داعش چۆن سەری هەڵدا؟
داعش بە شێوەیەكی كتوپڕ لە سەر گۆڕەپانی رووداوەكان لە عێراق و سوریا لە نیوەی دەیەی یەكەمی سەدەی بیست و یەكەم سەری هەڵنەدا، بەڵكو لەدایكبووی شەرعیی رێكخراوی تاوانباری ئەلقاعیدە بوو كە بە كردەنی لە دەیەی هەشتەمی سەدەی بیست بە یارمەتیی فراوانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عەرەبستانی سعودیەو پاكستان لە سەردەمی شەڕیاندا لەگەڵ یەكێتیی سۆڤیەت و حكومەتی ئەفغانستان دامەزرا. رێكخراوی داعش لە دەیەی دووەمی ئەم سەدەیە لە ئەلقاعیدە جودا بووەوە، بۆیە جودا لە بەرەی نوسرە دەستی بە چالاكییەكانی كرد، لە سەرەتای سەدەی تازەشدا رێكخراوی ئەلقاعیدە ژمارەیەكی زۆری ئەندامەكانی كە بە رەچەڵەك لە دەوڵەتانی عەرەبی بوون و لە ئەفغانستان لە سەردەستی ئەم رێكخراوە لە سایەی دەوڵەتی تاڵیبان مەشقیان كردبوو، رەوانەی عێراقی كردن، ئەمەش بە رێككەوتنێكی رانەگەیەندراو بوو لەگەڵ دەزگای ئەمنیی تایبەتی سەدام حوسێنی دیكتاتۆر، كە لە سەرووی هەموویانەوە تیرۆریستی ئوردنی ئەبو موسعەب زەرقاوی بوو، رژێمی سەدامیش ئاگای لە جووڵە و رێكخستنەكانی ئەلقاعیدە هەبوو، كاتێكیش تاوانی 11ی سێپتەمبەری 2001 رووی دا، سەدام حوسێن دركی بە مەترسییەكانی شەڕی تازە كرد، كە نەبادا رژێمە سیاسی و سەركوتكارەكەی بڕووخێنێت، بۆیە بەپێی پلانێكی دیاریكراو و چاودێرییەكی توندەوە ئەم هێزانەی لە باوەش گرت و بوونیانی لە عێراق رێكخست، هەروەها كاتێك ئاگری شەڕ لە رژێمەكەی نزیك بووەوە، هەموو زیندانییەكانی مافی گشتیی ئازاد كرد، بە مەبەستی ئەوەی لە حاڵەتی رووخانی دیكتاتۆریەتی بەعسدا لە نانەوەی ئاژاوە لە عێراق سوودیان لێ ببینێت، ئەم كارە تاوانكارییەی رژێمی بەعس بە هۆشیاری و پلان و رێكخستنی ئیدارەی ئەمریكا بە بەرپاكردنی شەڕ دژی عێراق لە ساڵی 2003 تەواو كرا. ئەوە بوو ژمارەیكی زۆری ئیسلامییە توندڕۆ و تەكفیرییە بكوژەكانی هێنایە عێراق تاكو دوور لە سنوورەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئەوروپا، لەسەر خاكی عێراق شەڕ لەگەڵ ئەمریكادا بكەن.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا رۆڵی تایبەتی بینی لە ئەكتیڤكردنی ناكۆكیی تایفی لە عێراق و توندكردنی ململانێكانی نێوان حزبە سیاسییە تایفەگەرەكانی شیعە و سوننە، ئەمەش لە میانی دامەزراندنی رژێمێكی سیاسیی تایفەگەری و پشكایەتی لە عێراقدا، لە راستیدا ئەو چاك دەیزانی سەرەتا ئەم ململانێیە و مەرامی هێزە تایفییەكان لە هەمبەر فیدرالییەتی كوردستان دێتەكایەوە، چونكە هێزە ئیسلامییە سیاسییەكان لە ناخەوە بڕوایان بە بوون و مافی نەتەوەكان نییە، سەرباری ئەوەش كە لە دەسەڵاتدا دەبن زیاتر شۆڤینییانە رەفتار دەكەن، بەم شێوەیە توانرا گورزێكی كوشندەو وێرانكەر لە ناسنامەی نیشتمانی و هاووڵاتیبوونی عێراقی بدرێت، بۆیە ناسنامەی لاوەكی سەری هەڵدا و لە دواییشدا بووە هۆی ئەوەی ململانێی توندو خوێناوی بێتەئاراوە كە بە سەدان هەزار خەڵكی بێتاوانی كردە قوربانی و ئەوەندەی دیكەشی بریندار و پەككەوتە و كەمئەندام و دەربەدەر و ئاوارە كرد.
توندبوونی ململانێی عەرەبی شیعە و سوننە لەسەر ئاستی حزبە فەرمانڕەواكان و میلیشیاكانیان لەلایەكەوەو ناكۆكیی نێوان حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هۆی دواكەوتنی جێبەجێكردنی رێككەوتننامەكان لە لایەكی دیكەوە، هەروەها گرتنەبەری سیاسەتی تایفەگەری و شۆڤینیی سەرۆكی حكومەت (نوری مالیكی) و دەوروبەرەكەی، سەری كێشا بۆ تێكەڵبوونی كارتەكان لە نێوان داخوازییە رەواكانی توێژە فراوانەكانی خەڵك و پارێزگاكانی خۆرئاوای عێراق و لەگەڵ هێزە تیرۆریستەكان كە لە هەوڵی ئەوەدا بوون ئەو داخوازییانە بكەنە موڵكی خۆیان، بۆیە هەندێ لە خەڵكی عەرەبی سوننە بە هەڵە لەوە گەیشتبوون كە ئەم هێزە تیرۆریستانە دەتوانن داكۆكی لە بەرژەوەندییەكانیان بكەن لە بەرامبەر ئەو حوكمەی كە هەندێ حزبی شیعی بەڕێوەی دەبەن و لە هەموو مافەكانیان بێبەشیان كردوون و داخوازییەكانیان جێبەجێ ناكەن، بۆیە هەرچەند حكومەتی فیدراڵ ئاستەنگی خستبایەتە بەردەم بەدیهێنانی ئەو داخوازییانە، ئەوەندە یەكانگیری و هاوكاریی نێوان هێزە میللییەكان و هێزە تیرۆریستەكان بەهێزتر دەبوو، بە جۆرێك كە بە زەحمەت دەتوانرا جیاوازییان لە نێواندا بكرێت.
رێكخراوی داعش چۆن و بە چ شێوەیەك هاتەئاراوە؟
ئەم پەرەسەندن و ئەو هێرشە بەربڵاوەی داعش بۆ عێراق لە فەللوجە و دواتر موسڵ و زۆر شارۆچكە و شارەدێی ئەو پارێزگایە، هەروەها پارێزگای سەلاحەدین و ئەنبار سەری نەدەگرت، ئەگەر چەند فاكتەرێكی جەوهەری نەبوونایە كە لەخوارەوە ئاماژەیان پێ دەكەین:
1- پلان و بەرنامەی سەركوتكارانەی نوری مالكیی سەرۆك وەزیران و سیاسەتی تایفەگەری و شۆڤینیی هەڵە و مەترسیداری ئەو بەرپرسە لەهەمبەر خەڵكی پارێزگاكانی خۆرئاوا و موسڵ لەلایەك ودژی گەلی كورد لە هەرێمی كوردستان لە لایەكی دیكەوە، هەروەها بنیادنانی سوپای عێراق و هێزەكانی دیكەی چەكدار لەسەر بنەمای تایفەگەری، كە بووە هۆی لاوازكردنی حكومەتی فیدراڵ و رەتكردنەوەی لەلایەن رێژەیەكی زۆری گەلی عێراق كە دواتر كوشتن و تیرۆركردنی بەدوادا هات لەسەر ناسنامەی ئایینی و مەزهەبی، كە مەترسیی زیاتر بۆ ئەوە بوو كوردو عەرەب بە یەكدا بدات، ئەمە لە پاڵ ئەوەی كە نوری مالكی رێگربوو لەبەر دەم پڕچەككردنی هێزی پێشمەرگە تاكو رووبەڕووی ئەو ئەگەرانە ببێتەوە، ئەو زیاتر هێزەكانی لە موسڵ كۆكردەوە وەك بڵێی بۆ پاراستنی موسڵ نەبێت، بەڵكو بۆ رووبەڕووبوونەوەی هێزی پێشمەرگە بێت.
2- رۆڵی شەڕانخوازیی هەندێ دەوڵەتی دەوروبەر، بەتایبەتیش سعودیەو قەتەر و زۆری دیكەی سەرمایەدار لە دەوڵەتانی كەنداو و رێكخراوە ئیسلامی و سیاسییە توندڕۆكان لە دەرەوە لەوانەش رێكخستنی ئیخوان موسلمین، هەروەها توركیا و ئێران، ئەم رۆڵەی ئەوانیش بە چەندین ئاراستە بوو:
أ) دابینكردنی سامانی پێویست بۆ تەیاركردنی سەربازی زیاتر تاكو لە شەڕی دوژمنكارانە دژی گەلانی ناوچەكە بەشدارییان پێ بكەن.
ب) دابینكردنی تازەترین چەكی ئاسایی و تەقەمەنی و یارمەتیی لۆجیستیی پێویست.
ج) رەخساندنی بوار بۆ ژمارەیەكی زۆری خۆبەخش و سەربازی بكوژ لە عەرەب و موسڵمانان لە سەرجەم وڵاتانی عەرەبی و ئەو وڵاتانەی كە زۆرینەیان موسڵمانن، یان لە وڵاتانی ئەوروپا و رۆژئاوا كە ژمارەیان بە هەزاران مەزەندە دەكرێت.
د) رۆڵی پڕ لە شەرمەزاریی شێخ و مەلا توندڕۆكانی ئایینی ئەوانەی فەتوای توندوتیژیی ئایینییان دەردەكرد بە پاساوی پاراستنی ئایین لە كافرانی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی و دژ بە دەوڵەتانی خۆرئاوا. ئەمەش بووە هۆی كوشتنی زۆر لە مەسیحی و سابئەی مەندائی و ئێزدییەكان لە ماوەی رابردوودا، هەروەها لە پەلاماردان و داگیركردنی موسڵ كە كرداری پاكتاوی رەگەزی و ئیتنی و ئاوارەكردن و جینۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی تێدا ئەنجامدراو تا ئێستاش هەر بەردەوامە.
هـ) گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی كە وڵاتی گرتەوەو بوو بە سیستەمێكی باو كە لەسەر هەموو ئاست و بوارەكانی دەوڵەت و هەر سێ دەسەڵات و دەزگاكانیان و نێو كۆمەڵگە مامەڵەیان پێ دەكرێت، ئەمەش وایكرد چەندین هێزی تیرۆریست بێنێتە ناو گۆڕەپانەكەوەو سەدان كردەوەی تیرۆریستی ئەنجام بدرێت.
3- رۆڵی نەرێنیی ناڕەوای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئاست ململانێی سەخت و كۆمەڵكوژی لە سوریا و بە جددی كارنەكردن بۆ كۆتاییهێنان بەم شەڕە كە زیاتر لە 200 هەزار كوژراوی لێكەوتۆتەوەو شەش ملیۆنیشی ئاوارەی ناوەوەو دەوڵەتانی دراوسێ و جیهان كردووە، هەروەها هەڵوێستی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دەوڵەتانی دراوسێی عێراق و سووریا نابەرپرسیارانە بوو، كە بووە هۆی ئەوەی كوشتار بەردەوام بێت و هیچ ئەنجامێكی ئاشتەوایی بەدەر نەكەوێت، لە كاتێكدا كە ئەم خەمساردییە هێزەكانی تیرۆری بەهێزكرد و توانییان چەك و تەقەمەنی و پارەی زیاتریان دەست بكەوێت و لە كوشتن و كۆمەڵكوژیدا بەشداریی زیاتر بكەن.
بۆچی جیهان بۆ شەڕ دژی داعش هاتە دەنگ؟
ئەو هێرش و پەلامارو داگیركردنەی بەسەر موسڵ و زۆربەی شارۆچكەو شارەدێ و گوندەكانیاندا هات، هەروەها رووەو كەركووك و ئەنبار و سەلاحەدین و بەهێزكردنی پێگەكانیان لە فەللوجەو و شوێنەكانی دیكە و هەڕەشەكردن لە شارەكانی هەرێمی كوردستان، ئەمانە هەموویان دەرئەنجامی لۆژیكی ئەو فاكتەرە بنەڕەتییانە بوون، بەڵام فاكتەری سەرەكی و ناوەندی كە هەموو فاكتەرەكانی دیكەی ورووژاند و یارمەتی دان تاكو ئەو قەیرانەی ئێستای عێراقی لێ بكەوێتەوە، ئەو سیستەمە تایفەگەری و پشكایەتییە بوو لە دابەشكردنی پلە و پایەو پۆست و دامەزراوەكانی دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمای تایفەگەری و ئیتنی كە تا ئێستاش كاری پێ دەكرێت و ناسنامەی نیشتمانیی كۆمەڵگەی پەراوێزكرد، بەڵام دوای ئەوەی رێكخراوی داعش بە كردەوەی خوێناوی و دڕندانە زیاتر فراوان بوو، هەروەها بووە مایەی هەڕەشە بۆ سەر خودی ئەو دەوڵەتانەی خۆرئاوا لە ئەگەری گەڕانەوەی ئەو كەسانەی لە عێراق و سوریا لە ریزی داعشدا بوون بۆ وڵاتەكانی خۆیان بۆ ئەنجامدانی كاری رێكخستنی تیرۆر، ئا لەو كاتەدا زەنگی مەترسی لە ئەمریكا و ئەوروپا لێیدا، بۆیە پێشینان راستیان گوتووە «ئەوی بیر بۆ یەكێك لێ بدات رۆژێك دێت خۆی بكەوێتە ناویەوە». كەواتە رێكخراوی داعش لە ئێستادا هەڕەشە لە سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو دەكات، هەروەها دەبێتە هەڕەشە بۆ قەتەر كە هەر فەرمانڕەوا و سیاسەتمەدارانی ئەو دەوڵەتە بوون پاڵپشتییان لە بیری ئیخوان موسلمینی توندڕۆ دەكرد و رەفتاری دەستتێوەردان و توندوتیژییان دژی دەوڵەتانی دیكە پەیڕەوكرد. ئەمڕۆش ویلایەتە یەكگرتووەكان هانی دەوڵەتانی زیاتر دەدات، لەوانە ئەو دەوڵەتانەی كە بەشداربوون لەم رەوشە نالەبارە، هەندێكی دیكەشیان تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، دەست لە پشتگیریكردنی هەندێ هێزی تیرۆر هەڵناگرن، هەروەكو لە هەڵوێستیاندا دیارە بەرامبەر بەرەی نوسرە، یان داعش، یان هێزە ئیسلامییە توندڕۆكانی لیبیا، بە مەبەستی بەشداریكردن لە شەڕدا دژی داعش لە عێراق و سوریا.
لەم رۆژانەدا یەكەم كۆنگرە لە پاریس بەسترا بەمەبەستی هەماهەنگی كردن و رێككەوتن لەسەر شێوازی بەرەوڕووبوونەوە لەسەر بنەمای ستراتیژییەتێكی ئیدارەی ئەمریكا لە بەرەنگاربوونەوەی داعش لەسەر ئاستی جیهانیدا، هەروەها وشككردنی سەرچاوەكانی سامانیان و رێگەگرتن لە گەیشتنی چەك و چەكدار، بەڵام ئەمە دوای كاولبوونی موسڵ روویدا!!
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و فەرەنساو بەریتانیا و هەندێ وڵاتی دیكە بە شێوەی جیاواز شان بەشانی هێزە چەكدارەكانی عێراق و هێزی پێشمەرگە بەشداری لەو شەڕەی ئێستای عێراقدا دەكەن، بۆیە ئەگەر هەندێ دەوڵەتی رۆژئاوا ئەمڕۆ بە هێزی ئاسمانی بەشدارن وەك ئەمریكاو فەرەنسا بە شێوەیەكی تایبەت، ئەوا ناچاردەبن بە هێزی وشكاییشەوە بێنە نێو عێراقەوە، چونكە ئەو هێزەی داعش و ئەوانەی پەیوەندییان پێوە كردووە لە عەرەبی شاری موسڵ و دەوروبەری، هەروەها هێزەكانی بەعس كە بەشدارییان لەگەڵدا كردن، بە تەنیا بە گورزی ئاسمانی بنبڕ ناكرێن، چونكە هێزەكانی عێراق بەدەست كەموكوڕی و كێشەی زۆرەوە دەناڵێنن، هەرچەندە جیاوازی لە هەڵوێستدا هەیە لەمەڕ دەستێوەردانی هێزە بیانییەكان لە شەڕی دژ بە داعش، سەرباری نەزانینی هەندێ لەوانەی پشتگیریی ناكەن، لەوانە هێزەكانی رەوتی سەدر و میلیشیا چەكدارەكانی سوپای مەهدی بەوەی كە لەناوبردنی ئەو هێزانە كە خاوەنی 30 هەزار چەكدارن و بە ملیاران دۆلار و بڕێكی زۆری چەكی ئەمریكی و توركی لە ژێر دەستدایە، هەروەها لایەنگری زۆری لە عێراق و سوریا و دەوڵەتانی دیكەی زۆرینەی موسڵمان هەیە، ناكرێ تەنیا بە هێزەكانی عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان ئەنجام بدرێت. بەڵكو ئەم پرۆسەیە بە پاڵپشتیی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی سەردەگرێت.
عێراق هەتا ئەگەر لە داعش و هاوشێوەكان و هێزە لایەنگرەكانیان رزگاری بێت، بەڵام زەمینەكە هەر بە لەباری دەمێنێتەوە بۆ سەرهەڵدانی هێزی دیكە ئەگەر بێتو سروشتی رژێمی سیاسیی عێراق نەگۆڕێت. هەروەها ئەگەر دەوڵەتی عێراق پرەنسیبی هاووڵاتیبوونی ئازاد و یەكسان پەیڕەو نەكات و دان نەنێت بە مافی مرۆڤ و نەتەوە و شوێنكەوتووانی ئایین و ئایینزاكان و بنیادنانی دەوڵەتی مەدەنی و دیموكراسی و فیدراڵ، هەروەها ئەگەر هەمواركردن لە دەستوور و شێوازی حوكمدا نەكات و وازنەهێنێت لە بەستنەوەی ئایین بە دەوڵەت، یان ئایین بە سیاسەت، یان بنەماكانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی نەچەسپێنێت كە كۆتایی بە گەندەڵی و تیرۆر و كاولكاریی وڵات بهێنێت. هەروەها ئەگەر حكومەت پەرەپێدانی نیشتمانی چالاك نەكات و تەنیا پشت نەبەستێت بە نەوت لە میانی كاراكردنی پەرەپێدانی پیشەسازی و كشتوكاڵی و بەرەنگاربوونەوەی بێكاری ئاشكراو دەمامكدراو و هەژاری كە ئێستا 50%ی دانیشتووان بە دەردی هەژارییەوە دەناڵێنن، سەركەوتوو نابێت. بۆیە دەوڵەتی مەدەنیی دیموكراسیی فیدراڵ تاكە مەرجی سەركەوتن و پێشكەوتنی عێراقە.