ئەوەی تا ئێستا لە عیراق روویداوە، هەرگیز بەو شێوەیە رووی نەدەدا ئەگەر سیستەمە سیاسییەكەی پشتی بە رێسای پشكایەتیی تایفی نەبەستبایە، ئەگەر سیاسەتی مالیكی دوور بایە لە تایفەگەری و شۆڤینییەت و جیاكاریی ئایینی و نەتەوەیی، ئەگەر حوكمڕانانی بەغدا پەیڕەوی سیاسەتی نیشتمانپەروەری و هاووڵاتیبوونی ئازادو یەكسانیان بكردایە نەك بەپێی ناسنامەی تایفەگەریی هەڵسوكەوتیان بكردایە، ئەگەر بەغدا سیاسەتی شەراكەتی لە یەك نیشتماندا پیادەبكردایە نەك بەشداریكردنی پڕ لە كەموكورتی و پەراوێزخستن و وەلاخستن كە دەرئەنجامی كاولكەرانەی وەك ئێستای لێ بەرهەم بهاتایە.
سیاسەتی نوری مالیكی نەك هەر نەزۆك بووە، بەڵكو وێرانكەری یەكێتیی نیشتمانی و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی بوو لە وڵاتێكدا كە فرە نەتەوە و ئایین و ئایینزاو رەوتی جیاوازيی ئایدیۆلۆژی و فەلسەفی و سیاسییە. سیاسەتەكانی مالیكی بێ متمانەیی بەدوای خۆیاندا هێنا، كە وایكرد هەموو لایەك ئامادەبن لە بەشداریكردنی حوكمڕانی دووربكەونەوە، تا گەیشتە ئەو رادەیەی هەر بە تەنیا خۆی حوكم بكات و بە ئارەزووی خۆی ئەوەی كە پێی خۆش بێت دژی بەرژەوەندیی گەلەكەی پەیڕەوی بكات، هەر ئەو سیاسەتە بوو كە بووە هۆی سەرهەڵدانی ململانێی چەكداری و داگیركردنی رۆژئاواو باكووری عیراق كە دواتر بوو بە پاروویەكی جووراو بۆ زاری چەتەكانی داعش كە دەرئەنجام كارەساتی كوشتن و دەستدرێژی كردن و دەربەدەركردنی خەڵكەكەی لێكەوتەوە.
نوری مالیكی ناكۆكییەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان قووڵكردەوە و لەمەشدا پشتی بە گرتنەبەری سیاسەتێكی دوژمنكارانە بەست، كە مەگەر سەدام حوسێن پێشتر ئەمەی كردبێت، ئەو گیانی شۆڤینییەتی دژ بە كورد چەسپاند و بڕواو متمانەی نێوان هەردوو حكومەتی لەق كرد و قایل نەبوو هێزەكانی پێشمەرگە چەكداربكات كە بەشێكن لە هێزە چەكدارەكانی عیراق، لە كاتێكدا چوار تیپی سەربازیی بە هەموو جۆرە چەكێك چەكداركردبوو لە كۆی 15 تیپی سەربازیی عیراق، ئەمە وێڕای هێزەكانی پۆلیس و ئاساییشی ناوخۆ.
كاتێكیش هێرشی چەتەكانی داعش بۆ سەر شاری موسڵ رووی دا، هەموو ئەو هێزانەی عیراق بە فەرمانی فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكان كشانەوە، ئەم هەڵوێستەش مانای ئەوەیە كە ئەو هێزانە بۆ رووبەڕووبوونەوەی دوژمنانی دەرەكی ئاراستە نەكرابوون، بەڵكو دژی هێزەكانی پێشمەرگە لە حاڵەتی پێویست ئامادەكرابوون، لە ئاكامی ئەو هێرشەی داعش بۆ داگیركردنی شاری موسڵ ئەنجامیدا، بە هەزاران رۆڵەی مەسیحی ئەم شارە روویان لە شوێنە ئارامەكانی هەرێمی كوردستان كرد، دواتر چالاكییەكانی داعش فراوانتر بوو تا توانی ناوچەی دیكە داگیربكات، چونكە سوپای عیراقیان لێ نەبوو، ئەوە بوو ناوچەكانی زوممار و شنگال و وانەو شوێنی دیكە كەوتنە ژێر دەستی داعشەوەو بە هەزاران هاووڵاتی ئێزیدی ناچاربوون بە پەلە روو لە چیای شنگال و شوێنەكانی دیكە بكەن، دوژمن دەستی كرد بە هەڵمەتی كۆمەڵكوژی و لە ئەنجامدا هەزاران هاووڵاتی سڤیلی لەناوبرد، ئیدی بەوەش نەوەستا بەنداوی موسڵی داگیركرد و هەڕەشەی لە دانیشتوانی موسڵ و بەغدا كرد بە ژێرئاوخستنی ناوچەكانیان، بەر لەوەش هەزاران هاووڵاتی دیكەی شەبەك هەڵاتن و توركمانی تەلەعفەریشی قەتلوعام كرد.
ئەم واقیعە وای لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد كە دەرئەنجامی ئەم كارەساتانە بگرێتە ئەستۆ بۆیە دەبینین بە سەدان هەزار هاووڵاتی مەسیحی و ئێزیدی و شەبەك و توركمان ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێ هێشت، هەنێكیشیان چوون ناوچەكانی ناوەڕاست و بەغدا، حكومەتی هەرێمیش پەناگەی ئارامی بۆ دابین كردن، ئەمە سەرباری هەموو هەوڵێك بۆ رزگاركردنی ئەو هەزاران هاووڵاتییەی كە لە چیای شنگال رووبەڕووی هەڕەشەی مەرگ بووبوونەوە لە بەر برسێتی و تینوێتی بە تایبەتیش منداڵ و پیرو نەخۆشەكان، بەراستی هەرێمی كوردستان بەو پەڕی دڵسۆزییەوە ئەركی سەرشانی خۆی جێبەجێ كرد، كە مایەی ستایش و پێزانینە.
ئەو حاڵەتەی بەسەر ئەو پێكهاتە ئایینیانەی عیراقدا هات، هەتا ئەگەر بە درەنگەوەختەوەش بێت جیهانی بەرامبەر قەبارەی ئەو كارەساتە دڵتەزێنە بەئاگا هێنا، كە كاریگەریی بەسەر عیراق و دەوڵەتانی كەنداوو سەرجەم ناوچەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، ئەمە وای كرد دەوڵەتان بە دوو ئاراستە كۆمەك و یارمەتی پێشكەش بكەن: كۆمەكی مرۆیی بۆ بەهاناوەهاتنی پەنابەرانی ئەو ناوچانەی كە چەتەكانی داعش داگیریان كردوون لەلایەك و پێشكەش كردنی كۆمەكی سەربازی بە دوو شێوە: یەكەمیان وەشاندنی گورزی ئاسمانی لە لایەن چەكی ئاسمانیی ئەمریكاوە لە مۆڵگەو جووڵەكانی داعش و كارئاسانی بۆ پێشڕەویی كردنی هێزەكانی پێشمەرگە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو چەتانە، دووەمیش پێشكەشكردنی چەك و تەقەمەنی بۆ هێزی پێشمەرگە تاكو بتوانێت ئەو هێزانە راوبنێت و لەو شوێنانە وەدەریان بنێت كە داگیری كردوون.
لەم كارەساتەدا هەزاران هاووڵاتی بێتاوان بە دەستی ئەو چەتە تاوانبارانە شەهید كران و بەناوی (سبیی ئیسلامەوە)ش سەدان ئافرەت پەلاماردران، تا ئێستاش بە هەزاران كەس دووچاری دەستدرێژی و ئەشكەنجەدان و مردن دەبنەوە لەسەر دەستی ئەو بكوژو خوێنڕێژانە،هەروەها چەندین پێشمەرگەی ئازاو نەبەرد لە رووبەڕووبوونەوەی چەتەكانی داعش شەهید بوون.
راسپاردنی بەڕێز عەبادی بە پێكهێنانی حكومەتی تازەی عیراق خزمەتی وڵات ناكات ئەگەر بێتو لەسەر هەمان رێبازی مالكی بۆ پەرتكردنی ریزەكان بەردەوام بێت، بەڵكو پێویستە لە رەگ ریشەوە بگۆڕدرێت، واتا دەبێ حكومەتێكی رزگاركەری نیشتمانی بێت، حكومەتێك بێت وەزیرەكانی پابەندبن بە پرەنسیبی نیشتمانپەروەری و هاووڵاتیبوونەوە، هەموویان بەرامبەر عیراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە بەرپرسیاربن. دەبێ بەرژەوەندییەكانی نیشتمان لەسەرووی هەموو بەرژەوەندییەكانی تایبەتی بن ، پێكهێنانی حكومەتی تازە كۆتایی بە رۆڵی ئێستای مالیكی دەهێنێت، بەڵام كۆتایی بە رێبازی مالیكی ناهێنێت ئەگەر رێبازێكی دیكە دانەنرێت كە تایفەگەریی سیاسی وەلاوە بنێت كە مافەكانی نیشتمان و هاووڵاتیبوونی پێشێل دەكرد، هاوكات بەرنامەیەكی تازەو بە قۆناغ بێتە ئاراوە كە وڵات لەو پاشماوە قورسە رزگاربكات كە رژێمی دیكتاتۆری پێشووی بەعس و سستەمی تایفەگەریی و رێبازی مالیكی بەجێیان هێشتووە.
پێویست دەكات بەرنامەی نیشتمانی ئەم باباتانە لەخۆ بگرێت:
یەكەم: بواری سیاسی، لەوانەش سەربازی:
* دانانی ستراتیژییەتی بنیادنانی دەوڵەتی مەدەنی دیموكراسی فیدراڵی، دوور لە دامەزراندنی دەوڵەتێكی سیۆكڕاسی تایفەگەریی لە وڵاتێكی فرە نەتەوەو ئایین و ئایینزاو رەوتی هزری، پێویستە ئەمە لەمیانی پێكهێنانی حكومەتێكی یەكێتیی نیشتمانی راستەقینەدا دەربكەوێت، واتا حكومەتی رزگاركەری نیشتمانیی فراوان، پشت بە پرەنسیبی شەراكەت لە نیشتمان ببەستێت نەك بەشداریكردن، كە دەبێ لەسەر بنەمای لێهاتوویی و تواناو شیان و دەستپاكی و ئارەزووی راستەقینە دابمەزرێت كە بتوانێت بارودۆخی ناهەمواری ئێستا بگۆڕێت.
* پەلەكردن لە دابین كردنی هەموو شێوازێكی پارێزگاریكردن لە سەدان هەزار كەس كە لە موسڵدا ماون یان ئەوانەی پەناهەندە بوون لە موسڵ و تەلەعفەر و شنگال و زوممارو جەلەولاو مەخمور و شوێنەكانی دیكەی عیراق لەگەڵ دابین كردنیی خۆراك و ئاوو جێ وڕێ وداوودەرمان، تا ئەوكاتەی لە هێزە تیرۆریستەكان رزگار دەكرێن و دەگەڕێنەوە شوێنەكانی خۆیان.
* یەكسەر دەست بكرێت بە دانوستان و چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان لە رووی پەیوەندیی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێم بە پێی بەرنامەیەكی كات بۆ دانراودا، هەوەها پێویستە هەماهەنگیی نێوان هەردوولا لە بواری هێزی چەكدارو ئاساییشی ناوخۆ پەرەی پێدرێت بۆ بەرەوڕووبوونەوەی هێزە تاریكخوازەكان و لەناوبردنیان بە زووترین كات.
* تەرخانكردنی هەموو هێزە نیشتمانییەكانی عیراق بۆ پشتگیریكردن لەو شەڕانەی هێزەكانی پێشمەرگە لە باكووری عیراق و هەرێمی كوردستان دەیكات، هەروەها ئەو شەڕانەی هێزەكانی عیراقی لە ناوچەكانی رۆژئاواو شوێنی دیكەی عیراقدا دەیكات، ئەمەش وا دەخوازێت كە چاوێك بخشێنرێتەوە بە بنیاد و ژێرخانی هێزە چەكدارەكانی عیراق، تاكو دوور لە تایفەگەریی بێت و بە عیراقی بمێنێتەوە.
* دەست بكرێت بە پێكهێنانی لێژنەی خێرا لەسەر ئەم ئاست و بوارانەی خوارەوە:
- لیژنەیەكی وەزاری كە بەكردەنی دەسەڵاتی هەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێم، لە هەموو بوارەكاندا لەگەڵ نواندنی نەرمی لەهەردوو لاوە، بۆ گەیشتن بە رێگاچارەی گونجاو لە بەرژەوەندیی عیراق و نەتەوەكانیدا بەبێ جیاوازی.
- لیژنەیەكی وەزاری كە دەسەڵاتی هەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێم لەلایەك و لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگاكان لە ناوچەكانی رۆژئاواو باكووری رۆژئاوای عیراق و بەدەنگەوەهاتنی داخوازییە رەواكان كە چەندین ساڵە خراونەتەڕوو بە گیانی بەرزی بەرپرسیارێتیی لە بەرژەوەندیی گەلی عیراق لەلایەكی دیكەوە. ئەمەش زەمینە خۆش دەكات بۆ جیاكردنەوەی هێزە نیشتمانی و دەستپاكەكان لە هێزە تەكفیری و توندڕۆ تایفەگەرییەكان.
- لیژنەیەكی وەزاری كە دەسەڵاتی هەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان ئەنجومەنی پارێزگاكان و حكومەتی فیدرال بەئاراستەی ئیدارەی نا مەركەزیی ئەو پارێزگایانە لەوانەش دابین كردنی دەسەڵات بە پێی ئەو یاسایانەی بۆ ئەم مەبەستە دادەنرێن.
- لیژنەیەكی تایبەتمەند ئەركی لێكۆڵینەوە بێت لە هەمواركردنی پێویست بۆ دەستووری عیراق تاكو گونجاو بێت بۆ دەوڵەتێكی مەدەنیی فیدراڵ و دیموكراسی ناتایفەگەر و دانانی كاتێكی دیاریكراو تاكو ئەو هەمواركردنانە پێشكەش بە ئەنجومەنی وەزیران و دواتر پەرلەمانی عیراق بكرێت، ئەگەر ئەمەش نەكرا پێویستە هەڵبژاردنی تازە سازبكرێت لەبەر رۆشنایی گۆڕانكارییەكانی بارودۆخی وڵات و ئەو ئەركانەی دەكەوێتە سەر شانی كۆمەڵگەو دەوڵەتی عیراق.
- جارێكی دیكە كاركردن بە یاسای دەستە سەربەخۆكان لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن كە نوری مالیكی بە توندی پێشێلی كردبوو، بەتایبەتیش یاسای بانكی ناوەندی و یاسای كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هڵبژاردنەكان و چەند یاسایەكی دیكە بە پێی دەستوور و گەڕاندنەوەی متمانە بۆ ئەوانەی هەوڵی شێواندن و ناوزڕاندنیانی دابوو.
- خستەڕوو و گفتوگۆكردن دەربارەی ئەو یاسایانەی تا ئێستا پەكخراون، لەوانە یاسای حزبەكان و یاسای نەوت و راگەیاندن.. تاد، لەپاڵ پەلەكردن لە بڕیاردان لەسەر بودجەی گشتیی ساڵی 2014 و خەرجكردنی هەموو پارەكانی هەرێم و سەرجەم پارێزگاكان.
- بە پەلە بڕیاردان لە كەیسی گیراوان بە پێی ماددە 4 ی تیرۆر یان ئەوانەی گیراوی سیاسین و قەدەغەكردنی هەموو جۆرە ئەشكەنجەدانێك و پیادەكردنی بەندەكانی تایبەت بە مافەكانی زیندانیان، هەروەها دەركردنی یاسای لێبووردنی گشتی بۆ ئەوانەی دەستیان بە خوێنی گەل سوور نەبووە.
- رەتكردنەوەی هەموو دەستتێوەردانێك لە كاروباری ناوخۆی ژیانی سیاسیی عیراق و ئەو هێزانەی لە پرۆسەی سیاسیدا كاردەكەن، چ لەلایەن ئێران یان سعودیە یاخود قەتەر وهەردەوڵەتێكی دیكەوە بێت.
- راگرتنی چالاكیی هەموو مێلیشیا تایفییە چەكدارەكان كە لە ئێستادا كاری تێكدان ئەنجام دەدەن و خەڵك لەسەر ناسنامەو هەموو هەستێكی نیشتمانپەروەری دەكوژن و تەنیا كار بۆ بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان و ئەجیندای تایفەگەری و بیانی دەكەن.
لە بواری ئابووریش پێویستە:
- پێكهێنانی لیژنەیەك لە پسپۆڕانی عیراقی لە بواری ئابووری و زانستەكانی كۆمەڵایەتی بۆ دانانی ستراتیجییەتێكی روونی پەرەپێدان كە لە مەودایەكی مامناوەندی و دووردا عیراق لەو دواكەوتن و گێژاوە و كرانەوە ئابوورییە دەرەكییە رزگاربكات.
- زیاتر جەخت بكرێتەوە لەسەر دابینكردنی پێداویستییەكانی پەرەپێدانی بەرهەمهێنان لە هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی بۆ گۆڕینی بنیادی شێواوی ئابووریی یەكلایەنە، هەروەها بەستنەوەی بازرگانیی دەرەكی بە پرۆسەو ئەركەكانی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و تێراخۆی بەكردەنی و بنەڕەتیی پێویستییەكانی بەكاربردنی دانیشتوان.
- دابینكردنی پەیوەندییەكی كارای گەشەپێدان و وەبەرهێنان لە نێوان هەر سێ كەرتی گشتی و تایبەت و تێكەڵ لە سەرجەم بوارەكانی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی، هەروەها نابێ پلانی ستراتیژی توانا و پێویستیی سوودوەرگرتن لە وەبەرهێنانی بیانی و تەكنیك و شارەزایی هونەری و هەماهەنگی لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەدوور بگیرێت.
- سیاسەتی نەوت و بڕی دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوت بخرێتە ژێر ستراتیژییەتی پەرەپێدانی نیشتمانییەوە، لەوانە مۆركردنی گرێبەستەكانی نەوت و سروشت و شێواز و مەودای ئەو گرێبەستانە، هەروەها پێویستە بەپەلە یاسای نەوت دەربچێت و هەوڵی تەواو بدرێت بۆ دابینكردنی پەیوەندییەكی دروست لە نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان لەبواری ئابووریی نەوت و سوود وەرگرتن لە شارەزاییەكانی زۆر لە دەوڵەتانی فیدراڵ.
- دابینكردنی پەیوەندییەكی دروست لە نێوان سیاسەتی ئابووری و سیاسەتەكانی دارایی و نەختینە و گومرگ، چونكە بەبێ ئەو هەماهەنگییە زۆر زەحمەتە وەدیهێنانی هیچ شێوازێكی پەرەپێدان و گەشەسەندن لە ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی سەربگرێت.
- لەسەر هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێم پێویستە سیاسەتێكی رێك و تەواوو كارای ئابووری پەیڕەو بكەن، چونكە سیستەمی فیدراڵ مانای ئەوە نییە كە سیاسەتەكانی ئابووریی هەرێمەكان لەگەڵ سیاسەتەكانی حكومەتی فیدرال سەربەخۆ دەبن.
- گەندەڵیی دارایی و ئیداری لە عیراقدا هەیە، وەك سیستەمێكی كارا و دەسەڵاتدار بەسەر ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ژینگەیی مرۆڤی عیراقی.
- عیراق بەگۆشەگیری و دوور لە جیهان ناژی، بۆیە دواتر وا پێویست دەكات كە سیاسەتێكی ژیرو كارای عەرەبی و ئیقلیمی هەبێت لەبەرژەوەندیی هاوكاریی ئاڵۆگۆڕكراو بۆ خێرایی كردنی پەرەپێدان و پەرەسەندنی ئابووری.
- ئەم جۆرە سیاسەتە بە هێڵە گشتییەكانیەوە دەكرێ زەمینەیەكی گونجاو بۆ دادپەروەریی كۆمەڵایەتی دەستەبەربكات، هەروەها خۆدەوڵەمەندكردن لەسەر حیسابی گەل و كەمكردنەوەی بۆشایی نێوان هەژاران و دەوڵەمەندان، قەڵاچۆكردنی هەژاری و بێكاری بێبەش بوون تەنیا بە دوعاو پاڕانەوە لە خوا وەدی نایەت، بەڵكو بەكاركردن و دانان و جێبەجێكردنی سیاسەتی كاراو ژیرانەی ئابووری و كۆمەڵایەتی دێتەدی، كە لە نزیكەوە ئاگای لە بەردەوامبوونی هەژاری و برسێتی و نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی هەبێت.