بەم دواییە راگەیەندرا كە شاندێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەردانی بەغدا دەكات بۆ چاوپێكەوتن لەگەڵ شاندێكی حكومەتی فیدڕاڵی عێراقی بە سەرۆكایەتی حەیدەر عیبادی بۆ گفتوگۆكردن لەسەر كۆمەڵێك لە كێشە هەڵپەسێردراوەكانی چەند ساڵەی نێوانیان كە چارەسەرنەكردنیان بە شێوەیەكی واقعی و تەندروست بۆ هۆی ئاڵۆزبوونی ئەم پەیوەندییانە و تێكەڵبوونیان و كاریگەری سلبی بەسەر تەواوی بارودۆخیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی عێراقدا هەبوو، بەڵام بەشێوەیەكی تایبەت بەسەر بارودۆخی كۆمەڵگەی عێراقی و بەشێوەیەكی تایبەتتر بەسەر بارودۆخی بژێوی گەلی هەرێم، كەواتە ئەم گرفتە هەڵپەسێردراوانە چین و ئایا چارەسەر دەكرێن؟
لە جیهاندا و لە چەند دەیەی رابردوودا چەندین بیردۆزی پەیدابوون و پەیمانگەی توێژینەوەی زانستی پسپۆڕ دامەزران لە دیراسەتكردنی كێشە هەڵپسێردراوەكان لەسەر یەك وڵات، یان دوو دەوڵەت، یان لەسەر ئاستی هەرێمەكان، یان لەسەر ئاستی جیهانی، بە سوودوەرگرتن لە ئەزموونی گەلان.
بە تێپەڕبوونی سەدە و دەیەكانی رابردوو، چارەسەرە كۆنەكان شێوازی خوێنڕشتن و جەنگی وێرانكاری بەخۆیەوە بینیوە، چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان دەوڵەتانیش تەنیا ئاڵۆزبوون و زەحمەتتر بوونی كێشەكان و مردن و كاولكاری بەرفراوانتری لێكەوتەوە، بەڵام شێوازی دیكەشی هەبوو كە خۆی لە حیكمەت و عەقڵانییەت و گەیشتن بە چارەسەر لە رێگەی دانوستاندن دەدات، بۆ گەیشتن بە چارەسەری كرداری بۆ كێشەكان و لە بەرژەوەندی لایەنە ناكۆكەكان تەنانەت ئەوانەی لە ململانێشدا بوون، سوودیان دانوستان وەرگرتووە. ئەزموونی ساڵانی نیوەی دووەمی سەدەی بیست تاكو ئێستا بوونی ئەم دوو شێوازە دووپات دەكەنەوە لە چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی بوونیان هەیە لە یەك دەوڵەت، یان لە نێوان دوو دەوڵەتی دراوسێ، یان زیاتر، ئەزموونەكانی رابردوو ئەوەشیان سەلماند كە تەنیا گەلان باجی شەڕەكان دەدەن لە مردن و ماڵوێرانی و ئاڵۆزبوونی زیاتری گرفتەكان، بە پێچەوانەوە گەلان سوود لە چارەسەری ئاشتییانە و دیموكراتی دەبینن، بەتایبەتیش ئەزموونەكانی عێراق ئەمەمان بە باشی بۆ دەسەلمێنن.
دیراسەتەكانی زانستی بیردۆزی و پراكتیكی لە چارەسەركردنی گرفتەكان ئەوە دەسەلمێنن كە هیچ گرفتێك لە جیهانی هاوچەرخماندا نییە كە بە رێگەی گفتوگۆ و پشتبەستن بە شێوازی ئاشتییانە و دیموكراسی و ئامادەبوون بۆ سازش بە رەزامەندی هەردوو لا، یان لایەنەكانی ململانێ چارەسەر نەكرێ، هەروەها شێوازی توندوتیژی و جەنگ گرفتەكان چارەسەر ناكەن، بەڵكو ئاڵۆزتر و تێكهەڵكێشتر و زەحمەتتری دەكەن.
واقیعی عێراق لە رۆژی دامەزراندنیی عێراقی مەلەكییەوە تا ئێستا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە زۆر لە ناكۆكی و جیاوازی و ململانێ و راپەڕین و شۆڕش و كودەتاكان، سەرەڕای جەنگە ناوخۆیی و دەرەكییەكان كە روویانداوە، بەهۆی پشتبەستنی حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق بووە بە شێوازەكانی هێز و توندوتیژی بۆ چارەسەركردنی ئەو گرفتانەی رووبەڕووی بوونەتەوە، هەمیشە لە هەمووشیاندا سەركەوتوو نەبوون.
ئەم وتارەم تایبەت دەكەم بە پەیوەندیی نێوان گەلی كورد و حزبە سیاسییەكانی و سەركردایەتییەكەی و لە نێوان سیستمە سیاسییەكان و حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق و تیشك دەخەمە ئەم سەردەمەی ئێستا.
هیچ كاتێك گەلی كورد هۆكاری ورووژاندنی ئەو گرفتانە نەبووە كە لەگەڵ حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراق سەریانهەڵدا و گەورە بوون، بەڵكو حكومەتە یەك لە دوا یەكەكان هۆكار بوون لە سەرهەڵدانی ئەم گرفتانە، دواتریش ئەو دەرەنجامانە نەرێنییانەی لێكەوتەوە. هۆكارەكەشی بۆ دوو مەسەلەی سەرەكی دەگەڕێتەوە كە پێویستە بە جددی چارەسەر بكرێن لە ئێستادا، چونكە هەمیشە و ئێستاش هۆكاری نەبوونی متمانە و درووستبوونی ناكۆكی و ململانێ لە نێوان گەلی كورد و سەركردایەتییەكەی لەلایەك و حكومەتە یەك لە دوایەكەكانی عێراقیش لەلایەكی دیكەوە، پرسەكانی: سیاسی- كۆمەڵایەتی و مەسەلەی ئابووری- ئیداری بوون.

پرسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان
پرسی سیاسی – كۆمەڵایەتی گرفتی سەرەكییە لە پەیوەندیی نێوان حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق و گەلی كورد و سەركردایەتییەكەی لە ماوەی رابردوودا كە پشتگوێخستنی كرداریی لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی لێكەوتەوە بە دەرهاوێشتە دەروونییەكانەوە كە كچ و كوڕانی گەلی كورد بەرگەی ناگرن، ئەم كارەش جیاوازی و چەوسانەوەی گەلی كوردی لێكەوتەوە لە بواری سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیدا، جا ئەمە لە پرۆسەی گەشەپێدان و بەرهەمهێنان بێت، یان لە بواری خوێندن و ژیانی رۆشنبیری و دامەزراندنی كۆڵێژ و زانكۆكان بێت لە هەرێم، یان لە دامەزراندن لە سلكی دبلۆماسی و وەزارەتە جیاجیاكان، یان لە هێزە چەكدارەكان و وەرگرتن لە كۆلێژە سەربازییەكان و نێردەكان و .. هتد، بە هەمان شێوە لە دواكەوتنی كۆمەڵایەتی كە گەلی كورد بۆ چەندین دەیە بە هۆی سیاسەتەكانی ئەم حكومەتانە بە دەستیەوە ناڵاندوویەتی.
ئێمە شایەدین لەسەر ئەم راستییە: هەركە گەلی كورد و سەركردایەتییە سیاسییەكەی داوای مافی رەوا و دادپەروەرانەی خۆیان كردووە كە لە پرەنسیپەكانی شەرعیەت و لە جاڕدانی جیهانی مافەكانی مرۆڤ و پرەنسیپە گشتییەكانی مافەكانی گەلاندا هاتووە، لەوانەش مافی ئازادی و دیموكراسیەت لە دیاریكردنی چارەنووسی خۆی، سیستمە سیاسییەكان و حكومەتەكانیان لە جیاتی ئەوەی بەپیر داخوازییەكانیانە بچن، هەڵمەتێكی دڕندانەیان دەكردە سەریان بە ئامانجی لەكەداركردنی ناوبانگ و ئامانجەكانی ئەو خەباتەی كە گەلی كورد ئەنجامی دەدا، دواتر هێرشی سەربازیی و جەنگیان لە دژیان بەرپا دەكرد، هەر توێژەرێكی زانستی دەتوانێ چاودێری پەرەسەندنی شێوازی دوژمنكارانە لە سیاسەتی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق بكات، لە سییەكانی سەدەی رابردوو بە كارەساتی 1975 و تاوانەكانی كۆمەڵكوژی لە پرۆسەكانی ئەنفال و لە راپەرینی 1991، تاكو رووخانی رژێمی دیكتاتۆری لە 2003 ئینجا سیاسەتەكانی هەرسێ حكومەتی یەك لە دوا یەكی جەعفەری و مالیكی دەبینین لە نێوان 2005-2014 دا.
حكومەتەكانی عێراق لەو ساڵانەدا شێوازێكی شۆڤینیی هەڵە و مەترسیدار و دژی نەتەوەكانی دیكەی عێراق و دژی ئازادی و شوناسی فەرهەنگییان پیادە كرد، ئەمەش خۆی لە سیاسەتەكانی تەعریب و تواندنەوەی نەتەوەیی كوردی و لەناوبردنی نەژاد و ئەشكەنجەی جەستەیی و گۆڕینی دیمۆگرافیادا خۆی دەبینییەوە كە دژی كورد بەكارهات، بەتایبەتی لە ماوەی دەسەڵاتدارێتی نەتەوەپەرست و بەعسییەكانی عێراقدا لە شەستەكانی سەدەی رابردوو، دواتریش زیاتر پەرەی سەند، كە پێویستە رەت بكرێتەوە و رووبەڕووی ببینەوە و بۆ هەتا هەتایە لێی دوور كەوینەوە.
ئەگەر حكومەتی نوێی عێراق پەیوەندییەكی باش و پێشكەوتووی پەرەسەندووی دەوێ لە بەرژەوەندیی عێراق و نەتەوە جیاجیاكانی، پێویستە بە هەموو شێوەیەك واز لە سیاسەتی پەراوێزخستن و تۆمەتبار كردن و بەكارهێنانی هێز وتوندوتیژی بهێنێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا هەیەتی.
یەكسانی لە مامەڵەكردن لەسەر بنەمای هاووڵاتی بوون لەنێوان هەردوو گەلی كورد و عەرەب و نەتەوەكانی دیكە، تاكە رێگەیە بۆ بونیادنانی عێراقێكی مەدەنی و دیموكراتی ئیتیحادی و بونیادنانی پەیوەندییەك لەسەر بنەمای رێزگرتن لە یەكتری و یەكێتی نیشتمانی، ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێویستی بە داننانە بەوەی كە گەلی كورد چارەنووسی خۆی دیاری بكات، چونكە سەلمێندراوە رەتكردنەوەی سەرنەكەوتنە، هەروەها پێویستە چیتر بە چاوی بەرزتر سەیری گەلی كورد نەكرێت، وەك ئەوەی سەركردەكانی پێشوو ئەمەیان كرد كە خزمەت بە هیچ كەسێك ناگەیەنێت، بەڵكو رەنگدانەوەی تێڕوانینی شۆڤینیەتی ئەو كەسانەیە كە پیادەی دەكەن.

پرسی ئابووری و ئیداری
پرسی ئابووری و ئیداری گرفتی دووەمە كە پێویستە دیدی سیاسی وشیار و بەرپرس بەرامبەر بە گەلی كورد بیگۆڕێ، چونكە بەبێ چارەسەری سیاسی ئەم گرفتە چارەسەر ناكرێ و هەردووكیان رووی یەك دراون، حكومەتە یەك لە دوا یەكەكانی عێراق بۆ چەندین دەیە بەدیهێنانی گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییان لە عێراق بەگشتی پەراوێز خست، بە شێوەیەكی تایبەت لە چەند ناوچەیەكی دیاریكراوی عێراق لەوانەش هەرێمی كوردستان و زۆر لە قەزا و پارێزگاكانی دیكە لە سەردەمی پادشایی دواتریش لەسەردەمی كۆماری، چونكە سەرەڕای بەرهەمی نەوتی كەركووك و بوونی نەوت لە ناوچەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، بەڵام گەلی كورد بێبەش كرا لە سەروەتی نەوتی خۆی و ئاراستەكردنی بەشێكی گرنگ لەم سەروەتە نەوتییە بۆ مەبەستی پەرەپێدانی نیشتمانی لە هەرێم، بێگومان هەندێك پارێزگای دیكەش بەدەست ئەم پەراوێزخستن و پتشگوێخستنە ئابوورییەوە دەیانناڵاند.
ئەوەی بە وردی چاودێری واقعی ئابووریی كوردستانی كردبێت لە ماوەی رابردوودا، واتە لە ساڵی 1933 تاكو پێكهێنانی حكومەتی فیدڕاڵی كوردستان لە ساڵی 1992، هەست بە بوونی وێرانەیەكی راستەقینە و هەژاری و بێكارییەكی بەرفراوان دەكات، لە لایەكی دیكەوە رژێمە چەوسێنەرەكان گۆڕانكاریی گەورەیان لە دابەشكردنی ئیداریی پارێزگاكان ئەنجامدا و ئەوەی بە ناوی لیوا بوو لە سەردەمی پادشایەتی و سەردەمی یەكەمی كۆماری تا ساڵی 1962 گۆڕییان، ئەم گۆڕانكارییە پشتی بە ئایدیۆلۆژیای رەگەزپەرستی و گۆڕینی دیمۆگرافی دژی هەرێمی كوردستانی عێراق بەست، كە بەراوردكردنی لەگەڵ ئەو كتێبەی دەربارەی دابەشكردنە ئیدارییەكان دەرچوو لە 14ی تەمموزی ساڵی 1962 و لە سەردەمی كۆماری و ئەو گۆڕانكارییانەی لەو دابەشكردنانەدا هاتنەئاراوە لە سەردەمی دەسەڵاتی نەتەوەپەرستەكان و بەعسییەكان لە نێوان ساڵانی 1963-2003. گرفتی ئابوورییش پەیوەستە بە گرفتەكانی گۆڕینی ئیداری و جوگرافی و دیمۆگرافی و لە دوای رووخانی رژێم كە بە (ناوچە كێشە لەسەرەكان) دەناسرێنەوە، كە لە راستیدا پێویستی بەوە نەدەكرد، زۆربەیان كێشەیان لەسەر بێت بەر لە ئەنجامدانی ئەو گۆڕانكارییانە.

ئەوەی لە دە ساڵی رابردوودا روویدا دژی حیكمەت و عەقڵانییەت و دیدی واقیعبینانە بوو بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە هەن و فەراهەمكردنی متمانەی بەرامبەر، بەپێچەوانەوە بەتایبەتی لە سەردەمی دەسەڵاتی چەوسێنەری نوری مالیكی و راوێژكارەكانی، بۆیە دووپاتی دەكەینەوە كە حكومەتی نوێی عێراق پێویستی بە پیادەكردنی سیاسەتێكی نوێیە بە عەقڵییەتێكی نوێ بۆ ئەوەی بتوانێت ئەوەی تا ئێستا وێرانكراوە، راستی بكاتەوە نەك تەنیا لەگەڵ هەرێم، بەڵكو لەگەڵ چەند پارێزگایەكی تریش كە كەوتنی موسڵ و بەشێكی گەورەی ئەنباری لێكەوتەوە بە دەست چەتەكانی داعش و نزیكبوونەوەیان لە بەغدای پایتەخت، بۆیە چارەسەركردنی كێشە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و دیمۆگرافی و ئیدارییە هەڵپەسێردراوەكان، پێویستی بە حیكمەت و دیدگایەكی واقیعی و دوور لە دیدگای شۆڤێنی هەیە.
ئەمڕۆ ئەم كێشانە لەبەردەم هەردوو حكومەتی فیدراڵی و هەرێمدا هەن كە پێویستە چارەسەر بكرێن:
كێشەی یاساكان كە پێویستە پەیوەندیی دروست لە نێوان حكومەتی ناوەند و حكومەتی هەرێم بێنێتە كایەوە لەبەر رۆشنایی دەستووری عێراق و لەگۆڕنانی دیدو بۆچوونی جیاخوازیی دژی كورد، یان نەتەوەكانی دیكە، بەڵام دەبینین سێ حكومەتی یەك لەدوای یەك هەوڵی ئەم خاڵەیان دا، بەڵام دوور لە دەستوور رەفتاریان كرد، كە ئەمەش كەلێن و بۆشایی لە پیادەكردنی دەستووردا هێنایە ئاراوە.
كێشەی كەركووك و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و چارەسەركردنی بە پێی ماددەی 140ی دەستووری عێراق كە چەندین ساڵە دواخراوە، كە دەبوایە نۆ ساڵ لەمەوبەر چارەسەر بكرایە، بەڵام هەمان ئەو حكومەتانە پشتگوێیان خست، كە ئەمەش بووە هۆی زیاتر سەرهەڵدانی كێشە لە كەركووك و ناوچەكانی دیكە. هەروەها بووە هۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حكومەت، بۆیە ئێستا وادەخوازێت كاتێكی دیاریكراو دابنرێت بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە كە لە ساڵێك زیاتر نەبێت، ئەویش دوای نەمانی مەترسیی چەتەكانی داعش بۆ چارەسەركردنی بە پێی ماددەی 140ی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق.

كێشەی نەوت و گرێبەست و بەرهەمهێنان و بە بازاڕكردن، دەستوور جەختی لەوە كردۆتەوە كە نەوتی عێراق موڵكی هەموو عێراقییەكانە، ئەمە زۆر راستە، بەڵام چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دەقە دەكرێت، لە سەردەمی مالیكی هەردوو حكومەت رێككەوتن كە یاسای نەوتی عێراقی دەربچێت، بەڵام حكومەتی فیدڕاڵ بە بیانووی هەبوونی جیاوازیی بیروبۆچوون دوای خست و نەیدایە پەرلەمان، ئەمەش وای لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد یەكلایەنە گرێبەستی گەڕان بەدوای نەوت و دەرهێنانی مۆر بكات، بۆیە دەبینین وەزیری پێشووی نەوت هەڵمەتێكی تێكدەرانەی لە میدیاكان بەرپاكرد كە بووە هۆی زیاتر ئاڵۆزبوونی كێشەو پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو حكومەت. من پێموایە ئەو كێشەیە چارەسەردەبێت، بەوەی كە هەرێم سەرچاوە بەراییەكانی خۆی بخاتەگەڕ، لەوانەش نەوت و یەكسەر داهاتەكە بخرێتە گەنجینەی دەوڵەتەوە كە بەپێی دەستوور و رێككەوتنی نێوان هەردوو حكومەت دابەش بكرێت، بەمەرجێ حكومەتی فیدڕاڵ پابەندبێت بە پێدانی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی عێراق بێ هیچ تەگەرەو ئاستەنگێك، بەڵام هەر لەسەرەتاوە حكومەتی عێراق خەریكی كێشە دروستكردن بوو، هۆكاری سەرەكیش نوری مالیكیی سەرۆك وەزیرانی پێشوو بوو.

* كێشەی بودجەی گشتی و پشكی هەرێم و رێژەكەی لەو بودجەیە، هەروەها ئەوەی كە پەیوەستە بە گرفتی مووچەی هێزەكانی پێشمەرگە بەوەی كە بەشێكن لە هێزی چەكداریی عێراق، هەروەها راگرتنی ناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم وەك سزایەكی ناڕەوا لەلایەن مالیكی و راوێژكارو دەست و پێوەندەكانییەوە، من وای بۆ دەچم كە حكومەتی فیدڕاڵ نەگەیشتۆتە ئاستی بەرپرسیارێتیی ئابووری و دارایی كە یارمەتی بدات و بتوانێت ئەو كێشە داراییانە بە گیانێكی ئیجابی و ژیرانە و دوور لە ململانێ و بە پێی دەستوور چارەسەربكات، پێویستە بودجە بەر لە چەند مانگێكی ساڵی تازەی دارایی بخرێتە بەردەم پەرلەمانی عێراقەوە كە بۆ چەند ساڵێك دەچێت ئەمە لە عێراق رووی نەداوە، ئەو حكومەتە لە پێدانی مووچەی پێشمەرگە خۆی دەدزییەوە بە پاساوی ئەوەی كە گوایە لە ژێر دەسەڵاتی وەزارەتی بەرگریدا نییە، دیارە پاساویش بۆ ئەوە مێژووە، كە گەلی كورد ناتوانێت بە بڕوایەكی بەرزەوە مامەڵە لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵ و سوپای عێراقدا بكات، ئەوەیە كە ئەو سوپایە دژی گەلی كورد وەستاونەتەوە و كارەساتیان بەسەر كوردان هێناوە، نوری مالیكی راستیی ئەمەی سەلماند كە كورد ترسی ئەوەی لە حكومەتی فیدڕاڵ هەیە كاتێ بۆ جاری دەیەم هەوڵی دا سوپاكەی دژی كورد بەكار بێنێت. بۆیە پێویستە مووچەی پێشمەرگە بدرێت، بەڵام لە هێڵە گشتییەكەیدا لە ژێر سەركردایەتی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بمێنێتەوە، ئێمە بینیمان كە بەهۆی پرسی نەوت مالیكی فەرمانی دا كە مووچەی فەرمانبەر و خانەنشینانی هەرێم نەدرێت، وەك سزایەكی بەكۆمەڵ كە ئەمە لە نەریتی نێودەوڵەتیدا قەدەغەیە، چونكە دژی سەرجەم خەڵكی كوردستانە.

ئەمەیە دیارترین كێشەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەم كێشانەش تەنیا بە گەڕانەوەی متمانەی نێوانیان چارەسەردەكرێت، دیارە ئەمەش پێویستی بە دانوستاندن و گفتوگۆ و دووركەوتنەوە لە هەوڵی پەراوێزخستنی سەرۆكایەتیی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كاروباری عێراقدا هەیە، هەروەها پێویستی بە رێكخستنەوەی ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و پابەندبوون بە پرەنسیبی هاووڵاتیبوونی ئازاد و یەكسان و ئەنجامدانی وتووێژی ئاشتییانە و دیموكراسییانە بە نەرمونیانیی بەرزەوە هەیە كە لە بەرژەوەندیی هەموو خەڵكدا بێت لە عێراقێكی مەدەنی و دیموكراسی و فیدڕاڵیدا.