ناسنامەكان دیاردەیەكن مایەی سەرسامییەكی زۆرن. رەنگە خەڵكی هەر خۆیان ناسنامەكان هەڵبژێرن، بەڵام رەنگە خۆیانیش واببیننەوە كە بەرگی ناسنامەیەكیان بە بەردا كراوە، كاتێك دەچنە نێو گرووپگەلێكی كۆمەڵایەتییەوە، یان لە نێویاندا لە دایك دەبن. بە شێوەیەكی رێژەیی ناسنامەكان دەمێننەوە، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات گۆڕانكارییان بەسەردا دێت. بەپێی هەلومەرجەكان گرنگییەكەیان كەم و زیاد دەكات.
ناسنامەكان گرنگییەكی زۆر بەدەست دەهێنن كاتێك رووبەڕووی هەڕەشەیەكی وجودی دەبنەوە و بەرگری لێ كردنیان دەبێتە پرسی مەرگ و ژیان، لەم كاتەدایە كە ناسنامەی گرووپەكە داوای ئەوپەڕی قوربانیدان دەكات لە ئەندامەكانی. لە بەدەمەوە چوونی ئەم داواكارییەشدا رەنگە ئەندامەكانی ژیانی خۆیان بكەنە قوربانی یاخود ژیانی «دوژمنە مەترسیدارەكانیان» لە ناو ببەن.
ناسنامەی نەتەوەیی
ئایا ناسنامەی دەستەجەمعی(نەتەوەیی) ئێمە چییە؟ بە شێوەیەكی فەرمی وا دیاری دەكرێت كە ئێمە تورك و موسڵمانین. كاتێك ئایدیۆلۆژیای پێكهێنەری كۆمارەكە بریتی بوو لە ناسیۆنالیزمی توركی، ئەوا بە دەنگێكی بەرز گوزارشت لە توركبوون دەكرا، بەڵام موسڵمان بوونیش بەربڵاو بوو.
سەركەوتنی ناسیۆنالیزم بەندە بە كارابوونی دەوڵەتی نەتەوەیی لە دەستەبەركردنی پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی و ستانداردی بەرزی گوزەران و كۆدەنگی كۆمەڵایەتی و رێزگرتن لە نەتەوەكان لە نێو نەتەوەكانی دیكەدا. ئەو دەوڵەتانەی شكست دەهێنن لە هێنانەدی ئەم چاوەڕوانییانەدا، پێیان دەوترێت دەوڵەتانی شكستخواردوو. ئەو دەوڵەتانەی ناتوانن نەتەوەكانیان پێكەوە بهێڵنەوە. لیبیا و عێراق و سووریا لەم چەشنە دەوڵەتانەن.
هەروەها دەوڵەتی شكستخواردووی وەك میسر و لوبنانیش هەن كە بە هەزار حاڵ دەتوانن یەكێتی نەتەوە و ئابوورییەكەیان بپارێزن. ئەوان رووبەڕووی مەترسی پشێوی دەبنەوە.
رەنگە دەوڵەتە شكستخواردوو و لەرزۆكەكان دامەزراوەی گەورەی دەوڵەتییان هەبێت، تا راددەیەك سوپایەكی زەبەلاحیان هەبێت، بەڵام تا ئەو كاتەی نەتوانن دادپەروەری و بەشداری پێكردن/ لە خۆگرتنی گرووپە جیاوازەكان (دابەشكردنی دەسەڵات) لە سیاسەت و ئابوورییەكی كارا دەستەبەر بكەن (دابەشكردنی كارای كار) دەستەبەر بكەن، ئەوا رووبەڕووی هەڵوەشاندنەوە دەبنەوە.
ناسنامە خوار نەتەوەییەكان كەلێنەكە پڕدەكەنەوە و دەسەڵات دەگرنەدەست و باڵادەست دەبن. ئەمە راستییە لەبەر ئەوەی خەڵكی پێویستیان بە دەستگرتن بە ژیانەوە هەیە، پێویستیان بەوە هەیە هەست بە سەلامەتی بكەن و پێكەوە لەگەڵ خەڵكانی دیكەدا كار بكەن. ئەوان پێویستیان بەوەیە لە رووی كۆمەڵایەتییەوە بپارێزرێن و كارا بن.
كاتێك ناسیۆنالیزم شكست دەهێنێت لەوەی ببێتە فاكتەری پێكەوەگرێدان، ئەوا خەڵكی دەگەڕێنەوە بۆ گرووپە ئایینییەكانیان، دەگەڕێنەوە بۆ بیروباوەڕ و وەك دواهەوڵیش دەگەڕێنەوە بۆ ئەو گرووپانەی پێوەندی نزیكیان (گرووپە ئیتنی و خێڵەكی) لەگەڵیاندا هەیە.
توركیا
بەرەوپێشچوونی ناسنامەی نەتەوەیی توركی هەمان رێڕەوی گرتۆتەبەر. نوخبەی حوكمڕان بڕیاریان دا كە ئەو گەنجانە بە ئیسلام گۆش بكەن كە زیاتر و زیاتر هاوسۆز دەبوون بۆ چەپەكان، ئەویش بۆ سنوورداركردنی مەترسی كۆمۆنیزم لە شەستەكانی سەدەی بیستدا. «دووانەیی تورك - ئیسلام» پڕۆژەی ستراتیژیەتی دوورخستنەوەی گەنجانی توركیایە لە مەیلی چەپگەرایی.
«دووانەیی تورك - ئیسلام» راستییەكی ئەمری واقیع بوو كاتێك توركەكان هەزار ساڵ پێشتر تەبەنی ئیسلامیان كردبوو. هەرچۆنێك بێت لەگەڵ پڕۆژە سیاسییەكەدا، ئەم پێكهاتەیە گۆڕا، لەبەر ئەوەی سەنگێكی زیاتری ئیسلامی (سوننە)ی بۆ زیاد كرا، كە كردیە دووانەی تورك - ئیسلام. لەو كاتەوە هەرگیز پێوەندی سیاسەتی توركیا وەك خۆی نەمایەوە.
گریمانەی بنەڕەتی ئەوەی پێی دەوترێت «دووانە» بریتی بوو لەوەی خەڵكی تەقوادار، بەتایبەتی سوننەكان ملكەچی دەوڵەت بوون. ئەگەر ئایین پتر جەخت لەسەر رازیبوونی ملكەچانەی بكاتەوە، ئەوا دەبێتە زەمانەتی ئاشتی و ئارامی گشتی.
هەنگاو بە هەنگاو بنەما ئیسلامییەكان و شێوە ژیانی خزێنرانە بواری گشتییەوە. بەم شێوەیە كادرە حوكمڕانەكان وایان بیر كردەوە كە هێشتنەوەی دەوڵەت بە عەلمانی و بە ئیسلامیزەكردنی كۆمەڵگە دەبێتەهۆی درێژكردنەوەی تەمەنی حوكمڕانییان. بەڵام هیچ بیرۆكەیەكیان نەبوو لەبارەی ئەوەی كە ئەم دەستپێشخەرییە، ئەگەر بە شێوەیەكی رەسمی بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەوا پەرە بە زەمینەیەكی سیاسی بەدیل دەدات و بەرفراوانی دەكات لەگەڵ دەستپێشخەرییەكی مەدەنی گەشەكردوودا. لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی بیستدا خراپترین سیناریۆیان گەیاندە ترۆپك بە سەركەوتنیان لە هەڵبژاردنەكاندا و 12 ساڵی حوكمڕانی بەردەوامی ئاك پارتی (پارتی دادو گەشەپێدان).
بە سیاسیكردنی ئیسلام بۆ پتەوكردنی دەوڵەتە عەلمانییەكە دژیەكی بووە و بووە هۆی ئەوەی نوخبەی حوكمڕانی عەلمانی چیتر حوكمڕانی توركیا نەكات. لە هەمان كاتدا پڕۆژەیەكی هاوشێوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی خرایە بواری جێبەجێكردنەوە كاتێك دەستڕۆیشتوویی سۆڤیەت لە ئەفغانستانەوە بۆ كەنداوی فارسی درێژ دەبۆوە. ئەوەی پێی دەوترێت «ئیسلامی میانڕەو» لەلایەن رۆژئاواوە پشتیوانی لێكرا لە دژی سیاسەتە نەتەوەیی سەربەخۆكان نەك لە دژی كۆمۆنیزم.
هەروەها دروستكردنی ستراتیژی «پشتێنەیەكی سەوز» بۆ ئیحتیواكردنی پڕۆژەیەكی سیاسی بوو كە ئایینی (ئیسلام)ی بەكار دەهێنا بۆ ئامانجە سیاسییە/ستراتیژییەكان. وەك دێوەزمەكەی فرانكشتاین ئەوەی جێما نە ئایین بوو، نە سیاسەت، بەڵكو ئاوێتەكردنێكی مەترسیداری هەردووكیان بوو: شەڕی پیرۆز، كە رقی لە دروستكەرەكەی دەبێتەوە.
موسڵمانان لە سەرجەم گۆشە و كەنارەكانی جیهاندا ناڕازین، لە وڵاتەكانی خۆیان پەراوێز دەخرێن و ئیستیغلال دەكرێن، رایەڵی ئایینی خۆیان بەكارهێنا بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی سیاسی لە ناڕازییەكان. ئەوان هەم دژی مێژووی خۆیانن، لەبەر ئەوەی باوەڕیان وایە شێواو و لەكەدار كراوە لەلایەن كۆڵۆنیاڵیزم (لەلایەن رۆژئاواوە) و هەروەها دژی حوكمڕانەكانیان، ئەو حوكمڕانانەی دووریان خستنەوە لە بەها و هەڵسوكەوتەكانی پێغەمبەر(د.خ).
ئەوان دەیانەوێت مێژوو یان هەر شتێكی پەیوەست بە مێژووەوە پێچەوانە بكەنەوە. راستە ئەمە سیاسەتە، بەڵام بەرگی پیرۆزی بە بەردا كرا لەلایەن ئایینەوە، كە چیتر ئەوە باوەڕ نییە، بەڵكو هێزێكی سیاسییە. كە دروستكەرانی و ئێستاش پیادەكەرانی هیچ رێزێكیان بۆ ئایین نییە.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا