مێژووی نوێی عێراق، لەوەتەی دامەزراندنی دەوڵەتی پاشانشینیی ساڵی 1921 و تا بە ئەمڕۆشی دەگات، وانەیەكی زۆری پێشكەش بەوانە كردووە كە دەیانەوێت لەو مێژووەوە شتێك فێربن، لە وانەكانی مێژووی گەلانی دیكە بگەڕێ كە تەژییە لە پەندو ئامۆژگاری، بۆ ئەوانەی كە دەیانەوێت بە شێوەیەكی رێكوپێك سیاسەتێكی عەقڵانی دانایانە و بەڕێوەبردنی دەوڵەت و حكومەت پیادە بكەن، لە میانی چەند دەیەكانی رابردوودا حوكمڕانانی عێراق سەلماندوویانە كە ئەوان نایانەوێت لەو مێژووە هیچ شتێ فێر بن، هەر حوكمڕانێك لەوانە دەیویست ئەزموونی كەسێتیی خۆی لەسەر حیسابی بەرژەوەندییەكانی گەلی عێراق بە هەموو نەتەوە و ئایین و مەزهەبە ئایینی و ئایدیۆلۆژییەكان پیادەبكات، ئەو حوكمڕانانە بە سیاسەت و رێكار و هەڵوێستەكانیان سەلماندیان كە ئەوان، یان ستەمكارن، یان هەست و هۆشیارییان لە رووی دیموكراسییەت و بەرژەوەندییەكان و ئیرادەی گەلەكەیان كەمە و خۆیان كردووە بە بەرپرس بەسەر میللەتەوە. ئاكامە ترسناكەكەی ئەمەش بەسەر كۆمەڵگە و ئابووریی نیشتمانی و پێشكەوتنی مەدەنی و شارستانی لە رووداوەكانی ساڵانی سەدەی بیستەم و دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكەمدا بەدەركەوت كە تائێستاش هەر بەردەوامە. قێزەوەنترینی ئەم ئاكامانەش بریتی بوون لە شەڕە ناوخۆیی و دەرەكییەكان و ئابڵوقەی ئابووری و داگیركاری و هێرشبردن و زەوتكردن و تاڵان و بڕۆی زیاتر لە ملیۆنێك مرۆڤ و بەقەد ئەوەندەش برینداربوون و كەمئەندامبوون و تێكچوونی ئابووری و زیانی دارایی و شارستانی و زیان گەیاندن بە شوێنەوارە عێراقییەكان كە بە هیچ شێوەیەك قەرەبوو ناكرێنەوە، ئەمەش ململانێ و ناكۆكی و رق و كینەی بێ شوماری بەدوای خۆیدا هێنا. یەكێك لە گرنگترین وانەی عێراقی هاوچەرخ پەیوەستە بە پێوەندی نێوان هەردوو گەلی كورد و عەرەبەوە لەگەڵ پشتگوێ نەخستنی گرنگیی پێوەندی لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەی وڵات. ئەم وتارەی من پەیوەستە بە پێوەندی نێوان هەردوو گەلی عەرەب و كوردەوە.
لە میانی زیاتر لە نۆ دەیەی رابردوودا حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق نكۆڵییان لە مافی چارەی خۆنووسیی كورد كردووە، جا چ لە خۆبەڕێوەبردن، یان ئۆتۆنۆمی، یاخود فیدڕاڵیدا بووبێت، یانیش لە مافی چارەی خۆنووسین لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی نیشتمانیی سەربەخۆدا بووبێت، وەك مافێكی رەوا و چەسپاو كە بەڵگەنامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و مافی گەلانی بچووك و گەورە دووپاتیان لێ كردۆتەوە. لە ئاكامی ئەو هەڵوێستە شۆڤینییەی كە نكوڵی لە مافی گەلانی دیكە دەكات، بە درێژایی دەیەكانی رابردوودا گەلی كورد خەباتێكی سەخت و تاڵی كردو قوربانییەكی زۆری مرۆیی و ماددیی لە پێناو وەدەست هێنانی مافی رەوای خۆی لە مافی چارەی خۆنووسیندا پێشكەش كردووە، بۆیە ئەو هەموو راپەڕین و شۆڕشانەی پێشووی تەنیا لە بەرامبەر ئەو هەڵوێستە شۆڤێنیە بووە كە حكومەتە عەرەبییە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق لە بەغدا پیادەیان كردووە، كە بە شێوەیەكی هەڵاوێر قێزەونییەكەی لە تاوانەكانی جینۆساییدو دژی مرۆڤایەتی لە پرۆسەكانی ئەنفالە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە و سەركوتكردنی راپەڕینی 1991دا بەدەركەوت. كاتێكیش لە ساڵی 1992دا گەلی كورد فیدڕاڵییەتی خۆی لەسەر خاكی باشووری كوردستان راگەیاند، هەرگیز سەربەخۆیی هەرێمی رانەگەیاند، بەڵكو مانەوەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی هێشتەوە كە دواتر لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراقی فیدڕاڵدا بڕیاری لێ درا، ئایا هەڵوێستی شۆڤێنییەتی حوكمڕانانی عێراق دوای رووخانی دیكتاتۆریەت و داننانی دەستووری عێراق بە فیدڕاڵییەتی كوردستان كۆتایی هات؟ هەموو بەڵگەكانی ژێردەستمان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە رژێمی سیاسیی تایەفەگەریی كە لەسەر داروپەردووی رژێمی دیكتاتۆریەتی بەعسی فاشیست دروست بوو پەندی لە وانەكانی پێشوو وەرنەگرتووەو و لەپاڵ تایەفەگەریی سیاسیشدا شۆڤێنییەتی سیاسی لە هەڵوێستیدا بەرامبەر هەرێمی كوردستان پەیڕەو كردووە، ئەمەش لە سیاسەتەكانی هەر سێ حكومەتی یەك لە دوای یەكدا هاتووە لەوەتەی دیكتاتۆریەت رووخاوە تا بە ئەمڕۆ دەگات، كە هەردەم نەیانتوانیوە لە رووی پرەنسیپەوە دان بنێن بە مافی چارەی خۆنووسینی كورددا، دواتر ئەو حكومەتانە لەسەر بنەمای سەپاندنی مانەوەی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا سیاسەتەكانیان داڕشتووە، نەك بەپێی ویستی گەل. ئەم هەڵوێستە و هەڵوێست و سیاسەتەكانی دیكە، بە تایبەتیش لە سەردەمی نوری مالكی كە سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، كەشوهەوایەكی ئیستسنائی لە بێ متمانەیی لە نێوان هەردوو حكومەت هاتە ئاراوە، كە بووە هۆی هەڵكشانی روانینێكی پەڕگیرانە بەرامبەر بە عێراق بەگشتی، هەروەها بەرامبەر بە هەرێمیش، لە كاتێكیشدا كە هەڵوێستی مەبدەئیی روونی گەلی عێراق و هێزە سیاسییە سەرەكییەكان لەم قۆناغەدا بۆ دواوە گەڕایەوە، هەروەها حكومەتی فیدڕاڵ هەوڵی نەدا بۆ نموونە دیراسەی سیستەمی سیاسیی فیدڕاڵی ئەڵمانیا بكات، كە لە چوارچێوەی یەك گەلدایە بەڵام دەسەڵاتگەلێكی گەورەو گرنگی بە حكومەتە فیدڕاڵییەكان داوە، لەكاتێكدا كە عێراق زیاتر لە میللەتێكی تێدایەو دواتر مافی كوردە كە دەسەڵاتگەلێكی فراوانی هەبێت لە چوارچێوەی فیدڕاڵییەتدا، كە هەر ئەمەش هۆیەك بووە كە بێ متمانەیی و لەیەك ترسانی زیاتر توند و قووڵتر كردۆتەوە.
میتۆدی حكومەتی عێراق لە هەمبەر هەرێمی كوردستان لە چەند سیاسەتێكدا بەدەركەوت كە لە هەڵوێستی شۆڤینیانەی نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەرجەستە بووە، سەرباری تایفەگەریی نەفرەتلێكراو و كاڵفامیی بە سیاسەت، لە خوارەوە باس لە لایەنێكی ئەم سیاسەتە دەكەم، كە بریتییە لە هەڵوێست وەرگرتن لەهەمبەر پڕچەككردنی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان كە بەشێكە لە هێزی سەربازیی عێراق. لێرەدا دەمەوێ ئاماژە بە دوو مەسەلەی پەوەست بەیەكەوە بكەم:
یەكەم: كۆكردنەوەی فراوانی سەربازی لە رووی سەرباز و چەك و تەقەمەنی و كەلوپەلەوە لە پارێزگای نەینەوا لە بنەڕەتدا بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەوە بووە كە نوری مالیكی پێیوابووە ئەگەری جودابوونەوەی هەرێمی كوردستان لە پێناو بەرگریكردن لەو ئەگەرە بووە، یان هەوڵی حكومەتی هەرێم بەوەی هەندێ ناوچە كێشەلەسەرەكان بێنێتەوە سەرهەرێم تاكو لە رووی سەربازییەوە رووبەڕووی ببێتەوە، بێ ئەوەی ئەو هێزكۆكردنەوەیە بۆ هیچ مەبەستێكی دیكە بێت، بە تایبەتی كە زۆربەی فەرماندەیی فەیلەقەكان كە لە موسڵ بوون، یان شیعەی تایەفەگەر، یاخود بەعسی بوون كە دژایەتی گەلی كوردیان كردووە. دەرئەنجامەكەش روون و ئاشكرا بووە لە هەڵوێستی سەرشۆڕییانەی ئەو هێزە سەربازییانە لەهەمبەر هێڕشی داعش بۆ موسڵ كە لە ئاكامدا داعش و هێزەكانی پشتیوانیان، توانییان سەربازگە عێراقییەكان داگیربكەن، هەروەها دەست بگرن بەسەر هەموو چەك و تەقەمەنی و كەلوپەلی سەربازی و سامانێكی زۆر لە پارێزگای نەینەوادا، كە لە ئێستادا بۆ دوژمنایەتیكردنی گەلی عێراق و دژایەتی هێزەكانی پێشمەرگە و هێزەكانی سوپای عێراق بەكاریان دەهێنێت.
دووەم: سووربوونی كوێرانەی حكومەتی مالكی لەسەر ئەوەی كە نەیهێشت وەزارەتی بەرگریی عێراق چەكی پێویست بە هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستان بدات بۆ بەرەوڕووبوونەوەی ئەگەری دەستدرێژییەكان بۆ سەر سنووری هەرێمی كوردستانی عێراق. رەتكردنەوەی هەر پڕچەككردنێكی هەرێم لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، یان دەوڵەتانی دیكەوە، ئەمەش وایكرد كە هەرێم هیچ چەكی پێویست و تازەی نەبێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی چەتە تیرۆریستەكانی داعش كاتێ كە پەلاماری عێراقیان دا.
نوری مالیكی هەر بەمە نەوەستا، بەڵكو لە رێی میدیاكانی حكومەتەوە كە دەستی بەسەردا گرتبوون و بە ویستی تاكەكەسی و ئارەزووی خۆی بەڕێوەی دەبردن، هەروەها لە رێی هەندێ میدیای تایبەتی دژ بە گەلی كورد درۆیەكی گەورەی بڵاوكردەوە، گوایە ئیسڕائیل چەك بە هەرێم دەدات، ئەمەش لەپێناو بڵاوكردنەوەی رق و كینە لە نێوان عەرەبی عێراقی دژ بە كورد، شۆڤینیزمە عەرەبەكانیش دەستیان كرد بە رەواجكردن و بڵاوكردنەوەی ئەم جۆرە درۆیە هەڵبەستراوە، ئەو بەم كارەی، وتەكەی فاشیزمەكانی ئەڵمانی بەكار هێنا كە دەڵێت: «درۆبكەن. درۆبكەن. درۆبكەن، بەڵكو خەڵكێك بڕواتان پێ بكەن !»
كاتێكیش هێزەكانی پێشمەرگە شەڕیان دژ بە چەتەكانی تیرۆریستی داعش دەست پێ كرد، هێزی پێشمەرگە ئەمانەی نەبوو:
* چەك و تەقەمەنی گونجاو و پێویست، بە تایبەتیش چەكی قورس كە بتوانن بە هۆیەوە لە رووبەڕووبوونەوە سەركەوتووبن و بە تەواوی پێشڕەویی چەتە چەكدارەكانی داعش رابگرن.
* چەكی تازەو زۆری ئەمریكی وەك ئەو چەكانەی كە داعش لە جبەخانەكانی سوپای عێراق لە سەربازگەكانی موسڵ دەستی بەسەرداگرتن.
* توانای نەبوو مەشق لەسەر ئەو چەكانە بكات، بەڵكو زۆربەی مەشقەكانی لەسەر چەكە كۆن و سووكەكان كردبوو.
كاتێكیش ئەو چەكانەی لە دەرەوە وەرگرت بە تەواوی بەشی نەدەكرد و توانای رووبەڕووبوونەوەی چەكەكانی داعشی نەبوو، چونكە دەوڵەتانی رۆژئاوا هەمان هەڵوێستی نەرێنیان هەبوو وەك ئەوەی حكومەتی عێراق هەیبوو لە سەردەمی حوكمڕانیی مالكیدا، بۆیە هەموویان هەڵەیان كرد كە چەكی قورس و تەقەمەنییان بە پێشمەرگە نەدا.
هەڵوێستی سیاسیی حكومەتی عێراق و دەوڵەتانی رۆژئاوا لەهەمبەر پڕچەككردنی هەرێمی كوردستان هەڵەو مەترسیدارە لە كاتێكدا كە هەندێ كەس نایانەوێ لێی تێبگەن، بەڵام ئەگەر بەردەوام بوو، ئەوا نەك هەر بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵكو بۆ سەرجەم عێراق دەرئەنجامی خراپی دەبێت.
بوونی چەك لە دەستی پێشمەرگە مانای بڕیاردانی سەربەخۆیی نییە، یان جیابوونەوە لە دەوڵەتی عێراق، یان مانەوە لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە، بەڵكو هزر و سیاسەتە كە بڕیاری ئەمە دەدەن، لە كاتێكدا كە ئەو حوكمڕانانە نایانەوێت بیزانن، ئەو جۆرە بڕیارەش سەركردایەتیی سیاسیی كوردستانی بە هەموو پێكهاتەكانیەوە دەریان نەكردووە، بەڵكو بڕیارەكەی مانەوە و چاككردنی رەوشی دەوڵەتی عێراق و بڵاوكردنەوەی دیموكراسییەت و مامەڵەكردنە لەگەڵ پێكهاتە نەتەوەییەكان لەسەر بنەمای شەراكەت و یەكسانیی تەواو و دوور لە هەموو شێوازێكی جیاكاری و پەراوێزخستن.
دەوڵەتی عێراق بەو سیاسەتانەی حكومەتەكان پیادەیان كردووە كە شۆڤینییەت و تایەفەگەریی سیاسی تێدا پەیڕەو كراوە، ناپارێزرێت، بەڵكو بە نامەركەزییەت و فیدڕاڵییەتی فراوان دەپارێزرێت، كە متمانەی بەرامبەر دوای نەمانی بە درێژایی مێژووی تازەی عێراق زیندوو بكرێتەوە.
رووبەڕووبوونەوەی سەركەوتوو بەسەر چەتەكانی داعشدا و دەركردنیان لە عێراق و رزگاركردنی خەڵكەكە لە دەست ئەو تاوان و بێ رەوشتییەی ئەنجامی دەدەن، تەنیا بە هاوكاریكردنی پێشمەرگە لەگەڵ سوپای عێراق دەبێت، ئەویش بە بەكارهێنانی چەكی قورس و تازە كە بتوانن بەرەنگاری تیرۆر ببنەوەو سەركەوتن بەدەست بێنن.
بەرگرتن لە پێدانی چەك بە پێشمەرگە لەلایەن دەوڵەتانی رۆژئاوا تەنیا هاوسەنگیی هێزی سەربازی لە (باكووری عێراق) و كوردستان لەنگ ناكات، بەڵكو لەسەر ئاستی عێراق لەگەڵ ئەو هەموو چەكانەی كە داعش هەیەتی، چونكە شەڕكردن لەگەڵ ئەو چەتانە هەر یەك شەڕە و پارچە پارچە ناكرێت.
رەخنەگرتنی سەرۆك و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دەوڵەتانی رۆژئاوا بەوەی كە چەكی تەواو و پێویست بە پێشمەرگە نادەن بۆ شەڕی سەركەوتوو و رزگاركردنی خاكی وڵات لە هێزەكانی دوژمنكاری و تەكفیری و توخم پەرستی، هەروەها داواكردنی چەك رەخنەیەكی دروستە و لەسەر حكومەتی عێراق و سەرۆكەكەی پێویستە متمانەی دوولایەنە بگێڕنەوە و كارئاسانی بكەن، تاكو پێشمەرگە كە بەشێكە لە هێزەكانی عێراق چەكی دەست بكەوێت، چەكی پێویست و گونجاو بۆ شەڕی دژوار و درێژ دژی چەتەكانی داعش و ئەو هێزانەی كە یارمەتی دان تاكو بگەنە عێراق، لە ئێستادا زۆر پێویستە بۆ ئەوەی شەڕێكی سەركەوتوو دژ بە هێزەكانی تیرۆر و تەكفیر و گەندەڵی ئەنجام بدەن.