چارەنووسی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا ناڕۆشنە

چارەنووسی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا ناڕۆشنە
لە ماوەی دووساڵی رابردوودا ئەو حكومەتەی ئێستا لە دەسەڵاتدایە سەرقاڵی گفتوگۆیە لە بارەی ئایندەی توركیاوە لەگەڵ رێكخراوێكی چەكدار كە هێشتا بەردەوامە لەسەر ئەوەی بە «تیرۆریست» ناوی ببات. كە بە شێوەیەكی گشتی پێی دەوترێت: «پرۆسەی ئاشتی یاخود چارەسەر».
كاردانەوەی كەسێكی دەرەكی كە زانیاری نەبێت ئەوە دەبێت كە «ئەگەر ریشەی كێشەكە نەبوونی مافە دیموكراتییەكان و بەربەستەكانی بەردەم بەشداریكردن بێت، ئیدی بۆچی لەبارەی سروشتی رژێمەكەوە گفتوگۆ لەگەڵ لایەنێكی چەكداردا دەكەن؟ تەنانەت ئەم پرسیارە ساویلكەیەش پەردە لەسەر تێڕوانینی رەسمی لادەدات كە هێشتا لە بری برەودان بە ستانداردە دیموكراتییەكان، كێشەكە لە گۆشەنیگای ئەمنییەوە دەبینێت.
هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە ئەو لایەنەی هەڵبژێردراوە بۆ ئەوەی گفتوگۆی لەگەڵدا بكرێت، لەبارەی رێككەوتنی ئاشتییەوە بریتییە لە سەرۆكی «رێكخراوە تیرۆریستییەكە» و ئەوەی گفتوگۆی لەبارەوە كراوە، زیاتر نییە لە گەیشتن بە ئاگربەست، نەك گۆڕانی بنیادیی گەورە كە ببێتەهۆی ئەوەی دیموكراسی لە توركیا پتر فرەیی و گفتوگۆكاری بێت (deliberative democracy ).
باشە، بەلەبەرچاوگرتنی ئەم مەودا بەرتەسكە، ئایا چی بەدەست هێنراوە؟
شەممەی رابردوو شاندێكی هەدەپەی كوردی، یاخود پارتی كۆمەڵگەی دیموكراتی سەردانی سەركردەی پەكەكە (عەبدوڵڵا ئۆجەلان)ـی كرد، بۆ ئەوەی لەبارەی پێشبینیەكانی حكومەت بۆ راگەیاندنی یەكجارەكی چەكفڕێدان رای وەربگرێت. لایەنە رۆژنامەوانییەكانی نزیك لە حكومەت بە پەنهانی باسی ئەم موفاجەئەیەیان كردووە، بێ ئەوەی خەلفیەتێكی راست و دروستی هەبێت.
شاندەكەی هەدەپە كە لە زیندانەكەی دورگەی ئیمرالی گەڕانەوە و دوای پەیوەندیەكەیان لەگەڵ ئۆجەلان، زانیاری باشی چاوەڕوانكراویان پێی نەبوو، بەڵكو پلانێكی پێشكەوتوویان بۆ گفتوگۆی رەسمی هەڵگرتبوو. گومانی تێدا نییە ئەم دەرئەنجامە حكومەتی ناڕەحەت كرد كە خوازیاری كەشێكی ئارام بوو، پێش نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكانی هاوین.
بە پێچەوانەی حكومەتەوە كە خوازیاری بەدەستهێنانی سەركەوتنێكی خێرای لە چەكداماڵینی (پەكەكە)یە، بەڵام سەركردەی رێكخراوەكە دەیەوێت لە رێگەی زنجیرەیەك گفتوگۆی باشەوە هەنگاو لە دوای هەنگاو هەڵبگیرێت و رێكخراوەكەیان بە شێوەیەكی یاسایی رێپێدراو بێت. ئەو باوەڕی وایە كە بێ بوونی چوارچێوەیەكی یاسایی راست و دروست ئەوا گفتوگۆكان «لەگەڵ رێكخراوێكی تیرۆریستی» هیچ پابەندبوونێكی لە خۆناگرێت و بە ئاسانی لە لایەن دادگاوە هەڵدەوەشێنێتەوە.
دووەم، ئۆجەلان چاوەڕێ دەكات حكومەت كارێك بكات پێش ئەوەی ئاگربەستی هەمیشەیی بكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە. چونكە تاوەكو ئێستا بەڵێنە رەسمییەكان زارەكی بوون و سەنگێكی یاساییان نەبووە بۆ دامەزراوەكانی حكومەت بۆ ئەوەی پێیەوە پابەند بن.
چاوەڕوانییەكی دیكەی لایەنی كوردی بریتییە لە بوونی «چاوی لایەنی سێیەم» بۆ ئەوەی چاودێری گفتوگۆكان بكات، كە لە ئێستادا لە نێوان ئۆجەلان و بەرپرسەكانی هەواڵگریدا ئەنجام دەدرێن و پێی دەوترێت: «پەیوەندی». ئەم لایەنەی سێیەم پێكدێت لە شارەزایان و رۆشنبیران كە دەبنە شایەت بۆ بەدواداچوونی بەڵێنەكان و چاودێریكردنی جێبەجێكردنیان. تا ئێستا حكومەت نە بە ئیجابی و نە بە سلبی گوزارشتی لە تێڕوانینی خۆی نەكردووە لە پەیوەندی بە لایەنی سێیەمەوە لە پرۆسەكەدا كە بە توندی خستوویەتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە.
لە بەرامبەردا حكومەت دەیەوێت لەبەرامبەر هەر هەنگاوێكی زیادە كە هەڵدەگیرێت، شتێك بەدەست بێنێتەوە: « گەڕاندنەوەی ئاسایشی گشتی»، ئەمەش بە مانای سستبوونی تەواوی پەكەكە دێت لەو پارێزگایانەی زۆرینەیان كوردن كە –رەوشی ئاسایش- بەهۆی هەندێ رووداوی توندوتیژی دیاریكراوەوە پێشێل دەكرێت بۆ سەلماندنی ئەو راستییەی كە هێشتا رێكخراوەكە كارایە و كۆنتڕۆڵی بەدەستەوەیە. لێدوانی شاندەكە كە پەیامی ئۆجەلانیان هەڵگرتبوو، سێ خاڵی لە خۆگرتبوو كە داوا دەكات لە بەرامبەردا حكومەتیش كارێك ئەنجام بدات، لەوانە:
1. داڕشتنی چوارچێوەیەك بۆ گفتوگۆكان:
ئۆجەلان دەیەوێت ئاستی ئەو پەیوەندییانەی كە تا ئێستا لەگەڵ بیرۆكراتەكاندا ئەنجامی داون، بەرز بكاتەوە بۆ گفتوگۆی رەسمی كە سیاسیەكانیش لەخۆ بگرێت. لەگەڵ ئەمەدا ئێمە دەزانین كە ئۆجەلان «گەڵاڵەنامەی گفتوگۆی ئاشتی و دیموكراتییانەی»ی داڕشتووە و داویەتی بە بەرپرسە حكوومییەكان و ئەوانیش پشتیوانییان لێكردووە. كەواتە لە ئێستادا نەخشەیەك لەبەردەستە كە بەهۆیەوە پەكەكە دەتوانێت بە شێوەیەكی رەسمی گفتوگۆ لەگەڵ شاندەكانی دەوڵەتدا بكات.
لەوەش زیاتر، ئەوەی لەلایەن حكومەتەوە پشتیوانی دەكرێت و رەوانەی قەندیل دەكرێت (بارەگای سەرەكی باڵی سەربازیی پەكەكە) بۆ زانیاری و دەرگە واڵا دەكرێت بۆ ئەوەی خەڵكی گفتوگۆی لەبارەوە بكەن و بەشداری بكەن.
2. ئۆجەلان نەك تەنها هەر بناغەیەكی یاسایی دەوێت بۆ گفتوگۆكردن بەڵكو دەیەوێت بەردەوامیی جێبەجێكردنەكان ببینێت، ئەمەش بە مانای چاكسازی بەرچاو دێت. ئەمەش لە رووی یاسا داڕشتنەوە بەشداریی پەرلەمانی دەوێت.
بە تێڕوانین لە دەرئەنجامە تراژیدییەكانی هەوڵەكانی پێشوو بۆ هێنانەدی ئاشتی وەك: «گەڕانەوەی ئەندامانی پەكەكە لە ئەوروپا بۆ نیشتمان» یاخود چوونە نێو جەنگاوەرانی پەكەكە بۆ نێو عێراق لە رێی خابورەوە لە ساڵی 2010 بەبێ رێكاری یاسایی گونجاو، ئۆجەلان پێداگیرە لەسەر رەزامەندیی پەرلەمان بۆ پەیوەندی زیاتر و جێبەجێكردن. هەروەها ئەو بە شێوەیەكی تایبەتی نیگەرانە لە كشاندنەوەی میلیشیاكانی پەكەكە لە خاكی توركیا بە بێ گۆڕانكاری گونجاوكە بەڵێنی ئەنجامدانیان درا، بەڵام هەرگیز جێبەجێ نەكران.
كەواتە هەواڵ و زانیارییەكان لەبارەی ئاشتی درێژخایەن و وەستاندنی دوژمنكارییەكان بەستراون بە پێدانی پێگەیەكی یاسایی بە گفتوگۆكان و ئەنجامدانی گۆڕانكاری گونجاو لە دوای هەر هەنگاوێكی پرۆسەكە. تەنها ئەو كاتە گەورەترین پرۆسەی ئاشتی- بەڵێنپێدراو- كە چارەنووسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیاری دەكات لە ماوەی 4 بۆ 5 مانگدا دێتەدی.
چی دەبێت ئەگەر چاوەڕوانییەكانی ئۆجەلان جێبەجێ نەكرێن؟ ئەو خاڵی سێیەمی خۆی خستۆتەڕوو: «پشێوی ئیقلمیی قووڵ دەبێتەوە و ئەگەری كودەتاش سەرهەڵدەدات»، ئەم لێدوانە هەر تەنها هۆشدارییەك نییە، بەڵكو هەڕەشەشە، كە دەزانێت حكومەت ناچار دەبێت بانگی «شاسوارەكان» بكات، كاتێك دوژمنایەتییەكی بەربڵاو دەست پێدەكات.
ئەوەش روون بوو كە پرۆسەی ئاشتی باڵندەی نێو قەفەس و تەنها قۆرخكراوی دەستی حكومەت نییە. كوردەكان سەنگ و قورساییان بەدەست هێناوە و لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خاوەن رۆڵی بەرچاون. لەوەش زیاتر، ئێمە لە سەروبەندی نزیكبوونەوەین لە هەڵبژاردنە گشتییەكان لە توركیا. حكومەت پێویستی بە كەشێكی ئارام و سەلامەت هەیە بۆ بەدەستهێنانی سەركەوتنێكی دیكەی هەڵبژاردن. بە رەچاوكردنی ئەم هەل و مەرجانە ئەوا روونە كە گفتوگۆكان لەگەڵ پەكەكەدا بەو شێوەیە ئاسان نییە كە چاوەڕوان دەكرێت.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا
Top