مەبەستی كۆتایی لە ئایینێكی پابەند بە كتێب و تەرازوو بریتییە لەوەی خەڵكی وازبهێنن لە سەرەڕۆیی و دوژمنكاری و تاوانی نەگریس، دەست بگرن بە بەهاكانی حیكمەت و دادپەروەری و فەزیڵەتەوە، تا ئاشتەوایی و سەقامگیری لە كۆمەڵگەكاندا بەرقەرار بێت، ئەم رێبازەش تاك و كۆ، گەلان و هۆزەكان، هەر هەمووان دەگرێتەوە.
بە روونی ئەو رستە كۆمەبەستە تێماندەگەیەنێت كە لەسەر هەموو مرۆڤایەتی بە گشتی و بە بێ جیاوازی پێویستە هەندێك كردەوەی چاك ئەنجامبدەن بە شێوەیەك كە بە هۆیەوە ئاسایش و دادپەروەری نێوان تاكەكان و كۆمەڵگە چۆن چۆنی دەگاتە ئاستی ئەوەی تاكەكان تێیدا دەست بگرن بە دادوەرێتی و بە بێ زۆرلێكردنی فەرمانڕەوایان، ئەمەیان ئەركی پەیامی رۆحیانەی كتێب و پەیامە عەقڵیەكەیەتی بۆ كەسی عەقڵدار واتە ئەو تەرازووەیە كە لەم ئایەتەدا ئاماژەی پێدراوە.

مرۆڤ وەك زیندەبۆیەكی ئارام نەخوڵقاوەو خاڵی نییە لە ململانێ، بەڵكو لەوەتەی هەیە، لە ناو ململانێدا دەژی، چ لەگەڵ خودی خۆیدا بێت، یان لەگەڵ ئەوی تردا، لەمەدا مرۆڤ سیخناخە بە واڕسكێكی چیایی، یان تژییە بە بارودۆخێكی ژینگەیی دژوار، یان پڕاوپڕە بە بەرژەوەندییەكی دیاریكراو، لەو بارەیەشەوە قورئانی پیرۆز بە وتەیەكی رەوانبێژانەوە گوزارشتی لەم چەمكە كردووە، ئەویش لە سوڕەتی بەلەد كە تێیدا دەفەرمووێت: (لقد خلقنا الانسان فی كبد)، بەڵام خوای دلۆڤان مرۆڤی بە هۆی عەقڵییەوە لە زیندەبووانی دی ناوازەو جیا كردۆتەوە، عەقڵێك خێر و شەڕ لێك جودا دەكاتەوە و ئەو كردەوانە درك پێدەكات كە ئەنجامی دەدات و خاوەنی زەینییەت و مێژووە.
تاك بە بێ كۆمەڵ ناژی، ناشبێتە مرۆڤ بە بێ كۆمەڵگە، مرۆڤایەتی كە سیمبۆلە بۆ وشەی مرۆڤ بە بێ كۆمەڵ وەدینایەت، لە بارەی رەنگدانەوەی واڕسك و پەرت و بڵاویی ئارەزووەكان و لێكدژییەكانی بەرژەوەندی نێوان تاكەكان و كۆمەڵگەكان، ئاستی ئەو مەینەتی و موعاناتانە دەردەكەون كە تاك لە ژیاندا دەیچێژێ.
مێژووی دوور و درێژی مرۆڤایەتی لە قۆناغێكی شارستانیەت بۆ قۆناغێكی تر وەرسووڕاوە و بوارێك بۆ گومان ناهێڵێتەوە لەسەر گرفتی راستەقینەی مرۆڤ جەخت دەكرێتەوە لەوەیدا كە بەهێزەكان مەیلیان بەلای ستەم و دوژمنكاریدا دادەشكێت (ان الانسان لیطغی ان راه استغنی)..
مافی خوێنەرە پرسیار لەوە بكات: خۆ ئەگەر بەم شێوەیە بێت، ئەی چۆن مرۆڤ توانیویەتی لە ناو ئەم هەموو ململانێ سەختە وجودییەدا بوونی خۆی بپارێزێت؟
لەم بابەتەدا كورتەدا پێمان ناكرێت لەو هۆكارە هۆشمەندە ئەرێیانەی مرۆڤ بپێچینەوە كە لە ناو ئایینزا و شەریعەتەكان و داب و فەلسەفەكاندا ئاسۆكانی ئاشتەواییان بە رووی مرۆڤایەتیدا ئاوەڵا كردۆتەوە، یان بە پێچەوانەی ئەمانەشەوە ئەو هۆكارە دژوارانەمان پێ ریز ناكرێت كە مرۆڤیان پەلكێشكردۆتە ناو نەهامەتییەكانی جەنگ و وایان بەسەر مرۆڤایەتیدا هێناوە لە ناو توندوتیژێتی بەردەوام بێت، نیگەرانییەكان بەشێوەیەك تەشەنەیان سەند وەك لە ناوونیشانی وتارەكەدایە، كە ئەم نیگەرانییانە خودی مەنزڵگەی موسڵمانان و كۆمەڵگەكانی تریشی گرتۆتەوە لە ئاكامی هەڕەشەی تیرۆریستانە و سامناكی وەك سەربڕینی خەڵكانی سڤیل، چ لە ناو مۆسڵمانان خۆیان و چ لە ناو ئەوانی تریشەوە، تا ئەو ئاستەی ئیسلامەتییەك كە بۆ رەحمەتی خەڵكی هاتووە، ئێستا دەچوێندرێت بە قێزەونترین شێوەكانی تیرۆریستی، كە ویژدانی دنیا دەلەرزێنێت، ئەوەش هەمووی بەهۆی بەخراپ قۆزتنەوەی ئایینەكەیە لەلایەن كۆمەڵێك تاوانكارانی بێویژدانەوە، بەتایبەتی لەلایەن داعشییەكانەوە كە دروشمە ئایینییەكانیان بۆ رەواییدان بە ستەم و تاوانە قێزەونەكانیان قۆزتۆتەوە،
بۆ رەوینەوەی نیگەرانی كۆمەڵگە لەم دیاردە سەرهەڵداوە ناشرینەی داعشییەكان، دوو شت پێویستن ئەنجام بدرێن، یەكەمیان: زانینی رۆڵی راستەقینەی ئایین لە پێوەندی بە كۆمەڵگەوە وەك خوای گەورە روونیكردۆتەوە سەبارەت بە ئاستی وەڵامدانەوەی بۆ خۆزگە و خولیای نەتەوەكان لە ئازادی و سەقامگیركردنی بەرپرسیارێتی بۆ مافی چارەی خۆنووسین. دووەمیان: ریسواكردن و ئاشكراكردنی ئەو ساختەچێتی و لادانانەی كە توندڕەوان بە ناوی ئایینەوە پیادەی دەكەن.
سەبارەت بە یەكەمین خاڵ دەڵێین: وەك چۆن لە هەڵوێستێكی ئایینی دەدوێین و مەبەستمان لە ئایینی ئیسلامە لە دۆزەكەیدا، مەبەستمان لێی ئەو ویستە ئەزەلییەیە كە لە پێغەمبەری چاكەخواز محەمەد(د.خ) بوونی هەیە و هەروەها لە دووتوێی قورئانی پیرۆزەوە هەڵدەهێنجرێت، نەك لە هیچ سەرچاوەیەكی ترەوە، واتا ئەم ویستە تەنیا لە ناو ناخی قورئانەكەوە هەڵدەقوڵێت، نەك لە ناو ئەو فیقهەی كە لە ئیجتیهادی مرۆڤەوە دروست دەبێت، سەڕەرای بایەخی زۆریشی بۆ تێگەیشتن لە تێگەو ئاڕاستەكانی ئەم ویستە، نە لە مێژووی ئیسلامەتییەوە كە تێیدا پشت ببەسترێت بە سەرچاوەیەكانی حەقیقەت و ئۆرگیناڵیی تەواوەتی ئایینەكە.
لەو بارەیەوە رستەیەكی كۆكراوەی پڕ هێمانومای روون هەیە كە تایبەتە بە قورئانی پیرۆز و پوختەی پەیامی ئایینییە بۆ خەڵكی، ئەو رستەیەش لە سوڕەتی حەدیدەیە كە تێیدا دەفەرمووێت: (لیقوم الناس بالقسط) هەروەها لە تەواوی ئەو ئایەتە پیرۆزەدا دەفەرمووێت: (لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط. الی اخر الایە 25 من سورة الحدید)
واتە مەبەستی كۆتایی لە ئایینێكی پابەند بە كتێب و تەرازوو بریتییە لەوەی خەڵكی وازبهێنن لە سەرەڕۆیی و دوژمنكاری و تاوانی نەگریس، دەست بگرن بە بەهاكانی حیكمەت و دادپەروەری و فەزیڵەتەوە، تا ئاشتەوایی و سەقامگیری لە كۆمەڵگەكاندا بەرقەرار بێت، ئەم رێبازەش تاك و كۆ، گەلان و هۆزەكان، هەر هەمووان دەگرێتەوە.
بە روونی ئەو رستە كۆمەبەستە تێماندەگەیەنێت كە لەسەر هەموو مرۆڤایەتی بە گشتی و بەبێ جیاوازی پێویستە هەندێك كردەوەی چاك ئەنجامبدەن بە شێوەیەك كە بە هۆیەوە ئاسایش و دادپەروەری نێوان تاكەكان و كۆمەڵگە چۆن چۆنی دەگاتە ئاستی ئەوەی تاكەكان تێیدا دەست بگرن بە دادوەرێتی و بە بێ زۆرلێكردنی فەرمانڕەوایان، ئەمەیان ئەركی پەیامی رۆحیانەی كتێب و پەیامە عەقڵیەكەیەتی بۆ كەسی عەقڵدار واتە ئەو تەرازووەیە كە لەم ئایەتەدا ئاماژەی پێدراوە، زانراویشە مرۆڤ بریتیە لە جەستە و رۆح، لەگەڵ ئەوەدا ئیسلام زۆر بایەخی داوەتە جەستە لە رووی خاوێنی و پتەوبوونییەوە، ئەركی یەكەمینی بریتییە لە خۆراك پێدانی رۆح بە بەهاكانی بڕوادارێتی و ئیسلامگەرایی و دەركێشانی مەیل و ئارەزووە چڵێسەكان كە لایەنی ئاژەڵدارێتی لە مرۆڤدا زەق دەكەنەوە، هەموو مەبەستەكەش بۆ ئەوەیە مرۆڤ نزیك بخەنەوە لە وەدیهاتنی ئامانجە ئایینییەكە و خەڵكی هەستن بە پیشاندانی دادپەروەری، ئەو كاتە ئەو شتە وەدیدێت كە لە گێڕانەوەكاندا هاتووە، بەوەی خوای گەورە ئادەمی لەسەر وێنای خۆی خوڵقاندووە.
كتێبی پیرۆز لە ئایەتەكانیدا بەرنامەی ئەو خۆراكپێدانە رۆحییە پێشكەش دەكات، بەڵام تەرازوو كە رەدیفێكی بۆ قورئانی پیرۆز هێناوەتەوە، بەتایبەت لە ئایەتەكانیدا بریتییە لە كۆسووڕێكی دركپێكراوی عەقڵانی و ویژدانی ناو ناخی مرۆڤ بۆ زانینی خێرو شەڕ، بە پێی ئەم ئایەتە پیرۆزە كە تێیدا دەفەرموێت(وهدیناه النجدین) بەو شێوەیە راڤە كراوەتەوە كە تەرازوو بریتی بێت لە حیكمەت، بە واتای هەر كارێك كە راست و رەوان و چاكەكاری بێت، بە بەڵگەی ئەوەی قوڕئانی پیرۆز لە زۆربەی ئایەتە روونبیژییەكانیدا كتێب بە حیكمەت دەچوێنێت، بەهەرحاڵ كتێب بەگشتی واتای بایەخدان بە مەسەلە ئایینییە تایبەتمەندەكانی غەیب، بەڵام حیكمەت، یان تەرازوو بابەتەكانی بریتین لە عەقڵ.
لەم ئایەتەو ئەوانی تریشەوە روون دەبێتەوە كە ئیسلام دوو سەرچاوەی هەیە؛ یەكەمیان كتێبی پیرۆزەو دووەمیشیان ئەو حیكمەتەیە كە خوێندنەوەو فەرموودەكانی پێغەمبەری خوا دەگرێتەوە بۆ میللەتەكەی خۆی، ئەوەی پێوەندیدارە بە بڕوادارییەوە، یان بە توخمە ناسراوەكانیەوە لە مەعریفەكانی كە وەحی هێناونی، ئەوانە دەدۆزرێتەوە، واتە لە توخمەكان كتێبەكەدایە، بەڵام بابەتە گۆڕانكارییەكانی ژیانزانی، ماناكانی خۆیان لە عەقڵ وەردەگرن بە پێی زانیارییە مۆڕاڵی و عورف و پەندەكان كە رێی تێدەچێت ناچیزەییانە بێنە ناو كیانی تاك و كۆوە.
لەسەر بناغەی ئەم حەقیقەتە (قوڕئان)یە، هەڵوێستی راستەقینەی ئیسلام ئەوەیە پاڵپشت بێت بۆ مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكان و رێزگرتنی بەرانبەر و ئازادی را دەربڕین و زەمانەتی ئاسایشی كەسایەتییەكان و كۆمەڵگەكان و نەتەوەكان بە پێوەری دادوەری، كە ئەمەش عورف ودابی خودایە بۆ مرۆڤ، نەك توندوتیژی و سەربڕینی كەسانی بێگوناه..
ئەگەر ئامانجیش لە ئایین پێكهێنانی كۆمەڵگەیەكی دادپەروەرانە بێت، كۆمەڵگەی دادپەروەریش بریتی بێت لە لوتكە و دوندی سەكینە و ئارامی و سەقامگیریی، لەو كۆمەڵگەیەدا دوژمنكاری و دەستبەسەراگرتنی مافەكانی ئەوانیتری تێدا حەرام بكرێت، لێبوردەیی بڵاوبێتەوە. بەڵام پرسیار ئەوەیە ئەی بۆچی ئەم فیردەوسە لە نێوان موسڵمانان نەهاتۆتەدی؟ ئەی بۆچی لە بابەت دۆزەكانی ئازادی و كرانەوە بە رووی گەلانی تردا، موسڵمانان هیچیان بە هیچ نەكردووە؟ وێڕای ئەوەی ئیسلام پێشەنگە بۆ بەرجەستەبوونەوەی رێبازی یەكترناسین لە نێوان گەلان و بەزەییهاتنەوە بە یەكتردا و دوورخستنەوەی رق و كینە.
بە پوختی دەڵێین: ئایین، یان یاسا جیاوازن، هەر بۆیە جێبەجێكردنی ئایین شتێكی ترە، ئایین فرمانێكی خواوەندە، جێبەجێكردن فرمانێكی مرۆییە، خوای گەورە وای هێناوە كە مرۆڤ ئازادە لەوەی دەیەوێت و هەڵیدەبژێرێت (فمن شاء فلیوءمن و من شاه فلیكفر) ئەركی ئایین هاریكاریكردنی مرۆڤە لە زاڵبوون بەسەر ئارەزووە چڵێسەكانیدا، نەك زاڵبوونی بەسەر ئەوانی تردا، لە ژینگەی گونجاودا مرۆڤ دەكەوێتە بەر باری فەرامۆشكردنی ئایین، ئەویش بەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆی.
مادام مێژوو لە كردەوەی مرۆڤە و سروشتی ئەویشمان زانیوە، مێژووی موسڵمانان دەوڵەمەندە هەر وەك مێژووی ئەوانی تریش كە دەوڵەمەندن بە دەستدرێژیكردنە سەر ئازادییەكانی ئەوانی تر كە بە هیچ كلۆجێك ئەمە دەربڕی راستەقینەی ئایین نییە، ئەوەی ریسواییەكان ببینێت بۆی دەردەكەوێت كە هەرچی پێشێلكاری هەیە كە لە حەقی بەنیادەم و كیژ و كوڕانی دەكرێت و توندڕەوان بە ناوی ئایینەوە دەیكەن، ناكۆكە لەگەڵ ئایینی ئیسلام، بەڵكو ئەوە لاساییكردنەوەی لایەنی ساختەیی مێژووی موسڵمانانە و هیچ پێوەندییەكی بە ئایینی خواوە نییە، ئایینێكە لەسەر بناغەی پێوەری دادپەروەری داڕێژراوەتەوە، ئەمەندە بەسە بۆ ئاشكراكردنی توندڕەوان و ناساندنیان، كە بە لامانەوە گرنگە جەختی لەسەر بكەینەوە، لە ژێر رۆشنایی حەقیقەتەكانی قوڕئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەری دەستپاك (د.خ) كە بە هۆیانەوە دەسەلمێندرێت كە ئایینی ئیسلام ئایینی ئاشتییە، نەك ئایینی توندوتیژی، ئایینێكە بانگەواز دەكات بۆ حیكمەت و بۆ كاری چاكە، ئایینی یەكترناسینە لە نێوان خەڵكی و نەتەوە و میللەتاندا، نەك ئایینی رق و كینە و رەتكردنەوەی ئەوانی تر (والله یدعو الی دار السلام).
* سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی