راستییەكەو شایەنی بیرهێنانەوەیە كە هەرێمی كوردستان لەچەند مانگی رابردوودا بە ئەندازەی دوو دەیە لە تەمەنی حوكمڕانیی خۆی، ئەگەرچی بكەرێكی نادەوڵەتییە، بەڵام وەك هێزێكی نێونەتەوەیی رۆڵ دەبینێت. جگە لە نەوت كە لە سەر نەخشەی وزەی جیهاندا دەروازەیەكی بەجیهانیبوونیەتی، جەنگ لەگەڵ داعشدا دەرگایەكی دیكەی لەبەردەمدا خستەسەرپشت: رۆڵگێڕێكی كارا و بكەرێكی نادەوڵەتی لەسەر ئاستی ناوچەكە و نێودەوڵەتیش. سەرلەبەری قەیرانی ناوچەك بە هۆی تیرۆر و توندوتیژییەوە، بوونە ئەو پرد و بەندەرەی كە جوگرافیای كوردستان نەیبووە. چیدیكە ئێمە لەم قۆناخەدا ناپرسین بۆ كوردستان بەندەری دەریایی نییە؟ یا دابەشكراوە و دەروازەی گەیشتن بەجیهانی دەرەكی نییە. نەخێر، هەڕەشەو مەترسییەكان خۆیان فڕۆكەخانە و كونسڵخانە و پاسپۆرت و بەندەرن.
رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر، لەنێو مەیدانێكی نێودەوڵەتی و لەسەر سنوور و هەندێ ناوچەی كوردستاندا، دووخوێندنەوەی جیاواز هەڵدەگرێ. هەڵبەت، قۆستنەوەی قەیران و مەترسییەكان ئەنجامی ستراتیژیەت و فەلسەفەێكی سیاسییە كە هەڕەشە بۆ دەرفەت دەگۆڕێت. چونكی، هەموو هێرشێك چەندە گشتگیر و كوشندەش بێت، دەرفەتی مانەوەو هەڵسانەوەت پێدەدات. هەموو كەوتن و پێكانێك، چەندە بەئازاریش بێت، من بە «گورزی بەئاگاهاتنەوە»ی دەزانم.
ئیدی، شەڕەكان ئەگەر بەدیوێكدا لاوازیی سەربازی ئێمەی نیشاندا، وەلێ وەك چاودێرێكیش كەلێن و كەموكورتییەكانی خستەبەرچاومان. بۆیە دەبێ ئەم دیوە نادیدە نەگیرێت و بە دەرفەتێك بۆ توندوتۆڵكردنەوە و پتەوكردنەوەی هێزی بەرگریی بكەوێتەوە. واتە، هاوكار بێ لە رووی راهێنان بە چەكی نوێ و پێشكەوتوو، هەروەها رێخۆشكەر بێت بۆ رێخكستنەوە و بەدامەزراوەییكردنی هێزی پێشمەرگە.
بەڵام، خوێندنەوەیەكەی دیكە، پرسیارێكە: ئایا هێزی پێشمەرگە تەنها پارێزگارییە، نەك جۆرێك لە ژیان؟ واتە، هەر لەپێناو جەنگدایە، یان بۆ خۆشەویستی مرۆڤ و ژیانە؟ ئەم پرسیارە شیاوە، بۆ ئەوەی نەبادا مرۆڤی ئێمە ببێتە شەڕكەرێكی بەردەوام و هەر جەنگاندن لەپێناو جەنگدا. یەكێك لە ماڵوێرانییەكانی جەنگ ئەوەیە كە مانایەكی دیكەی جگە لەخۆی نییە. ئەگەر ژیانخوازی و سەقامگیری و رێزی گیانی مرۆڤ لە ژێر سایەی شەڕدا شارایەوە، ئیتر جەنگ دەبێتە جۆرێكیتری ژیان، بەڵام لە توندوتیژیی و زەبروزەنگدا. لەبەرئەوە مایەی بیرخستنەوەیە؛ لەوەتەی شەڕ بەرامبەر <داعش> دەكرێ، بەتایبەت لەنێو میدیا و گوتاری سیاسی ئێمەدا، خەریكە پەیامی ژیان لەگەرمەو شریقەی تەقوتۆقەكاندا ون دەبێتەوە.
لەوە هەڵەتر نییە كە وابزانین هەموو شتێك لەجەنگداو بەهێز دەبڕێتەوە و بەكۆتا دەگات. جا بە سەركەوتن بێ، یا نا! ئەوەی كە دەبێ بمێنێتەوە، خۆشەویستی مرۆڤ و ژیانە. هەڵبەت، ئەگەر شتێك هەبێ ناوی سەركەوتن بێت. بایەخدانی جیهان بە ئێمە باشە، بەڵام دەبێ روونیش بكرێتەوە ئێمە تەنها شەڕكەر و مرۆڤێكی چاونەترس نین لەمەرگ، بەڵكو ویستی ئێمە ژیان و سەربەخۆیی و ئاشتییە. دەنا، هیچ لەوەدا جیاواز نابین كە كەسێك خۆی دەتەقێنیتەوە. چونكی، ئەو لە ژیان دەترسێت نەك لە مردن! ركی خۆی لە ژیان، بۆ نەسڵەمینەوە لەمەرگ گۆڕیوە.
بۆیە، گۆڕینی جەنگ و وەیشومەكانی بۆ پەیامی ژیان و مرۆڤدۆستی، گەورەترین سەركەوتنە كە دەتوانێ سەرنجی هەموو دونیا بۆخۆی رابكێشێ لەپاش جەنگ. ئەگەر بمانەوێ، پاش خامۆشبوونەوەی بەرەكانی جەنگ، پشتیوانی مرۆڤدۆستانی دونیا هەر بەردەوام بێت. ئێمە لە هەموو گەلانی دونیا باشتر دەزانین، جگە لە وێرانەیی و توندوتیژی، جەنگ ناتوانێ مانایەكتیر ببەخشێت بە ژیان. لەبەر ئەوە، پێویستە مانا و هێز و تواناكانی خۆمان لەو دیو ئامڕاز و میكانیزمەكانی جەنگەوە بدۆزینەوە. وەبەرهێنان لەژیان و ماناو رەهەندەكانیدا بكەین. چیدیكە نەبینەوە بە جەنگاوەرەكانی سەدەكانی ناوەڕاست و سەردەمی شاخ كە هەر ئازایەتی و بوێری لە شەڕدا بدۆزێتەوە.
ناكرێ پێمانوا بێ هەر بەهێز دەتوانین تیرۆر و مەترسی و هەڕەشەكانی لەناو ببەین. نەخێر، هێزی كاراو ئازا تەنها لە شەڕی دەستەویەخەدا دەتوانێ نەیارەكان ببەزێنێت، بەڵام ناتوانێ بنەبڕی بكات. ئەوەی ژێرخانی توندوتیژی تەختدەكات، پەروەردەیەكی ژیاندۆست و مرۆڤخوازە، هۆشیاری بەژیانی مەدەنی و كۆمەڵگەی فرەیی و لیبراڵە. واتە، تاقە كۆششێكە كە بۆ كاڵكردنەوەی بیركردنەوەو پەروەردەیەك كە زەمینەسازی تیرۆر و كوشتبڕ دەكات. ژیانكردن، بەفێربوونی ژیانە، نەك شەڕكردنی دژی. ئیدی، نابێ شەڕ، چەك و سوپا لەپێداویستییە بەرگرییەكەی زیاتر بهێنێت.
كۆكردنەوەی هەموو خەم و ستراتیژیەتەكان، كورتكردنەوەی سیاسەت بۆ هێز، هەمیشە شەڕ و پێكدادان دەخوازێ. لەكاتێكدا سیاسەت پێش هەموو شتێك ژیانە، نەك جەنگان. تەواو پێچەوانەی ئەو دەستەواژەم كە سیاسەت بە هونەری جەنگ، بەڵام ئامرازی جیا، پێناسە دەكات. نەخێر، دەبێت پێناسەی سیاسەت لە ناوەڕا بە هونەری ژیان بگۆڕین. جگە لەوەی دەزانین هێز، توانای سەربازی پێویستییەكی ناچارییە، وەلێ دەكرێ پێش هەمووكەس لەسەرخۆمان هەڕەشە بێت، ئەگەر ئەو دامەزراوەیە و سیاسەتی بەڕێوەبردنی بدەینە دەستخۆی.
هەرگیز جەنگ و شەڕ باش نییە، ئەگەر بە زمانی رەوشتی و مرۆیی هەڵبسەنگێندرێ، بەڵام بەزمانی قازانج و سوود، رەنگە پاساوێكیتر بدرێتەوە. دیارە لەبەر ئەوەشە كە هێزە توندڕەوەكان پاساوی توندوتیژی و دڕندەییان بەدەقی پیرۆز دەدەنەوە، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە كە دژەكانیشانیان بكەونە هەمان هەڵەوە: لەپێناو بەرگری و پاراستنی چاكەی گشتیدا، هەموو رێگەیەك بە رەوا ببینن. ئیدی ئەوە پیشەی ئایدۆلۆجیاو بیروباوەڕە ئایینییەكانە كە بە دیدە ئابووری و سیاسییە دیماگۆجیەكانیان، شەڕ بەسەر باش و خراپدا دابەشدەكەن. لەكاتێكدا ئەوانە بەهۆی نیاز و مەبەستی پشت شەڕەكەوە، كەرەسەو ئامڕازە وێرانكارییەكان دەشارنەوە، یا لەبیردەكەن.
لەم سۆنگەوە دەبێ بزانین، ناكرێ مانای «پێشمەرگە بوون» هەر لە شەڕكردنەوەوە هەڵبگۆزین. واتە، بیكەینە ماكینەیەكی زەبەلاحی شەڕكردن. نەخێر، ئەو ناوە سیبمولێكە بۆ ژیانەوە، هەستانەوە لەشكست و رزگاربوون. دیارە، ئەمریكا و هێزە گەوەرەكانیش گەیشتوونەتە راستیەك: سەردەمی تاكڕەوەیی هێز وەك ئەوەی لە چاخی شانشینی و ئیمپراتۆرە مەزنەكاندا بووە، بەسەرچووە. لەبەرئەوەی دەكرێ بكەرێكی نادەوڵەتی گرفت و سەرئێشەی گەورە بنێتەوە. لە لێكۆڵینەوەیەكدا بەناوی «پارادۆكسی هێزو دەسەڵاتی ئەمریكا (The Paradox of American Power; Joseph S. Nye JR: Oxford University press 2002)»، سیاسەتناس (جۆزیف نای)، بەباشی پەنجەدەخاتە سەر ئەم لایەنە. تێزی سەرەكی نووسینەكە پرسیارێكە: ئایا رەوشی سیاسی و ئابووریی جیهان، تەنها بەهێز و دەسەڵاتێك دەڕوات بەڕێوە؟ چما لە بارتەقای هێزێكی تاكڕەویی وەك ئەمریكادایە، ئاسایشی و ئاشتی جیهانی مسۆگەر بكات؟
سەرنجڕاكێشترین بیرۆكەی (جۆزیف نای) لێرەدا، زەقكردنەوەی پارادۆكسێكە لەدەسەڵاتی سیاسی ئەمریكیدا: «تا لەسەر هەموو ئاستەكان، دەسەڵات و هێز زیاتربێت، ئەوەندەش مەترسی تیرۆر و پشێوی و نائارامی و پیسبوونی ژینگە زۆرترە»! لێرەوە، پەیوەندییەكی راستەوانە لە نێوان زیادبوونی هێز و پشێوی سیاسی و ئاسایشدا هەیە. جیهانی ئەمڕۆی شۆڕشی زانیاری و جیهانگیری بە تاكە هێزێك كۆنتڕۆڵ ناكرێت. ئاسایشیش بەتاقە زلهێزێ دابین نابێت. بۆیە، سیاسەتی نێودەوڵەتی پێویستی بە هێزێكی هاوشان و هاوتا هەیە، تا هەمبەریی لە سیاسەتی جیهاندا بێتەدی. پێدەچێ، ئەمریكا لە ناوچەكەدا بۆ ئەو هێزە بگەڕێت و «هاوپەیمانە كلاسیكییەكانی» كە لەگەڵ سەردەم و خواستەكانیدا نایەنەوە، بخاتە پێگەیەكی ترەوە.
بۆیە، هەرێم وەك بكەرێكی نێودەوڵەتی ئەگەر بیەوێ ببێتە ژمارەیەك لە تەرازووی هێزەكاندا، نابێ تەنها پشت بەهێزی سەربازی و چەك و نەوت ببەستێت. لەبەرئەوەی ركابەر و نەیاری تریشی لەسەر ئاستی ئابووری، كشتوكاڵ و ئاو و زانیاری و تەكنەلۆجی و هۆشیاری هەیە. كەواتە، تەنها پشتبەستن بە هێز و «سامانی چەك»، دووچاری پەتای (میرنشینەكانی كەنداو)مان دەكات. چونكی، ئەوسا هەموو سامانی ئێمە دەڕواتە نێو كڕین و بازاڕی چەكەوە، نەك پێشخستنی تەكنەلۆجیای زانیاری و بەرهەمێنانی سەربازی و بەرگری. هاوكات تەنها پشتبەستن بە نەوت، پەكخستنی كەرت و بوارەكانی دیكەی لێدەكەوێتەوە. جگەلەوەی، زێدەهێزیی، شەڕخوازیی دەوێت. لەكاتێكدا دەبێت جەنگ بۆ ئێمە، مانایەكی دیكەی جگە لەخۆی هەبێت.

***
* مامۆستای فەلسەفەی سیاسی و كۆمەڵایەتی-زانكۆی سەڵاحەدین-هەولێر