بارودۆخی ئەمنیی هەر وڵاتێك پشت دەبەستێ بە ئامادەگیی دامەزراوە ئەمنییە سەربازییە پسپۆڕەكان و ئەدای سەركردایەتیی سیاسی، هەروەها بە پتەویی بنیادی دەوڵەت و دروستیی ئەدای دەزگاكانی لەوانەش بوونی توانا ئابوورییەكان و كۆتایی هێنان بە نەخۆشییەكانی وەك بێكاری و هەژاری و زۆر شتی دیكە، دیارە لێرەدا لە واقیع دوور ناكەوینەوە كاتێ ئاماژە بكەین بە دوو حاڵەت لە عێراقی ئەمڕۆدا، كوردستان لە بارودۆخێكی سەقامگیر و ئاسایشدایە لەسایەی ئامادەگیی دامەزراوەكانی و دروستی و راستیی بڕیاری سیاسیدا، لەبەرامبەریشدا پشێویی رەوشی ئەمنی لە عێراقی فیدڕاڵدا لە سایەی ئەو ئیفلیجی و بێ تواناییەی كە بە دامەزراوەكانی حكومەتی فیدڕاڵەوە دیارە هەروەها لاوازیی ئیرادەی سیاسی. كاتێكیش دێینە سەر بارودۆخەكە و وردەكارییەكەی دەخوێنینەوە، دەبینین كە پێكهێنانی حكومەتی فیدڕاڵ لە بەغدا لەسەر بنەمای پشككاریی تایفی و خۆخەریككردن بە دابەشكردنی پۆستەكانەوەیە نەك دانانی بەرنامەكان كە پێشتر هەموو تواناكانی چارەسەركردنی ئەو پێشێلكارییانەی لەبەین بردووە. لەلایەكەوە كەسانێكی ململانێكار هەن لەنێو خودی باڵەكانی تایفەگەریدا كە هانیان دەدات تەگەرە و ئاستەنگ لەبەردەم هەوڵەكانی لایەنی دیكە بخوڵقێنن، لەلایەكی دیكەوە هەندێ بەرپرس دانراون، یان دادەنرێن كە بێ بڕوانامەن، یان بڕوانامەی ساختەیان هەیە و دواتر هیچ لێهاتووییان لێ بەدی ناكرێ تاكو لە شوێن ئەو بەرپرسیارێتییەدا بن، یان ئەدای گونجاوی وەزیفیان هەبێت.
بێجگە لەمانەش ئەو دامەزراوانە پڕیەتی لە خەڵكی میلیشیایی كە فەرمان لە لایەنە حزبییەكان وەردەگرن، نەك لە سەركردایەتیی ئیداریی حكومەت، دوور لەمەش بە ئاشكرا پۆستەكانی خۆیان بۆ خزمەتكردنی بزاڤی میلیشیایەكانیان دەقۆزنەوەو كاری رفاندن و پارەبەردانەوە و تاڵان ئەنجام دەدەن بە پێی ئەجێندای سەركردایەتییە تایفەگەرەكانیان لە ململانێیەكی سەختدا لە نێوان باڵە تایفەگەرییەكاندا لەسەر حیسابی سەقامگیریی بونیادی دەوڵەت و دامەزراوە فەرمییەكان.
جا ئەگەر بگەینە هەندێ پێكهاتە سەربازی و ئەمنی دەبینین كە بێ توانای پیشەیین لەلایەك هەروەها چەكی نوێیان نییە كە لەگەڵ ئەو ئەركەی بەرەنگاربوونەوەی ئەو هێزانەدا بگونجێت كە بە چەكی تازە چەكداركراون وێڕای گیانی خۆكوژییان لەشەڕدا، ئەمەش ئەو دیمەنەیە كە گوزارشتە لەو هەرەسهێنانە سەرتاسەرییەی ئەو دامەزراوەیە لە موسڵ و شار و پارێزگاكانی دیكە، كە لە سایەی دەسەڵاتی بێسەروبەردا داگیركران تا بوونە پاروویەكی جووراوی تیرۆر و چەتە خوێنڕێژەكانی.
بیروبڕوای سەربازیی سوپای ستەمكار بە درێژایی زیاتر لە سێ دەیە لەسەر فەلسەفەی شۆڤینی و فاشیستی دامەزرابوو كە بووە هۆی ئەنجامدانی تاوانگەلێكی قێزەوەن دەرحەق پێكهاتەكانی گەلی عێراق، لێرەدا دەكرێ ئاماژە بكەین بە تاوانەكانی جینۆسایید دژ بە مرۆڤایەتی كە سوپای پێشووی عێراق دەرحەق كورد ئەنجامیدان، بەڵام دوای هەڵوەشاندنەوەی ئەو سوپایە و دەزگا سەركوتكەرەكانی رژێمی بەزیو ئەلتەرناتیفێكی دیكەی ئەو سوپایە لەسەر بنەمای دروست پێك نەهات، بیروبڕوای سەربازیی لای سوپای عێراقی فیدڕاڵ بوونی نییە و پشتگوێ خستنێكی بەئەنقەستی هێزی پێشمەرگەش لەلایەن سەركردایەتیی فیدڕاڵی لە بەغدا بەو ناوەی بەشێكی سەرەكییە لە سوپای نیشتمانی عێراقی بەدی دەكرێت، ئەو هێزە لەگەڵ ئەو هەموو هەڵوێستە نەرێنیانەی بەغدا بەڵام رەگ و ریشە و ئەزموون و توانای خۆی داكوتاوە، چونكە پێشمەرگە هێزێكی مەشقپێكراوەو بیروبڕوای دروستی سەربازییان هەیە، پرسیارەكەش ئەوەیە بۆچی ئەو هێزە ناكرێت بە خاڵی سەرەتاو پێكهێنانی نموونەیی بنیادنانی سوپای عێراق فیدڕاڵی ؟
بەگشتی و بەر لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە جەخت دەكەینەوە لەسەر ئەوەی كە سوپایەكی بێ بیروبڕوای سەربازیی و بێ پاشخانێكی سیاسیی نیشتمانی كە هەموو پێكهاتەكانی دەوڵەتی فیدڕاڵی كۆكردبێتەوە، ناتوانێت ئامادەبێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەركەكان لە هەلومەرجێكی ئاساییدا، ئەدی چۆن ئەگەر وڵات تووشی شەڕێكی نەگریس هات لەگەڵ داگیركاریی تیرۆر كە سێییەكی رووبەری عێراقی گرتبێت، دەتوانێت ئامادەبێت!؟
لێرەوە و لەبەر رۆشنایی ئەم راستییەدا ئەنجامدانی دانوستانێكی نیشتمانی كە هەموو لایەك بگرێتەوە كارێكی پێویستە بۆ دانانی بناغەیەك بۆ بنیادنانی سوپا و دامەزراوە ئەمنییەكان بە شێوەیەكی كوالیتیی جیاواز نەك پێكەوەلكان هەروەك ئەمڕۆ روودەدات بە میكانیزمگەلێك كە دەكەوێتە بەر لۆژیكی پێش دەوڵەتی تازە!
ئەم ئەشكالییەتە لە سایەی بوونی گوتاری تایفەگەری و بەڕێوەبردنی پێكهاتەی حكومەتی فیدڕاڵی یەكلایی ناكرێتەوە، بەڵام ئێمە دەتوانین ئەو شەڕە نیشتمانییە ببەینەوەو لۆژیكی دەوڵەتی مەدەنی بسەپێنین بە رێگەی دانوستاندن كە پشت ببەستێ بە گوشاری داخوازییەكانی گەل لەلایەك و قۆستنەوەی دەرفەتی بوونی خەڵكی تازە و هی دیكەی بێلایەن كە بە چارەسەری ئەلتەرناتیف سواغ بدرێت لەبەر رۆشنایی ئاراستە گشتییەكەی گۆڕانكاریی كە لەلایەن دەوڵەتانەوە پشتیوانی لێكراوە بە مەرجی میكانیزمی تازە و بە پشت بەستن بە بنەمای دروستی بابەتییانەی بنیادنانی ئەو دوو دامەزراوە ئەمنییە گەورەیە.
بیرۆكەی بیروبڕوای سەربازیی سوپاو پۆلیس ناڕەزاییەكی بەهێز دەورووژێنێت لە دژی ئەوەی كە كارەكان بێ سوود و بێ ئەنجام لە بەرژەوەندیی میلیشیا چالاكەكانی سەرزەویدا بن لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوورو رۆژئاوا، كە لە كۆتاییدا ئەوان میلیشیان وێڕای پێكهاتەی تایفەگەرییان كە بوونیان دەقۆزنەوە بۆ مەرامی سەركردەكانیان و نانەوەی ململانێ لەگەڵ یەكدیدا، دواتر تێكدانی ژێرخانی سەرتاپای كۆمەڵگە، جا بۆ ئەوەی ئەو بیروبڕوایەی سوپاو پۆلیس سەقامگیر بێت و لە مەیدانیشدا بۆ جێبەجێكردنی یاسا و سەپاندنی دەسەڵاتی مەدەنی بەرجەستەبكرێت، پێویستە بەدوای میكانزمگەلێكی پراكتیكیدا بگەڕێین بۆ كۆتایی هێنان بە بوونی ئەو میلیشیایانە دوور لە بیرۆكەی ئەوەی كە سوپاو پۆلیس تێكەڵ بكرێت وەك شێوازێكی چارەسەر، چونكە ئەمە هەڵیناوەشێنێتەوە، بەڵكو دەیخاتەوە گەڕ و هەموو ئەو تاوانانەی پەردەپۆش دەكات كە ئەنجامی دەدەن، لەكاتێكدا كە راستییەكەی ئەوەیە چەك لەلایەن دەوڵەت نەك لە لایەنێكی دیكەوە قۆرخ بكرێت و بوونی ركابەران نەهێڵدرێت كە رۆڵی هەردوو دەزگای سەربازی و ئەمنی ئیفلیج دەكەن.
لە روانگەیەكی دیكەی خوێندنەوەی بارودۆخە ئەمنییەكە لەبەر رۆشنایی ئاستەكانی بنیادنانی ئەو دەزگایانەی لێی بەرپرسن، دەتوانین دوای ئەوە تێبینییەكی بەرچاوی دیكە تۆماربكەین سەبارەت بە پێكهاتەی سوپاو پۆلیس و موخابەرات، ئەو دوو دەزگایەی یەكەم لەرووی ژمارەوە هەڵاوێسراون، بەڵام لەوەش مەترسیدارتر لەو هەڵئاوسانەیە كە بریتییە لە بوونی دیاردەی (فەزائی- بندیوار)! واتا دیاریكردنی ژمارەیەكی زۆری ناوی خەیاڵی كە بەكردەوە بوونیان نییە، واتا ئەو پێكهاتەیە پێشتر هەرەسی هێناوە بەبێ شەڕكردن لەگەڵ دوژمنانی نیشتمان و گەل لەبەر بۆشایی و خەیاڵیی هەندێ لەو كەسانە!
رەنگە لابردنی ئەو لیستانە دوای ئاشكرابوونیان بەشێكی گرنگی چارەسەرەكە بێت، بەڵام ئەوەندە بەس نییە ئەگەر لێپێچینەوەی بەرپرسیارانی بەدوادا نەیەت و ئەوەی كە بەتاڵانیان بردووە بە هۆی ئەو میكانیزمە بگەڕێندرێتەوە لەو سامانە زۆرەو دواتر ئەو تاوانە بە ریشەكێشكردنی بەرپرسان رابگیرێت.
لێرەدا ئەركی گەڕان بەدوای ئەلتەرناتیف و قەرەبووكردنەوەی بنیادی سوپاو پۆلیس دەردەكەوێت بە قەبارەی گونجاوی ژمارەی ئە كەسانەی بەڕاستی خۆبەخشن لەو دوو هێزە تاكو بە شێوەیەكی دروست مەشق بدرێن و بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەركەی پێیان دەسپێردرێت، ئامادەبكرێن. بە مەرجێ خۆبەخشەكان بەپێی رێنمایی یاسایی هەڵبژێردرێن، نەك لەبەر خاتری لایەنێك، یان توێژێك، هەروەها سوپا و پۆلیس واز لە تایفەگەری پەراوێزخستن و پشتگوێ خستن بهێنن و لەسەر بنەمای تایفەگەری پێكهاتەكانیان بە كارمەند پڕنەكەنەوە، بەو شێوەیەی كە لاسەنگییەكی بنیادنەرانە لە نێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە و بەو جۆرەی كە فەلسەفەی تایفەگەری بە هەموو نەخۆشییەكانیەوە دەسەپێنێت.
بە وردبوونەوە لە روونكردنەوەی كەموكوڕیی بنیادنەرانەی دەزگا پەیوەندیدارەكانی ئاسایشی نیشتمانی، دیارە كە بیرۆكەی پڕچەككردن و مەشق ئەمەش لەو كاتەدایە كە بیروبڕوای تازەی سەربازی قبوڵ ناكرێت ئەگەر لەسەر بنەمای یەكلایی كردنەوەی تەواوی بنیادنانی خودی سوپای فیدڕاڵی سەیری بابەتەكە نەكرێت، لەبەر ئەوەی لە دوو بەش پێكدێت، بنەمایەكی پێشمەرگەیە كە پێویستە چەكداربكرێت و بە شێوەیەكی باش مەشق بدرێن و بە ئاستی چەكداركردن و مەشقی حكومەتی فیدڕاڵ، چونكە چەكداركردنی هێزی پێشمەرگە بریتییە لە هێزی عێراقی فیدڕاڵ، ئەو ئاراستەیە لە پلانی ستراتیژیدا مانای پەرەپێدانی كوالیتیی سەرتاسەرییە كە دەكرێ گۆڕانكاریی چاوەڕوانكراو لە ئەدا بێنێتەئاراوە، هەروەها لە دابینكردنی سەقامگیریی تەواوی بارودۆخی ئەمنیی وڵات.
ئێمە لە كاتێكدا هەوڵدەدەین هەندێ تەوەر بە رێگەی ستراتیژیی قووڵ و بنیادنەرانە لە چارەسەركردنیاندا دەستنیشان بكەین، ئەوا پەنجە ناخەینە سەر برینەكە لەسەر بنەمای خوێندەوەگەلێكی هەڵە، یان تیۆرێكی بێ بنەما، بەڵكو لەبەر رۆشنایی خوێندنەوەی واقیعەكە، وێڕای ئەو سەركەوتنەی لە ئەنجامی هێرشە ئاسمانییەكانی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی هاتۆتەدی لە كەمكردنەوەی مەترسیی تیرۆریستانی داعش، بەڵام دەستەكەوتەكان لە پاشەكشەدان لەبەر رۆشنایی ناڕوونیی وێنەی سەر زەوی تەنانەت هێزەكانی سەربازی و پۆلیس چەكیان پێ نەدراوە كە ئەمەش وایكرد چەند ناوچەیەكی گرنگ لەدەست بدەن كە بەر لە دوو مانگ گەڕاندبوویانەوە، هەروەك ئەوەی كە لە گوندەكانی ناوچەی بەغدادی و دەوروبەری قائیم و حەدیسە رووی دا، دیسان چۆن هەندێ كەرتی هێز بەبێ پشتیوانی و بە گەمارۆدراوی بەجێ دەهێڵدرێن بێ ئەوەی هیچ لێكدانەوەیەكی بابەتییانە بۆ ئەم كارە بكرێت، تەنیا رەهەندە تایفەگەرییەكە نەبێت لەلایەك و رەتكردنەوەی پشتیوانیی خەڵكی ئەو ناوچانە(بۆ نموونە رۆژئاوا) كە دەیانخاتە ژێر باری تاوانەكانی داعش و هێزەكانی تیرۆر بە هەموو پێكهاتەكانیانەوە، بەمەش دەرفەتی كشان و بەهێزبوون بۆ تیرۆر دەستەبەردەكات.
جا بۆ دیاریكردنی راڕایی و دوودڵی ئەوا دەبینین هەندێ لایەنی سەركردایەتیی حكومەتی فیدڕاڵ و ئەندامانی پەرلەمان باس لە بوونی خۆبەخش دەكەن كە بەمەش دەكرێ ئەو كەموكوڕییە قەرەبووبكرێتەوە لە پێكهاتە هەرەسهێنراو و هەڵوەشاوەكە، هەروەها باس لە پێشكەوتن دەكەن لە گەڕاندنەوەی بوونی دەوڵەت لە پارێزگاكان كە دەسەڵاتیان تێدا نەماوەو بۆ تیرۆریستانیان بەجێهێشت، تاكو داگیری بكەن، بەڵام چاودەپۆشن تەنانەت لە تەنیا ئاماژەیەك دەربارەی ئەوەی كە لە مەیدان روودەدات لە پاشەكشێی بێ پاساو ئەویش بە سەرلەنوێ رادەستكردنەوەی شارو گوندەكان بۆ دەسەڵاتی بێسەروبەری تیرۆر، هەروەك تازە ئاماژەمان پێكرد بە گەمارۆدانی لیوای 18 لە رۆژئاوای ئەنبار و كشانەوە لە چەند گوندێكی ناوچەی بەغدادی و بەجێهێشتنی عەشیرەتەكانی ئەلبونەمر و چەندانی دیكە بەبێ پشتیوانی تا لە دەسەڵاتی دۆزەخی دڕندانەی تیرۆریستانی داعش و هاوشێوەكانی رزگاریان بكات.
ئەم حاڵەتە تەنیا راڕاییەكی راگوزاریی نائاسایی نییە، بەڵكو حاڵەتێكی جەوهەریی هێزە تایەفەگەرەكان و بارودۆخە گشتییەكەیە كە پشتی بەستووە بە گوتارێكی میلیشیایی لە بەرپەرچدانەوەی هێزەكانی تیرۆردا، ئەمەش ئاڵۆزییەكانی زیاتركردووە بە هۆی رەفتارە نەرێنی و مەترسیدارەكانی هێزە تایفەگەرییەكان، تەنانەت هەندێ لایەن ئەركەكانیان بە لۆژیكی (رزگاركردن)ی خاك و پەرستنی(مرۆڤ) و قۆستنەوەو ئەنجامدانی تاوانی گەورە دەزانێت لەئاست هاووڵاتی لەسەر بنەمای جیاكاریی تایفەگەری و هەموو ئەو چەمك و ململانێیانەی لێیان دەبێتەوە.
لەنێو ئەو بێ سەروبەرییە ئەمنییەدا ناتوانین چارەسەرێكی پینەكاری بڕیاربدەین و لێدوانگەلی بەربڵاو بدەین و ملكەچیان بین، ئەوانە زیاترنین لە كوتینی دەهۆڵی بۆش و دەنگی بەرز، بەڵام بێ توانا لە گۆڕانكاریی جیددی بەرپرسیارانە، ئێمە لێرەدا بەراستی پشت دەبەستین بە گۆڕانكاریی لە ئیرادەی سیاسی ئەویش گرتنەبەری گوتاری نیشتمانیی عێراقێكی فیدڕاڵ، كە رێز لە هەردوو باڵی فیدڕاڵییەت بگرێت و دادپەروەری و یەكسانی لەنێوان رۆڵەكانی بەهەموو پێكهاتەو شێوەكان دابین بكات و دامەزراوەكانی بە بیروبڕواییەكی تازە بنیادبنێت كە پشت بە بوونی فیدڕاڵی ببەستێ و بەدوای بنەماكانی چارەسەركردنی گەندەڵیدا بگەڕێت لەو دوو دامەرزاوە گرنگەدا، هەروەها گرتنەبەری پێوانەی وەزیفی كوالیت و هەوڵی چەكداركردن و مەشقی جۆراوجۆر.
لەگەڵ بەتایبەتكردنی هەوڵی ئەمنی و ئەركەكان بە سوپاو پۆلیس و پلەبەندیی لە كۆتایی هێنان بە بوونی میلیشیاكان و چارەسەركردنی بابەتییانە، ئەویش بە تێكەڵكردنی ئەندامەكانیان لەگەڵ كۆمەڵگە و دەزگا هەمەجۆرەكان كە زیاتر گونجاون بۆ گرتنەخۆی كارمەندانی ئەو هێزانە و قەدەغەكردنیان لە مانەوەیان لەدەرەوەی دەسەڵات و یاساكانی دەوڵەت، لەگەڵ ئاگاداربوون لە كۆتایی هێنانی حاڵەتی پشتبەستن بە بوونی ئەوەی پێی دەڵێن: «حەشدی شەعبی»، هەروەها كۆتایی هێنان بە بیركردنەوە لە دابەشكردنی چەك بە رێگەی میلشیاكان و لەدەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت. لەگەڵ پێگەیشتن و تەواوبوونی ئەدای یەكە سەربازییەكان و پۆلیس ناكرێ هیچ چەكداركردنێك لە دەرەوەی چوارچێوەی سوپا قبوڵ بكرێت، وەك ئەوەی لەو ناوچانەی دەكەونە ژێر بەرگریی و پارێزگاریی پێشمەرگەدا هەیە، چونكە ئەو هێزانەن كە تواناكانیان پێگەیشتوون و دەتوانن ئەركەكانیان بەجێ بێنن و پێویستیشیان بە پێكهاتەی تازە نییە لە هیچ شێوەیەك، چونكە ئەو پێكهاتانە لە كۆتاییدا دەبنە بارگرانییەك كە ناكرێ دەست بە پێكهاتنی بكرێتەوە.
خوێندنەوەیكی بە ویژدانانەی بارودۆخی ئەمنی لە عێراقی فیدڕاڵی ئاماژەیە بۆ خوێندنەوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئەو وێنا تراژیدیا مرۆییانەی رووداوەكان پێمان دەدەن، كە پێویستیان بە گۆڕانكاریی كوالیتی خێرا هەیە، هەروەها ئەوپەڕی سوودوەرگرتن لە پشتیوانیی نێودەوڵەتی و چارەسەركردنی جددییانەی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی فیدڕاڵی، چونكە بنەمایەكی بنیادنەرانەیە كە چاوەڕوانی چارەسەرە، ئەگەر لەسەرەتای ساڵی تازەدا عێراقێكی سەقامگیر و سەركەوتوو بەسەر هەموو پێشێلكارە نەخۆشییەكانمان بوێت، ئەوا پێویستە ئەو لاپەڕەیە دابخەین كە لە ماوەی دەیەی رابردوودا بەم شێوە نەرێنییە بەسەر وڵاتی هێنا و دەبێ ئەو ئاراستەیە توند بكەین بە پلاندانانی ستراتیژیی تازە بە هەموو بنەمایەكی سەركەوتووتر و ئاشتییانەتردا، با بەرەی گەل بۆ بنیادنانی دەوڵەتی مەدەنی فراوانتربێت بەو بنەما بابەتییانە كە ئەمڕۆ لەبەردەستدان ئەگەر هاتوو دەرفەتەكە قۆسترایەوە، ئەگەر نا پەشیمانی دادنادات!



* توێژەری ئەكادیمی زانستە سیاسیەكان و سەرۆكی زانكۆی ئیبن روشد لە دانیمارك