رۆڵان بارت لەسەر تواناكانی نووسینەوە جەخت دەكاتەوە، پێیوایە نووسینەوە لە ناو هەگبەی نووسیندا لەسەر پابەندێتی سیاسییانەی دانەر ناوەستێت، وەك چۆن پێشتر جان پۆل سارتەر لە بڕوایەكی وەهادا بووە، بەڵكو تواناكانی نووسەرایەتی لەوەدایە، ئایا ئەو دانەرە چەندە دەتوانێت تانوپۆیەك بخاتە ناو زمانەوە، لە روانینی (رۆڵان بارت)دا نووسینەوە تەنیا رووبەڕووی زمان دەبێتەوە، تەنانەت لە كۆتاییشدا گەر بڵێین ئەوەی پێوەندی بە نووسینەوە هەبێت، تەنیاو تەنیا بریتییە لە واقیع بە هەموو رەهەندەكانیەوە، واقیعی سیاسییانە و كۆمەڵایەتییانەو واقیعی ئابوورییانەش، لە بەرئەنجامدا ئەمە بۆ خۆی جگە لە واقیعێكی دال هیچیتر نییە، دواتر نووسین خۆی لەبەردەم كۆمەڵێك دەلالات و ئیماژە و هێمادا دەدۆزێتەوە، مادام خودی واقیع وەك زمان و وەك ئیماژەی دال، خۆی دەنوێنێت..
هەركاتێك ئەو ئیماژانە بكەونە بەر فرەشێوازگەلی هاوچەشنایەتی و وابەستەبوونەوە، ئەو كاتە ئیتر ئەركی نووسینەوە لە بنەڕەتدا بریتی دەبێت لە رووبەڕووبوونەوەی هەموو ئەو شێوازانە، شتێكیش بۆ رۆشنبیر نامێنێتەوە، تەنیا ئەوە نەبێت خۆی بخزێنێتە ناو تۆڕەكانی بەرخودان، ئەو تۆڕانەی كە هەموو هەوڵەكانیان بۆ ئەوەیە پرسیارو رووداوەكان هەڵهێنجێنن و تاووتوێیان بكەنەوە، بە تایبەتی ئەو تۆڕانەی كە درز دەخەنە ئەو واقیعەی كە بەرەو دەقبەستوویی و بەرجەستەبوونەوەی كاڵفامێتی دەچێت..
دۆزەكە هەمووی دەخرێتە سەرشانی واتاكانی كاڵفامێتی، تەنانەت لە سەدەی نۆزدەیەمیندا ئەوروپا كەسێكی جیاوازی نەبوو لەسەر ئەوەی گومان لە هەبوونی كاڵفامێتی بكات، بەڵام بە شێوەیەكی جیاواز لەوەی پێی دەناسرایەوە تێیدەگەیشتین، ئەگەر واژەی دەستەجەمعیمان بۆ كاڵفامێتی بەكاربهێنایە، واتایەكی موجەڕەدی وەك گەمژەیی دەگەیاند، بەڵام بە واژەی تاك، واتاكەی بۆ واڕسكی ئاژەڵایەتی و نەبوونی دانایی دەگەڕایەوە، بەرئەنجامیش بە واتای پەرچەكرداری واڕسكیی دەهاتەوە، لەم بۆچوونەوە ئیتر وشەكە ئاماژەدەربوو بۆ جۆرێك لە گێلایەتی، یان ئاماژەدەری نەبوونی جۆرێك لە ئەبیستم و زانیاری بوو، ئەوەش غیابێك بوو وا لێی دەڕواندرا، وەك ئەوەی لە رێی پەروەردەو پێكهاتنەوە دركی پێ بكرێت..
لە ناونیشانی كتێبە سرووشبەخشەكەی فلۆبیرەوە كە بە ناوی فەرهەنگی فیكرە ئامادەكراوەكانەوە، لەو كتێبەدا دانەر بە ئەنقەست هەوڵی داوە هەموو دەستەواژە ئامادەكراوەكانی دەوروبەری خۆی كۆبكاتەوە كە خەڵكی لە زاریان دەكەوتنەخوارەوە، بە تایبەت ئەوانەیان كە خۆیان پێی دەنازان، بەوەی ئاگاداری هەموو كاروبارەكانی دنیایین، میلان كۆندێرا هەوڵی دا كاڵفامێتی دەستنیشان بكات، بەو واتا تازەیەی خۆی و لەو بارەیەوە نووسی((بە واتای نەزانین نایەتەوە، بەڵكو بە واتای ئەو بێفكریەی كە لە ناواخنی بیرۆكە ئامادەكراوەكاندایە دێتەوە))
هیچ تیۆری ئیدیۆلۆژی لێرەدا بە هانامانەوە نایەت، بە تایبەتی ئەوەی وەك ئەركێك دەخرێتە پاڵ رۆشنبیركە بریتییە لە رەخنەی ئیدیۆلۆژیی، ئەو راپەڕینانەشی كە لەم ساڵانەی دواییدا لە زۆربەی كۆمەڵگەكانی عەرەبی بەرپا كراون، ئەوەی سەلماندووە كە ئەم ئەركە چەندە بێ بەهاو بێ سوودە، كاتێك دەوترێت بۆچی رۆشنبیران دوورن لە راپەڕینەكانەوەو بۆچی بەشداریی ئەكتیڤانەیان تێیدا نەبووە، هاوكات نكۆڵیش لەوە ناكرێت كە راپەڕینەكان بوون كە رۆشنبیرانیان لە خۆیانەوە گەوزاندوەو نەیانهێشتووە بێلایەن بن، لە كاتێكدا وێنەی راپەڕینەكان لای ئەوانی تر گۆڕدراون، وێنەی خۆیان شێواندووە، سەرەئەنجام ئەو دروشمانەی لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی راپەڕینی تێدا بەرپا بوو، دروشمەكان روویان لە دەسەڵات یان حزبێك یان فەرمانڕەوایەتییەكان نەدەكرد، بەڵكو ئاڕاستەی چەند پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی یان پشتخانێكی مۆراڵی یان شێوازێكی فیكری و بەها رۆشنبیرییەكان دەكرانەوە، یان ئاڕاستەی خودی مرۆڤ و كۆمەڵگە و فكر و مێژوو دەكرانەوە، چونكە كارەكە پێوەندی بە گۆڕینی رژێمەكانەوە نەبوو، هێندەی پێوەندی بە گۆڕینی زەینیەتەكانەوە هەبووە، لێرەوە رۆشنبیران دركیان كردووە بەو ئەركەی كە پێویستە وەدیبهێنن، ئەركێك كە لەوان زیاتر بە كەسی تر جێبەجێ ناكرێت، گەرچی ئاڕاستەی رووداوەكان لە زۆربەی وڵاتانی كە راپەڕینیان تێدا سەرهەڵدەدا ئەوەیان سەلماندووە كە ئامانجی راپەڕینەكان لە زۆربەی كاتدا دەكەوتنە بەردەم بەرگریكردنێك لە لایەن هێزە پارێزگاریكارو تەقلیدیەكانەوە، یان دەكەوتنە ژێر باری فیكری باوەڕدارییەوە، كە بە هەرحاڵ ئەم فكرەیە پابەندكراوە بە میكانیزمێكی یەكگرتووی وا كە هەموو مۆزائیك و فرەیی بوونێك لە جیاوازی بیروڕاو هەڵوێستەكاندا رەت بكاتەوە، هەر ئەمە پاڵنەرێتی بۆ ئەوەی هەموو كارەكان بخزێنێتە بازنەی خۆیەوەو ناچاریشی بكات لەو بازنەیەدا كڕنۆش بۆ لۆژیكەكەی خۆی بهێنێت، كە بەرەو میكانیزمێكی رقەبەرایەتی پەلكێشی دەكات و هەر زوو وەردەچەرخێت بۆ تۆتالیتاریەتی فیكری، چەسپاندنی ئەم تۆتالیتاریەتەش دەكەوێتە ناو چەندین بزاڤی توندوتیژەوە، بە شێوەیەك هەموو ئەو دروشمانەی لە راپەڕینەكاندا بەرزدەكرانەوەو ئەو پەیامانەی لە پێناویدا راپەڕین رادەگەیاندرا وەلا دەخران، لە ئاكامی ئەمەشدا هەستێك لە لای رۆشنبیر دروست دەبوو، بەوەی باری شانی بەرپرسیارێتیەكانی قورستر كراوە، هەروەها قەناعەتێكی بەهێزیشی لا دروست دەبوو كە رۆڵی رۆشنبیریی ئەمڕۆ بە تەنیا رەخنەگرتن نییە لە فكرەكان، ریسواكردنی رژێمەكانیش نییە، بەڵكو خستنە سەرڕێی ئەو تۆڕانەی بەرخودانە كە لە هەوڵدان بۆ هۆنینەوەی پرسیار و درزخستنە ناو ئەو جیهانەی كە بەرەو جامبوون و بەرجەستەبوونی كاڵفامێتی دەچێت، بۆ راگرتنی فكری بڕواداریی، بەڵكو رۆشنبیری دەبێتە هاریكارییەك بۆ دژایەتی هەموو شێوازەكانی تیرۆری مادەیی و رەمزییانە..
لەم بوارەدا رۆشنبیر درك بە بایەخی گەورەی ئەو شتانەش دەكات كە هۆیەكانی راگەیاندنی هاوچەرخ دەیگوازنەوە، هەروەها رۆڵی گرنگی ئەو هۆیانەی راگەیاندن كە هاندەر بوون بۆ بەرخودان و راپەڕینەكان و سەرهەڵدانیان، ئەمەش بایەخی كەمتر نییە لە خودی راپەڕینەكەو ئێستاش هەمان رۆڵ دەگێڕن بۆ بە دیموكراتیكردنی رۆشنبیری و بڵاوبوونەوەی زانیاری و مەعریفە، بەڵام لە هەمان كاتدا بڕوادارە بەوەی پێویستیبوون وا دەخوازێت كە رۆشنبیریی پابەند بێت بە حوكمەكانی تەكنەلۆژیای راگەیاندنەوە چ لەسەر ئاستی بەرهەمهێنان یان لەسەر ئاستی بە بازاڕیكردن و یان لەسەر ئاستی بەكاربردن، ئەوەش روون دەبێتەوە كە زۆربەی تەقلیدەكانی پێڕەویی رۆشنبیری كەوتونەتە ژێر ركێفی ئەم تەكنەلۆژیا راماڵكارەوە، لەمەوە رۆشنبیر هەست بە پێویستێتی ئاوەزێكی زیندوو دەكات هەروەها بە فكرێكی رەخنەسازانەو رۆحێكی تێكۆشەرانە، بە تایبەتی لە ژێر سایەی فراوانبوونی بەكاربردنی راگەیاندنێكی خێرای بەخۆڕاییكراودا.. یان لە ژێر سایەی ئەو سەرچاوەهەڵقوڵاوە زۆرانەی وێنەو تۆمارو زانیاری فرەچەشنەدا، لەمەوە پێویستیبوونی بۆ هەستێكی قووڵ لەسەر بیركردنەوە بۆ بەستنەوەو گرێدانەوەی كارایی رۆشنبیریی بەو تەكنەلۆژیانەوە بەدەردەكەوێت، بە شێوەیەك وای لێ بكات ببێتە پێوەندی بەرهەمهێنانی رۆشنبیری لە چوارچێوەی دەوڵەمەندكردنی تایبەتمەندییەكانی رۆشنبیریدا، بە رادەیەك بۆ كرانەوەی بە رووی بەها گەردوونییەكاندا بەهێزتری بكات..
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ڕیبات