو ڕۆشنبیری ڕایدەكێشن: ڕۆشنبیرییەك كە بەرەو یەكبوونی دەبەن و هانمان دەدات هەمان خۆراكی ئەو دەرخواردی خۆمان بدەین، هەمان وێنەی تێدا ببینینەوە، بە هەمان هەستەوە كاریگەربین پێیەوە، ڕۆشنبیرییەكە دیاردەی هاوشێوە دەخاتەڕوو، چێژی هاوكوف، هەست و هەڵچوونی هاوجۆر، لە بەرانبەریشدا ڕۆشنبیریەكی تر هەیە كە بەهۆی هاوبارگەبوون و تێكەڵاوی نێوان تایبەتمەندییەكانەوە ئۆرگیناڵیی بوون وەدیدێنێت، بۆ ئەوەی پشكدارێتی جیهانیی بكات، وا لە تایبەتمەندیەكان دەكات ببێتە فرەیی.
لە كاتێكدا ڕۆشنبیری جیهانگیریی بە شێوەیەك دیاری دەكرێت كە پێوەندییەكانی هێز تێیدا جڵەوی مۆدێلێك بگرن كە بەهاو شێوازو زمانی خۆی فەرز بكات، بەهاو نرخی ڕەوایەتی بوونی تەنیا لە ڕێی ئەم مۆدێلەوە وەربگرێت، كەچی ڕۆشنبیری جیهانیی وا لە هەموو ڕۆشنبیرییەك دەكات كە لە چوارچێوەی خەریك بوون بە زیادكردنەوە كاریگەرێتی هەبێت، جیهانگیری دەكەوێتە بن كڵێشەی میكانیزمێكی یەكخستووی دیاریكراو، بەڵام جیهانیی سەرپەرشتی فرەییبوون دەكات، جیهانگیری تایبەتمەندێتی ناهێڵێت و لە ناوی دەبات، لە كاتێكدا تایبەتمەندێتی لە ناو ڕۆشنبیری جیهانیدا بە شێوەیەك درك پێدەكرێت بەوەی تێكەڵاوەیەكی بێ كۆتاییە، ئەمە وا ناگەیەنێت كە ڕۆشنبیری جیهانیی ناژی گەر لە باوەشی پێوەندییەكانی هێزدا نەبێت، بەڵام لە هەردووكیاندا هەمان جیاوازی و هاوگونجان لە پێوەندیدا تێیاندا كارگوزارن، هەروەها بە شێوەیەكی تریش لە كاردان كاتێ دەكەونە بن كڵێشەی چەشنایەتیەكەوە كە قابیل بە یەكلاكردنەوەن Nivellement، هاوكات هەموو جۆرە جیاوازییەكیش لە خۆ بەدوور دەگرن..
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ڕیبات