لە سەدەی رابووردوودا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی لە چەندین رێكەوتننامەی نێودەوڵەتیدا ئاماژەی بۆ دەستەواژەی تیرۆر ودژایەتیكردنی كاری تیرۆریستانە كردووە، لەوانە رێكەوتننامەی جنێف سەبارەت بە قەدەغەكردنی كاری تیرۆریستانە، كە لە 16ی تشرینی دووەمی ساڵی 1937دا مۆركراوە.
بەپێی پەرەگرافی دووەم لە یەكەمین بەندی ئەم رێكەوتننامەیە چەمكی تیرۆر ئەو كارانە دەگرێتەوە كە دەبێتە هۆی ترساندن وتۆقاندنی كۆمەڵە كەسێك یان تەواوی گەلێك، لە رێگای ئەنجامدانی توندوتیژییەوە، لە ئاكامیدا ژیانی خەڵك یان ئەوانەی بە كاری فەرمی لە وڵاتەكەدا كار دەكەن، دەخاتە بەر مەترسییەوە.
هەروەها رێكەوتننامەی ئەوروپا بۆ دژایەتی تیرۆر كە لە ساڵی 1977دا مۆركراوە تاوانی تیرۆر بە تاوانێكی سیاسی دانانێت، ویەكەمین بەندی ئەم رێكەوتننامەیە دەستنیشانی تاوانی تیرۆریستانە بەم جۆرە دەكات:
ـ تاوانی دەستدرێژی كردنە سەر فڕۆكەی مەدەنی.
ـ رفاندن وبە بارمتەگرتن ودەست بەسەراگرتنی خەڵك.
ـ تاوانی فڕۆكە رفاندن.
ـ تاوانی دەستدرێژی كردنە سەر كەسایەتییە سیاسییەكان.
ـ هەركارێك توندوتیژی ناڕەوای تیادا دژ بە كەسێكی مەدەنی بەكاربهێنرێ، ژیان و سەلامەتییان بخاتە بەر مەترسییەوە.
بە پێی راگەیاندنی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان ژمارە2625ی ساڵی 1970دا دژ بە تیرۆر، كاروكردەوەی تیرۆریستانە تاوانێكی ئاساییە و ناكرێ بە تاوانێكی سیاسی لە قەڵەم بدرێ.
بەپێی ئەم راگەیاندنە هەموو شێوازەكانی كۆلۆنیالیزم وكاری نەژادپەرستی وپێشێلكردنی مافی مرۆڤ وداگیركردنی خاكی وڵاتێكی دیكە و مەترسی خستنە سەر ئاشتی جیهان، بە كاری تیرۆریستانە دادەنرێ.
ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پاش راگەیاندنەكەی كۆمەڵەی گشتی نەتەوەیەكگرتووەكان، لە چەندین بڕیاری جۆراوجۆردا ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە نابێ هیچ دەوڵەتێك دژ بە دەوڵەتێكی دیكە كاری تیرۆریستانە ئەنجام بدات، یان، بە مەبەستی ئەنجامدانی كاری تیرۆریستانە، هانی گرووپێكی چەكدار بدات، یارمەتی پێشكەش بكات، زەمینەی بۆ بڕەخسێنێ.
پاش شاڵاوە تیرۆریستانەكەی یانزەی سێبتەمبەر ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری 1373ی لە 28ی سێبتەمبەری 2001 وەرگرت.
بەپێی ئەم بڕیارە شاڵاوەكەی 11ی سێبتەمبەر بە كارێكی تیرۆریستانە دانرا، چونكە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی خستەبەر مەترسییەوە.
بڕیارەكە مافی بە هەر دەوڵەتێك كە رووبەڕووی تیرۆر دەبێتەوە دەدا، كە كارو كردەوەی گونجاو بگرێتە بەر بۆ بەرپەرچ دانەوەی ئەو مەترسییە، شەڕ دژ بە تیرۆر رابگەیەنێ. بڕیارەكە داوای لە دەوڵەتانی جیهان كرد كە لە ماوەی سێ مانگدا زانیاری پێویست بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا پێشكەش بكات بۆ هاوكاری كردنی لە پێناوی قەڵاچۆكردنی تیرۆردا.
سەرەڕای گرنگی هاوكاریی نێودەوڵەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، بڕیارەكەی ئەنجوومەنی ئاسایش گیروگرفتێكی یاسایی وپراكتیكی دروست كرد بە هۆی نەبوونی پێناسەیەكی نێودەوڵەتی بۆ چەمكی تیرۆر. بڕیارەكە كە مۆركێكی نێودەوڵەتی هەیە، دەستنیشان كردنی مەسەلەی تیرۆر بە شێوەیەكی پراكتیكی دەخاتە ژێر ركێفی پێناسەی ناوخۆیی ئەمەریكایی بۆ چەمكی تیرۆر. هەڵبەتە پێناسەی ئەمەریكا بۆ ئەم چەمكە رەنگدانەوەی بەرژەوەندییە ناوخۆییەكانی ئەم وڵاتە دەبێ، هەر لەو روانگەیەوە بڕیاری ئەوە دەدات كام رێكخراو، كام گرووپ، یان كام دەوڵەت تیرۆریستە.
لە پراكتیكی سیاسیدا، پێش شاڵاوەكانی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی بەسەر كوردستاندا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا چەمكی دژایەتیكردنی تیرۆر، مەسەلەی مافی گەلان بۆ دەستنیشانكردنی چارەنووسی خۆیان كە ئاكامەكەی گۆڕینی سنوری سیاسیی نێودەوڵەتی لە ناوچەكەدا بە ئەنجام دەگەیاند لە روانگەی بەرژەوەندییە هەنووكییەكانی خۆیەوە، بە دژایەتی یەكتر تەماشای دەكرد. ئەمەش وای كردووە كە تێكۆشانی هەندێ لایەنی سیاسی لە كوردستانی توركیا بە كاری تیرۆریستی لە قەڵەم بدات، چەندین رێكخراوی سیاسیی كوردستانیی خرابوونەوە لیستی بزووتنەوە تیرۆریستەكانەوە، لە كاتێكدا كە بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان تێكۆشانی گەلان بۆ دەستنیشانكردنی چارەنووس و رزگاری نیشتمانییان بە مەسەلەیەكی رەوا دادەنێ. بەڵام ئەمڕۆ بە هۆی شێوازی نوێی تیرۆری نێودەوڵەتییەوە كە دەوڵەتی خلافەتی ئیسلامی ئەنجامی دەدات، هەڕەشە لە ئاشتی و سەقامگیری جیهان و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات، حاڵەتێكی نوێ هاتۆتەكایەوەو بە شێوازێكی پراكتیكی ئەو دوو فاقە كە جاران بە ناكۆك و دژ بەیەكتر دادەنران لە یەك جەمسەر كۆبۆتەوەو بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان لە لایەكەوە بۆ مافی رەوای نیشتمانیی و سەربەخۆیی تێدەكۆشێت، لە هەمان كاتدا رووبەڕووی تیرۆری نێودەوڵەتی دەبێتەوە، وتەنانەت تاكە هێزی سەرەكییە لە سەر زەمینەی واقیعی جوگرافی مقاوەمەت دەكات. ئەمەش حاڵەتێكی نوێیە لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی و ئاكامەكەشی فراوانبوونی پشتگیری نێودەوڵەتی دەبێت بۆ دۆزی رەوای گەلی كوردستان.
بەڵام لە هەمان كاتدا بوونی بەرژەوەندی جیاواز لە كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا، وای كردووە كە تائێستا پێناسەیەكی یەكگرتوو سەبارەت بە چەمكی تیرۆر لە ئارادا نەبێ.
لەوە دەچێ پەرلەمانی كوردستان ئەم حاڵەتەی بە هەند وەرگرتبێ، بۆیە قانونی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠٠٦ لە پێناسەی چەمكی تیرۆردا ئاماژە بۆ چەندین تاوان دەكات، بە كاری تیرۆریستانە دەستنیشانیان دەكات. لەم روانگەیەوە پێناسەیەك بۆ كاری تیرۆر دەكات كە هەر كارێكی تاوانكاری رێكخراوە، یان هەڕەشە پێكردنییەتی، یان هاندانە بۆی، كە تاوانكار پەنای بۆ دەبات، بۆ ئەنجامدانی پلانێكی تاوانكارانەی تاك تاك، یان كۆمەڵكوژی، كەسێ یان كۆمەڵە كەسانێك، یان گرووپێك دەكاتە ئامانج، یان كوێرانە، ئەنجامی دەدات بە مەبەستی تۆقاندن وترس و دادوفیغان و ئاژاوەنانەوە لە ناو جەماوەردا، یان بیانترسێنێ بە جۆرێ سیستمی گشتی بشڵەژێنێ، یان ئاسایش وسەلامەتی هەرێم تووشی مەترسی بكات، بان زیان بە ژینگە، بە دامودەزگا، بە موڵكی گشتی یان موڵكی تایبەت بگەیەنێ، یان سەرچاوەی دەستهاتێكی سروشتی بخاتە بەر مەترسییەوە. دوای گفتوگۆ سەبارەت بەم پێناسەیەی كاری تیرۆر، ئامانج و مەبەستی سیاسی كە لە پشت ئەم تاوانەوەیە خراوەتە سەر پێناسەكە. ئەو مەبەستانەش لە هۆكاری سیاسی یان بیروبۆچوون، یان لە بەكافر دانانی بەرامبەر، بەرجەستە دەبێ.
لە داڕشتنی ئەم پێناسەیەش ئەوە رەچاو كراوە كە گشتگیر بێ، وتێكرای ئەو حاڵەتانە بگرێتە خۆی كە لە بەندە جۆراو جۆرەكانی یاساكەدا هاتوون.
كاتێك قانونەكە ئاماژە بۆ كاری تیرۆر دەكات، ناچار دەبێ ئەو حاڵەتانە دەستنیشان بكات كە بە كاری تیرۆر دادەنرێ. هەڵبەتە ئەو كردەوانەش لە یەك ئاست دا نین، بۆیە هەر كارێك لەو كاری تیرۆرانە سزای تایبەتی خۆی هەیە هەروەكو لە ماددەكانی ٢، ٣، ٤،٥دا هاتووە.
بە پێی ئەم پێناسەیە كە سوودی لە مەرجەعیەتی نیودەوڵەتی وەرگرتووەو رەچاوی تایبەتمەندی كوردستانیشی كردووە، چالاكییە دەوڵەتی خلافەتی ئیسلامی و كاروكردەوەكانی و شەڕی ناڕەوای دژ بە كوردستان و گەلانی ناوچەكە بە تیرۆر دادەنرێت، تەنانەت دەگاتە حاڵەتی ئیبادەی بەكومەڵ.
ئەو مەترسیانەی كە لە جێبەجێكردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە كوردستاندا دێتە پێشەوە، لەوەدایە كە نەریت وبەها دیموكراتییەكان لە پەیڕەوكردنی دەسەڵات دا سەقامگیر نەبووە. ئەمەش دەبێتە هۆی مەترسی لە داڕشتنی كارێكی نایاسایی لە چوارچێوەی سزاكانەوە. ئەوەی ئەم مەترسییە هێور دەكردەوە بەندی حەڤدە بوو لە قانونەكەدا كە ماوەی جێبەجێكردنی ئەم یاسایەی بە دوو ساڵ دەست نیشان كردووە، جگە لە لە بەندی سیانزە وچواردە كە ئاماژە بۆ رچاوكردنی نەریتەكانی مافی مروڤ و ڕێكەوتننامە نێودەوڵەتییەكان لە كاتی جێبەجێكردنی یاساكەدا دەكات. بەڵام بە هۆی بەردەوامبوونی مەترسییەكانی تیرۆر قانونی ژمارە ٣ی ساڵی ٢٠٠٦ بە قانونی ژمارە ١١ لە ساڵی ٢٠٠٨ دوو ساڵ درێژكرایەوە وپاشانیش بە قانونی ژمارە ٨ی ساڵی ٢٠١٠ تا ١٦/٧/٢٠١٢ درێژكرایەوە، و دواتر بە قانونی ژمارە ٧ی ساڵی ٢٠١٢ بۆ ماوەی دوو ساڵی دیكە درێژكرایەوە. لە هەمان كاتدا دەبینین بەردەوام هێزە ئیسلامییە سیاسییەكانی كوردستان بە تێبینی زۆرەوە دەڕواننە ئەم قانونە، ئەمەش رەنگدانەوەی ئەوەیە كە مۆركی تیرۆر لە ناوچەكەماندا سروشتێكی ئیسلامی سیاسیی وەرگرتووە.
بوونی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر كارێكی نائاساسییە لە هەلومەرجێكی نائاساییدا، تەنانەت لە حاڵەتی پێداویستی بوونی ئەم یاسایەش، تیرۆر تەنها لە رێگای بوونی ئەم یاسایەوە دژایەتی ناكرێ. رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر لە هەلومەرجی ئەمڕۆدا پێویستی بە نەخشە و پلانێكی نیشتمانی سەرانسەری بۆ قەڵاچۆكردنی هەیە. پێویستە ئەم نەخشەیە بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی گشتی بگرێتەوە.
تیرۆر وەك دیاردەیەك هۆكاری ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی هەیە. بوونی بارگرژی كۆمەڵایەتی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ وتەسككردنەوەی ئازادییە سیاسییەكان، ئاڵۆزی باری گوزەرانی خەڵك كۆمەڵێك فاكتەرن كە زەمینەیەكی لەبار بۆ چالاكی گرووپە تیرۆریستەكان لە نێو خەڵكدا درووست دەكات. بەڵام هۆكاری سەرەكی تیرۆری هاوچەرخ و بنەماكانی لە كوردستان و لە ناوچەكەماندا لە ئاكامی بەكارهێنانی ئاینە بۆ شیكردنەوەی و پەیڕەو كردنی كاری سیاسی كە سادەترین ئاكامەكانی تەكفیركردنی بەرامبەر و قبوڵنەكردنی فرەبوون و هەمەچەشنی و شەڕی ئاینیی یان تایفەگەرییە. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا زاڵبوونی ناسنامە لۆكالییەكان و پەروەردەنەكردن بە چەمكی هاووڵاتی كوردستانی و لاوازی نەریتە مەدەنییەكان و بڵاوبوونەوەی كەلتوری توندوتیژی لە كۆمەڵدا هۆكارن بۆ تەشەنەكردنی دیاردەی تیرۆر. سەرەڕای ئەو هۆكارانەش هێزە هەرێمایەتیەكان و دەستێوەردانی دەرەكی جۆراوجۆر هۆكارن بۆ تەشەنەكردنی دیاردەی تیرۆر.
بوونی قانونی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر كارێكی پێویستە، بەڵام ئەوەی لە هاوكێشەكەدا و نە ئەوەیە كە قانونەكە تەنها ئاماژە بۆ كۆمەڵێك رێوشوێنی سزاكارانە دەدا بێ ئەوەی ئاماژەیەكی تێدا بێت بۆ بوونی دەزگایەكی نیشتمانی كوردستانی بۆ دژایەتی تیرۆر كە ئەركی دانانی رێوشوێن وپلانی گونجاوبێت بۆ كارتێكردنە سەر كۆمەڵگا بە جۆرێك دژایەتی كردنی تیرۆر ئەركێكی كۆمەڵگایی ژمارە یەك بێت بە جۆرێك كە رەفتاری تاك لە كۆمەڵدا ئاڕاستەبكرێت بۆ هەڵتەكاندنی سەرچاوە كۆمەڵایەتییەكانی تیرۆر و بڵاوكردنەوەی كەلتوری بەیەكەوەژیان و قبوڵكردنی بەرامبەر.
بۆیە كاتی ئەوە هاتووە كە دەزگایەكی نیشتمانی بۆ هاووڵاتیبوونی كوردستانی لە نوێنەرانی وەزارەتی ناوخۆ و داد و ئەوقاف و كاروباری ئاینی و ڕۆشنبیری و پەروەردە و پێشمەرگە و دارایی و دەستەی گشتی ئاسایشی هەرێم پێك بهێنرێت، بۆ ئەوەی یەكێك لە كارەكانی لە ئاستی كۆمەڵایەتیدا بەرەنگاربوونەوە و نەهێشتنی تیرۆر بێت.
ئەمڕۆش چوونی كەسانی توندڕەوی ئیسلامی بۆ سوریا و بەشدارییان لەگەڵ گرووپە توندڕەوەكان یان لەگەڵ دەوڵەتی خلافەتی ئیسلامی، لەلایەكەوە ئاكامی زیادبوونی چالاكی ئیسلامی سیاسیی توندڕەوە لە كوردستاندا، كە بێ هیچ بەربەستێكی چالاكی خۆی ئەنجامدەدا، سوود لە فەزای گشتی كوردستان وەردەگرێت وبەشێك لە مزگەوتەكانی كردۆتە مۆڵگای پەروەردەكردن بە فیكری تیرۆریستی، لەلایەكی دیكەوە ئاكامی نەبوونی كاری پلانڕێژانەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە بۆ پەروەردەی مەدەنی و سەقامگیری نەریتی هاووڵاتیبوونی كوردستانی.
لە سەر ئاستی نێودەوڵەتیش بوونی سیستمێكی نێودەوڵەتی نوێی دوور لە تاكە جەمسەری، لە چوارچێوەی رەچاوكردنی تێكڕای تایبەتمەندییە كەلتورییە ناوخۆییەكان، نەهێشتنی چاوگەی بارگرژییە هەرێمایەتیەكان، زەمینە خۆشكەری قەڵاچۆكردنی تیرۆرە لە ئاستێكی جیهانیدا.
* ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان