بە درێژایی ساڵانی نێوان 1991 تا 2003 گەلی كوردستان پێشوازیی لە هەزاران هەڵاتووی ژێردەستی زوڵم و زۆرداریی رژێمی بەعسی دیكتاتۆر و شۆڤینیی و تیرۆر و تۆقاندنی سەدام حوسێن كردووە و باوەشی بۆ كردوونەتەوەو لە خۆشی و ناخۆشیدا ژیانی لەگەڵدا بەسەربردوون، وێڕای ئەو رەوشە سەختە گەورەیەی كە لەو ماوە دژوارەدا رووبەڕووی ئەو گەلە بووەوە، ئەم راستییە گیانی هاوكاریی گەلی كوردستان دووپات دەكاتەوە بە كوردو نەتەوەكانی دیكەی بەشدار لە مێژوو و خەبات و ژیان و ئایندەی هەرێمی كوردستان و عێراق.
لەسەردەمانی دیكەی خەباتدا، واتا بەر لە ساڵانی 1991 و 1992 كاتێ فیدراڵییەتی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق راگەیاندرا، گوند و شاخە سەرسەختەكانی كوردستان كە خۆڕاگر بوون بەرامبەر ستەمكاران و هێزە چەكدار و جاشەكانیان، لە لایەك پەناگەی ئارام بوون بۆ خەباتگێڕان، لەلایەكی دیكەوەش پێگەی خەباتی كورد و عارەب و خەباتگێڕانی نەتەوەكانی دیكە بوون و چەكیان رووبەڕووی ستەمكاران هەڵگرت و بە خوێن و قوربانییان خاكی كوردستانیان نەخشاند. كوردستان لە شەستەكانی سەدەی بیستدا لەپێگەی پێشەوەی خەباتی پێشمەرگە و لایەنگرانی بەجەرگ بووە كە نموونەگەلێكی پیرۆزیان لە پێناو (دیموكراسی بۆ عێراق و ئۆتۆنۆمی و دواتر فیدراڵییەت بۆ كوردستانی عێراق) هەروەها لە پێناو مافی چارەنووس پێشكەشكرد، ئەم گەلە بۆ ساڵانێكی تاڵ و سەخت ئەم خەباتگێڕانەیان لەئامێز گرت. ئەمڕۆش ئێمە لەبەردەم داستانێكی تازە و گەورەداین، گەلی كوردستانی عێراق دڵ و خاكی بۆ ئاوارەو هەڵاتووانی دەست چەوساندنەوەی رژێمی دیكتاتۆر و تاوانباری سووریا كردۆتەوە، (بە كورد و عەرەب و بە موسڵمان یاخود مەسیحی) ئەوانەی دووچاری چەوساندنەوەو راوەدوونان بوونەتەوە، یان لە ئاگری شەڕی دژواری وێرانكەری سێ ساڵەی رژێمی سووریا دژ بە گەلەكەی هەڵاتوون. یاخود لەو شەڕەی كە چەتەكانی تاوان لە نەسرە و داعش و حزبوڵای لوبنان بەرپایان كردووە.
گەلی كوردستان و بەرپرسانی ئەم هەرێمە هەر بەمەوە نەوەستان، بەڵكو كۆمەڵێك پێشمەرگەی خەباتگێڕیان رەوانە كرد بۆ بەرگریكردن لە خاكی كوردستانی سووریا، بۆ بەرگریكردن لە شاری كۆبانێی خۆڕاگر، ئەمەش وەك پاڵپشت و پشتیوانییەك بۆ شەڕڤانانی ئەو شارە. ئەم شارە ئابڵۆقەدانی چەكدارانی نازی فاشیست بۆ شاری ستالینگراد( فۆڵگاگراد) و خۆڕاگریی خەڵكی ئەو شارەو سوپای سووری داگیركەر كە پەلاماری ئەم خاكەو دەوڵەتی شۆڤییەتی ئەوكاتەیان دابوو، بە بیر رای گشتی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەهێنێتەوە.
چەتە تاوانبارەكانی داعش شاری موسڵیان داگیركرد و دواتر رووبەرێكی فراوانی ئەو پارێزگایەیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە و بەرەو ناوچەكانی دیكەش پێشڕەوییان كرد لە پارێزگای كەركووك و دیالە و پێشتریش ئەنبار و سەلاحەدین، هەتا گەیشتنە سنووری شاری بەغدا كە ئێستا تەنیا 21 كیلۆمەتر لێیەوە دوورن.
هەڵاتنی ئەو هێزە چەكدارانەی عێراق كە لە سەربازگەكانی پارێزگای موسڵ جێگیرببوون، هەروەها ئەو هەموو چەك و جبەخانەی بەجێیان هێشت و كەوتە ژێر دەستی چەتە خوێنڕێژەكانی داعش هۆكارێك بوو بۆ روودانی ئەو هەموو تاوانە قێزەوەنەی موسڵ و بەتایبەتیش بەرامبەر مەسیحییەكان كە سەرپشكیان كردن لە نێوان وازهێنان لە ئایینەكەیان یان موسڵمانبوون یاخود رووبەڕووبوونەوەی كوشتن و بەجێ هێشتنی شاری موسڵ، ئەوە بوو بە كۆمەڵ بەرەو هەرێمی كوردستان كۆچیان كردو گەلی كوردستانیش سەرباری ئەو هەزاران ئاوارەی سووریا كە روویان تێی كردبوون، باوەشی بۆ ئەوانیش كردەوە، كشانەوەی پێشمەرگەش لە شارۆچكەی شنگال بووە هۆی ئەوەی ئەم شارە داگیربكرێت و دانیشتووانەكەیشی وەك ئێزیدییانی كورد رووبەڕووی قەسابخانە و كوشتنی بەكۆمەڵ بوونەوەو خەڵكێكی زۆریشیان لە ئافرەت و پیاو و منداڵ و پیر و نەخۆش و كەمئەندامان روویان لە چیای شنگال كرد و چەتەكانی داعش گەمارۆیان خستنەسەریان و بە سەدان كەسیان لە ئافرەت و منداڵ بەدیل گیران و دەیان هەزاریشیان روویان لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان كرد، ئینجا ئاوارەبوونی شەبەك و كاكەیی و دانیشتووانی تەلەعفەری بەدوادا هات كە روویان لە پارێزگاكانی هەرێم، یان ناوچەكانی دیكە كرد.
ئەمڕۆ هێزەكانی تیرۆریستی داعش تاوانگەلی بەكۆمەڵ و دژ بە مرۆڤایەتی ئەنجام دەدەن، ئەو تاوانانەی ناخی هەموو مرۆڤایەتی دەهەژێنێت، لەكاتێكدا كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە بەهاناوەهاتنی ئەوكەسانە دواكەوت كە رووبەڕووی تیرۆر بوونەوە بە بیانووی ئەوەی كە هێشتا توانای هێزی چەتەكانی داعشیان نەخەمڵاندبوو. ئەمەش پاساوێكە خۆی لەبەردەم راستییەكانی رەوشی سەر زەوی راناگرێت، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تا ئێستاشی لەگەڵدا بێ، ستراتیژییەتێكی روون و وردی نییە بۆ رووبەڕووبوونەوەی چەتەكانی داعش لە عێراق و سووریا، لە ئێستاشدا ئەو چەتانە رۆژانە خەڵك دەكوژن و ژمارەی قوربانییانی بێتاوانیش لە بەرزبوونەوەدایە، لە كاتێكدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا باس لە چەند ساڵێك دەكات بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم هێزانە لە عێراق، كە ئەوە بەڕاستی مایەی قبووڵ نییە، چونكە ئەوەی پێویستە ئەوەیە كە هەموو هەوڵێك چڕبكرێتەوە بۆ دانانی سنوورێك بۆ ئەو چەتانەو رزگاركردنی خەڵك لەو مردنە راستەقینەی كە لە سەر دەستی ئەو تاوانبارانە ئەنجام دەدرێن.
رای گشتیی جیهان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرپرسیارێتی و ئەركی پاڵپشتیكردنی هێزە خەباتگێڕەكانی عێراقیان دەكەوێتە ئەستۆ لە بەرامبەر ئەوەی كە لە پارێزگاكانی نەینەوا و ئەنبار و دیالە و سەلاحەدین و هەندێ ناوچەی سەر بە پارێزگای كەركووك، یان ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای بابل روودەدات، ئەویش بەوەی كە دەتوانن ئەركی بەرگریكردن و وەدەرنانی داگیركەران لە خاكی عێراق رابپەڕێنن.
هەر رۆژێك زیاتر ئەو چەتانە لەخاكی عێراقدا بمێننەوە ژمارەی زیاتری كوژراو و بریندار و ئاوارە و كۆچبەرانی لێ دەكەوێتەوە، وێڕای زیاتر سووكایەتی كردن بە مافی مرۆڤی عێراقی، چ پیاو بێت، یان ژن، ئەو كارەساتەی ئێزیدییەكان تووشی هاتن، بە تایبەتیش ئافرەتان پەردە لە رووی رەش و ناشیرینی ئەو هێزە توندڕۆ و تەكفیریی و تیرۆریستانەی ئیسلامی سیاسی رادەماڵێت، ئەو بكوژانە ئافرەتانی مەسیحی و ئێزیدی لە بازاڕدا هەرزانفرۆش دەكەن، ئەوانە باكیان بە مرۆڤی عێراق و بە شارستانی و كەلەپووری ئەو خەڵكەی ئێزیدی و مەسیحییە نییە، كە شارستانییەتی كۆنی عێراق و كەلتووری مرۆییان بنیادناوە.
گەلی كوردستان پێویستی بە پشتیوانیی فراوانی نێودەوڵەتی هەیە لە پێناو دابینكردنی پێداویستییەكانی لە باوەشگرتنی پەنابەر و ئاوارەكان ئەوانەی شوێن و جێ و رێی خۆیان بەجێ هێشتووە، پێویستی بە لەباوەش گرتنی پەنابەرانی دەشتی نەینەوا و ناوچەكانی دیكە هەیە، یان ئەوانەی لە دەست شەڕی خوێناوی سووریا هەڵاتوون، لە پێناو دەستەبەركردنی جێ و رێ و ژیانی كاتی گونجاو سەربەرزی بۆیان تا ئەو كاتەی ئەو خەمە لەسەر ئەوان و گەلی عێراق بە هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەكانیەوە لادەچێت و دەگەڕێنەوە زێدی خۆیان.
رەوشەكە زۆر پێویستی بە كۆمەكی دارایی و شارەزایی تەكنیكی و توانای مامەڵەكردن لەگەڵ مرۆڤی عێراقی هەیە، پێویستی بە چاودێریی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان هەیە، ئەوانەی شارەزان لە بنیادنانەوەی ئەو مرۆڤانەی كە دووچاری راوەدوونان و ئەشكەنجە و دەستدرێژی، یان بەزۆر گۆڕینی ئایین بوونەتەوە. پێویستی زۆر بە زانایانی عێراقی و بیانی هەیە لە بواری سایكۆلۆژی بۆ چارەسەركردنی ئەوانەی دووچاری ئەو پەلامارانە بوون، تاكو جارێكی دیكە بڕوایان بە خۆیان بێتەوەو كەرامەتیان بگەڕێتەوە كە لایەن چەتە خوێنڕێژەكانی داعش و ئەوانەی كە بە پارەو چەك و چەكدار پشتیوانییان دەكەن چ لە پشت سنووری عێراق یان لەسەر ئاستی جیهان لەكەداربووە.
لە كاتێكدا كوردستان وا خەریكە زستانی بەسەردا دێ، وا پێویست دەكات جێ و رێی گونجاو و پێخەف و نوێن و پێداویستییەكانی ژیان دابین بكرێت، تاكو نەخۆشی سەرهەڵنەدات بەتایبەتیش لەناو ئەو ئێزیدییانەی لە چیای شنگال گەمارۆ دراون، كە تا ئێستا زەحمەتە لە گەمارۆی داعش رزگار بكرێن، یان ئەوانەی لە ژێر خێوەت دەژین و ساكارترین هۆیەكانی ژیانیان تێدا نییە.
گەلی كوردستان سەرباری ئەو هەموو ئەزموونە تاڵەی پێشووی، خۆی ئامادە نەكردبوو بۆ پێشوازیكردن لەو ژمارە گەورەیەی ئاواران كە لە ناوچەكانی رۆژئاوای عێراق روویان تێی كردبوو، پێشتریش لە باشوور و ناوەڕاستی عێراقەوە هاتبوون، یان لە باكووری عێراق و هەندێ ناوچەی كوردستانیش كە داعش داگیری كردن لەوانە جەلەولا و سەعدیە و شارۆچكەكانی دیكەی دیالە. بۆیە لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێویستە كۆمەكی دارایی خێرای پێشكەش بكات. هەروەها پێویستە حكومەتی عێراق پارەی پێویست بداتە گەل و حكومەتی كوردستان لە پێناو قەرەبووكردنەوەی ئەو ماوە سەخت و نائاساییەی هەرێمی كوردستان و عێراق بەتایبەتی بەسەریاندا سەپاوە.
گەلی كوردستان و هێزەكانی پێشمەرگە توانییان بە سەر یەكەم هێدمەدا زاڵ بن و بەرامبەر هێزی داگیركەر و پەلاماردەران لە ناوچەكانی دەشتی نەینەوا و شوێنەكانی دیكە بوەستنەوە و رێگەی دیكەش مسۆگەر بكەن بە هاوكاریی هێزە عێراقییەكان لە ناوچەكانی دیكەدا بۆ رووبەڕووبوونەوەی هێزی تیرۆریستی داعش، لەبەر ئەوە ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ یارمەتیدانی گەلی كوردستان تەنیا لە لایەنە مرۆییەكەیدا نییە، بەڵكو پێویستە گرنگی بدرێت بە دابینكردنی چەك و تەقەمەنی و كەلوپەلی دیكەی سەربازی و مەشقی سەربازی بۆ بەرزكردنەوەی توانای بەرگری و هێرشبردنی پێشمەرگە بۆ بەرەوڕووبوونەوەو تێكشكاندنی هێزەكانی داعش و دەركردنی یەكجارەكی لە خاكی عێراق.
هەڵوێستی نوری مالیكی سەرۆكی پێشووی حكومەتی عێراق لە هەمبەر هەرێمی كوردستان تەنیا لە بابەتی پڕچەككردندا خراپ نەبووە، بەڵكو خیانەتەكە بەو شێوەیە بووە كە نەیهێشتووە چەك بە هەرێم بدرێت، تەنانەت تۆمەتباریشی كردووە بەوەی كە چەك لە ئیسڕائیل وەردەگرێت و ئەویش ناڕاستیی ئەو بوختانەی دەزانی، دواتر هێزە سەربازییەكانی عێراقیشی لە پارێزگای موسڵ ئامادە كردبوو تاكو پەلاماری هێزەكانی پێشمەرگە بدەن و دژی خەڵكی موسڵ بوەستنەوە، نەك بۆ رووبەڕووبوونەوەی هێزە خوێنڕێژەكانی داعش، بۆیە ئەو راستییەی كە ئێستا بەدەركەوتووە، ئەوە بووە كە رێگەی داوە هێزە سەربازییەكانی عێراق كە بە شێوەیەكی تایفەگەری گۆشكرابوون یەكسەر لە موسڵ بكشێنەوەو و خەڵكەكەی بێ بەرگری و پاسەوانی بەجێ بێڵن، یان نەچنە ناو هیچ شەڕێكەوە دژی چەتەكانی داعش و سەربازگەكانیان بە هەموو چەك و تەقەمەنی و كەلوپەلەكانیانەوە بۆ چەتەكانی هێرشبەری داعش بەجێ بهێڵن. نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی عێراق پێیوا بوو كە ئەم هێرش و پەلاماردانە وەك سزایەكە دژ بە هەرێمی كوردستان و پارێزگای موسڵ پەیڕەوی دەكات، تا دواتر داوای یارمەتی لێبكەن و وەك شێوەی (پاڵەوانێكی ئازا!) بێت ناوچەكانیان ئازاد بكات!! كە دواتر بە ئارەزووی خۆی تایفەگەرییان بەسەردا بسەپێنێت!!! مێژوو نەفرەت لە پیاوی وا بێ ئومێد و بەدبەخت و ستەمكاری بچووك دەكات كە گەلی عێراقی بە هەموو پێكهاتە نەتەوەییەكانەوە بەهۆی سیاسەت و نەزانی و تایفەگەرییە كوشندەكەیەوە، خستە نێو ئاگری شەڕێكی خوێناوییەوە كە تائێستا بە هەزاران كەس گیان و ژیان و ماڵیان بووەتە قوربانی ئەو ستەمكارییانە.
ئەو ئەركە سەرەكییەی كە لەم كاتە سەختەی ژیانی هەرێم و عێراق رووبەڕووی گەلی كورد دەبێتەوە، ئەوەیە كە پارێزگاری لە یەكێتی خۆیان بكەن كە زۆر پێویستە بۆ رووبەڕووبوونەوەی داگیركەران و هەموو دوژمنانی گەل و نەتەوەی كورد و كوردستان. چونكە هەر ئەوە دەستەبەركاریی كردەییە بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا كە تا ئێستا نوری مالكیی پەكی خستبوون، لەوانەش ئەوەی كە ماددەی 140ی دەستووری عێراقی بەدەق ئاماژەی پێدەكات كە بە ناوچە كوردستانییەكانی درەوەی هەرێم، بە كەركووكیشەوە، ناوزەد كراوە.