مێژوو لە ڕووی پرەنسیبەوە بە هۆی ئەو گۆڕانكارییانەی بەسەر ڕۆژگارو هەلومەرجی ڕووداوەكان و فاكتەرەكانی ئەو ڕووداوانەدا دێن هەرگیز خۆی دووبارە ناكاتەوە، بەڵكو ئەگەر لە حاڵەتێكدا مێژوو بە شێوەیەك لە شێوەكان خۆی دووبارە كردەوە، ئەوا وەك جاران بە تەنیا وەك تراژیدیا نامێنێتەوە، تەنانەت گاڵتەجاڕییەكی گەورەیشی لێدەكەوێتەوە، ستەمكاری و توندوتیژی و ڕق و كینە ئەمانە چەند دیاردەیەكن ڕەنگە دووبارە ببنەوە بە هۆی سروشتی كۆمەڵگا، كە خۆی و دیاردەكانی دیكە بەرهەم دێنێتەوە، دواتر دەكرێ ئەو بارودۆخەی لە ئەنجامی ڕەفتاری ستەمكارانی زەوی دروست دەبێت خۆی بەرهەم بهێنێتەوە، كە دەرئەنجام لەیەك كاتدا دەبنە تراژیدیاو گاڵتەجاڕی، ئەمە ئەو قۆناغەیە كە لە ئێستادا عێراقی تێدا دەژی.
لە ڕۆژی دەی حوزەیرانی 2014 هێزێكی دڕندەو تاوانبار، چەند گرووپێك لە ڕێكخستنەكانی تیرۆریستی سەرلێشێواوو بەدڕەسەن پەلاماری شاری موسڵیان دا و داگیریان كرد و بەمەش نەوەستان و دەستی ڕەشیان گەیشتە شوێنەكانی دیكەی پارێزگای موسڵ، كە هەر ئەوان پێشتریش شاری فەللوجەیان گڵاوكردبوو، لەبەردەم ئەو هێرشە تیرۆریستییەو و دوژمنكارە دڕندانەدا كە ڕێكخستنەكانی داعش و چەكدارانی بەعسی عێراقی و گرووپی دیكەی چەكداریدا ئەنجامیان دا، دەبینین چوار لیوای چەكداری بەرچاوی عێراقی لە گۆڕەپانی شەڕدا پاشەكشەیان كرد و چەك و تەقەمەنی و كەرەستەی سەربازییان بەجێهێشت و تەنانەت گیانی خەڵك و سامانی گەلیشیان پشتگوێ خست و خۆیان لەبەردەم ئەو هێزانەدا ڕانەگرت كە تەنیا زمانی كوشتن و كاولكاری و وێرانكردن دەزانن. ئەوانە وەك زیندەوەرو تاعونن جیاوازی لە نێوان مرۆڤەكاندا ناكەن، جا ئەگەر بگوترێ كە ئەم كشانەوەیە بە بڕیاری سەرەوە ئەنجامدرابێت و بەرپرسی یەكەمی دەوڵەتیش بڵێت گوایە ئەمە فێڵە و ڕوویداوە، بەڵام بۆ خەڵكی ڕوون نەكردەوە ئایا كێ بووە هاندەری ئەم فێڵە و چۆنیش ڕووی دا، كەچی دەبینین كشانەوەی ئەو هێزانە بەهەمان شێوە بەر لەم ڕووداوە لە فەللوجەو شوێنەكانی دیكەش ڕووی دا، كە ئەو كات دەگوترا گوایە تەكتیكیی فەرمییە لە ئامادەباشی بۆ هێرشێكی فراوان بۆ سەر دوژمنان، بەڵام دوژمنان گاڵتە نازانن، ئەوانە بكوژی شارەزان چەندین ئەفسەرو سەربازو هاووڵاتی بێ گوناهیان كوشتووە ڕێزوحورمەتی ئافرەتی دووگیان و منداڵ یان پیر و پەككەوتەو دیل و بریندار نازانن، ئەوانە هەموویان دەبێ بكوژرێن چونكە بە بۆچوونی ئەوان بڕوایان بەوە نییە كە خودی خۆیان بڕوایان پێیەتی.
ئەو بكوژانە ترس و تۆقینیان لەدڵ و دەروونی خەڵكدا چاند، بەهۆی ئەو شێوازە دڕندانەی لە كوشتنی خەڵك و قوربانیان بەبێ هیچ شەڕو پێكدادانێك پیادەی دەكەن، لە ئاكامدا بە سەدان هەزار مرۆڤ ماڵ و حاڵی خۆیان جێهێشت و ڕوویان لە شوێنی هێمن كرد، بە تایبەتیش بۆ هەرێمی كوردستان یان بەرەو بەغداو شوێنی دیكە.
لەبەردەم ئەم واقیعە تاڵ و شكستە كەمەرشكێنەدا، یان دەركردنی ئەو گەورە ئەفسەرە عێراقییانەی كە ڕژێمی سیاسیی تایفەگەریی لەخۆی گرتوون، لەسەر بنەمای تایفەگەریدا و دانانیان لەشوێنی هەستیاری بەرپرسیارێتی سوپای عێراق و هێزەكانی پۆلیس و ئاساییشی نیشتمانی، لەبەردەم ئەو زیانە گەورەی لە گیان و ماڵ وشارو خاكی عێراق كەوت، لێرەدا مرۆڤ پرسیار لەخۆی دەكات و بە دەنگێكی بەرز و بیستراوەوە دەڵێت: چی لەم عێراقە ڕووی دا تا ئەم بوومەلەرزە كاولكارە بێتە ئاراوە؟ ئایا ئەمە لە ئان و ساتی نەبوونی هۆشیاری ڕووی دا، یاخود بە هۆی ئەو ئەو هەڵانەوە بوو لە پلاندانانی بەئەنقەست یانیش لەبەر چەند هۆیەك بوو كە هەندێكیان لای خەڵك ئاشكران و هەندێكی دیكەش وردەوردە بەدەردەكەون؟
گومان لەوە دەكەم كە هەر عێراقییەك چ ژن یان پیاو نەزانێت كە ڕژێمی سیاسیی ئێستای عێراق لەوەتەی دە ساڵە ڕژێمێكی تایفەگەرییە و پشت بە بنەمای تایفەگەریی پشكایەتیی سیاسی نێوان لایەنە تایفی و ئیتنییەكان دەبەستێت، بەڵام لەهەمان كاتدا ئەو ڕژێمە جیاكاری بەهەردوو ئاراستە پیادە دەكات بە هەموو ڕەهەندو لایەنەكانی و كاریگەرییەكانیان بۆ سەر كۆمەڵگا.
ئەمە لە بنیادی حكومەت و شێوازی پێكهاتەكەیدا بەدەركەوت و پێشترو دواتریش لە پێكهاتەكانی ئەنجومەنی نوێنەران بە هەرسێ خوولیەوە هاتەئاراوە، تەنانەت لە گەندەڵی دارایی و ئیداریدا كە ئێستا تەشەنەی كردووە، ئینجا ئەو تیرۆرەی لە زۆربەی ناوچەكانی دیكەی عێراقدا درێژەی هەیە، ئەو ڕژێمەی كە لەسەر بنەمای پشكایەتیی تایفەگەری دامەزراوە لەیەك كاتدا جیاكاریی ئایینی و ئیتنی پیادە دەكات، كە ئەمەش گوناهێكی زۆر گەورەیە دەرحەق بنیادنانی دەوڵەت و حكومەت و دامەزراوەكانی لەسەر بنەمای تایفەگەری كە گەوەرترین زیان بە یەكێتیی هاووڵاتیبوون و ڕۆڵ و مافە ئەركەكانی دەگەیەنێت، مەینەتی و گاڵتەجارییەكانی ڕژێمی تایفەگەری لەو كاتەدا زیاد دەبن كە پیاوێكی ستەمكاری كەلەرەق و بێ توانا لە بیركردنەوەی ستراتیژیی سەرۆكایەتیی ئەو ڕژێمە بكات، بەڵكو خەمی ئەو تەنیا پیلانگێڕان بێت تاكو بەتەنیاو بەناوی حزبەكەی و پێكهاتەو تایفەكەیەوە جڵەوی حوكم بگرێتە دەست، بەڵام لەراستیدا ئەو تەنیا كۆمەڵگە تێك نادات، بەڵكو لە كۆتاییدا حزب و پێكهاتەكە و تەنانەت خۆیشی لەناودەبات. ئەمەش بۆ سەدام حوسێنیش ڕووی دا كە دیكتاتۆرێك بوو هاوشێوەی دیكتاتۆرەكەی ئێستا لە زیرەكی و لێهاتوویی بە ئاراستەی پیلانگێڕان و خۆگێلكردن لە ئاست هۆشیاریی و بەرژەوەندیی گەل و نیشتماندا، ئەو وڵاتی بەرەو كارەسات و مەینەتییەكی بێ شومار برد.
ئێمە لەبەردەم هەمان ڕەفتارداین، بەڵام لە بۆتەی كەسایەتییەكی دیكەدا، ئەمە هیچ جیاوازییەكی لەگەڵ ئەوی دیكە نییە، تەنیا ئەوە نەبێت كە لە ناخی هەمان كۆمەڵگا سەری هەڵداوە و لەو پێوەندییە ناتەندروستییانە كە جارێكی دیكە سەرهەڵدەدەنەوە. ئەو سیاسەتمەدارە سەركێش و شكستخواردووە، خۆی و حزبەكەی، سیاسەتێكی سەركێشانەو تایفەگەریی زۆر سەرسەختانە پیادەدەكەن كە ناتوانن ئاساییش و سەقامگیری و پەرەپێدان و پێشكەوتن بۆ كۆمەڵگا دابین بكەن، كە دەرئەنجام بەرەو ململانێ و كێشەو خوێن ڕشتن سەری كێشا و سیاسەتی جیاخوازیی گرتەبەر لەنێوان شوێنكەوتووی مەزهەبەكان و نەتەوەكاندا، ئەم جۆرە سیاسەتە تەنیا وێرانكاریی لێدەكەوێتەوە.
ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بریتانیا ئەو دەرفەتەیان لەدەست دا كە بۆ دامەزراندنی سیستمێكی سیاسی دیموكراسیی مۆدێرن و فیدرالی تازە بۆ عێراق هاتبووە پێشەوە، بەڵكو لەسەر كەلاوەو داروبەردووی ڕژێمی شۆڤینی و تایفیی پێشوو ڕژێمێكی دیكەی تایفەگەری دامەزرا كە ئەمڕۆ عێراقییەكان ڕووبەڕووی دەرئەنجامە خراپەكانی دەبنەوە، مەینەتییەكەی سەردەمی سەدام حوسێن ئەمڕۆ بۆتە مەینەتی و كارەسات لە سەردەمی نوری مالكیدا، بۆیە داواكردن بە وازهێنانی لە سێیەم جار بوونەوە بە سەرۆك وەزیران نەك هەر داخوازییەكی ڕەوایە، بەڵكو پێویستییەكی لە پێشینەیە بۆ دوورخستنەوەی عێراق لە زیانی زیاتری مرۆیی و ماددی.
پێشتر گوتوومانەو ئێستاش هەر دەیڵێینەوە كە ئەو سیاسەتەی لە بەغدا پەیڕەو دەكرێت ناكرێ دەرئەنجامەكانی تەنیا لە بەغدا بێت بەڵكو ناوچەكانی دیكەی عێراقیش دەگرێتەوە، ئەوەی دوێنێ لە موسڵ ڕووی دا دەشێ لە شارو گوندی دیكەش بێتە ئاراوە، كوردستانیش لە كاریگەرییە نەرێنییەكانی بەدوور نابێت، ئێمە لێرەدا لەبەردەم دەیان هەزار ئاوارەداین كە هاتوونەتە هەرێمی كوردستان یان ناوچەكانی ئیداری سەر بە پارێزگای موسڵ، كە دوژمنانی دڕندە و بكوژ تا ئێستا دەستیان پێی نەگەیشتووە.
شرۆڤەكارانی سیاسیی عێراقی و بیانی زۆر بیروبۆچوون دەخەنەڕوو كە شایانی سەرنج و تێڕامانن، هەندێك وای دەبینن كە ئەوەی لە فەللوجەو موسڵ و سەلاحەدین و ناوچەكانی دیكەی ڕۆژئاوای عێراق ڕووی دا، هەروەها ئەو كشانەوەیە بە فەرمییە بریتییە لە ڕێوشوێن و ڕێكاری بە ئەنقەست لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراق بەمەبەستی ڕزگاربوون لەو پارێزگایانە تاكو بە ئاسوودەیی حوكمی شوێنەكانی دیكەی عێراق بكات و دوور لە هەرێمی كوردستان كە بە هەموو شێوازێك هەوڵی داوە پێوەندیی لەگەڵ حكومەت و گەلی هەرێم ئاڵۆزبكات، تا كار گەیشتە ئەوەی كە ڕێگە نەدا پشكی بودجە لە گەنجینەی دەوڵەتی عێراق بگاتە هەرێمی كوردستان، ئەمەش مانای وایە كە مالیكی پلانی دابەشبوونی عێراق بە پشتیوانیی ئێران جێبەجێ دەكات، زۆر جاریش هەندێ لە ئەندامانی دەوڵەتی یاسا كە سەر بە مالیكییە ئەوەیان دووبارە دەكردەوە كە كوردستان لە عێراق جیابێتەوە و لێی ڕزگاربین، ئێستاش ئەوەی هاتەسەر، كە با لە ناوچەكانی ڕۆژئاوا ڕزگاربین و تەنیا حوكمڕانیی ناوەڕاست و باشووری عێراق و بەغدای پایتەخت بكەین!
هەندێ شرۆڤەكاری دیكەش لایەنێكی دیكەی دەبینن كە مالیكی وایكردووە ڕووداوەكان بەو ئاراستە مەترسیدارە و گرتنی ئەو ناوچانەی عێراقدا بچن، بەمەبەستی ئەوەی جاری یەكەم دووچاری مەینەتی و كاولكاری و لەناوچوونیان بكاتەوە، دواتر بە پشتیوانیی ئەمریكا ئەو ناوچانە بگەڕێنێتەوە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە، كە لەلایەن هێزەكانی تیرۆریستانی خوێنڕێژەوە داگیركراون، تا لەبەردەم هەمووان وا خۆی پیشان بدات كە ئەو قارەمانەیە كە ناوچەكانی ڕۆژئاوای عێراق و موسڵی لە چنگ تیرۆریستان ڕزگاركردووە، چونكە بە تەواوی دڵنیایە كە ئەمریكا لە ئێستادا نایەوێت عێراق بكەوێتە ژێردەستی داعش و بەعسییەكانەوە، چونكە ئەو مەترسییانە دواتر دەگەنە ئوردن و فەلەستین، دواتر بتوانێت ئیسرائیلیش بخاتە بەردەم بارودۆخێكی مەترسیدار كە ئەو هەرگیز قبوڵی نییە.
لە هەردوو حاڵەتدا نوری مالیكی نە پێشتر و نەئێستا ئەو كەسایەتییە سیاسییە گونجاوە نییە بۆ حوكمڕانیی عێراق و نابێت بۆ جاری سێیەم ئەو پۆستە وەربگرێتەوە، هەروەها حزبەكەیشی بۆی نییە یەكێكی دیكە كاندید بكات، ئەو حزبەی كە ئەو بەرپرسی یەكەم و هەموو سەركردایەتییەكەی ئێستایەتی، هەر ئەو هۆكاری سەرەكییە لەوەی كە ئێستا لە عێراق و بە درێژایی ئەو چەند ساڵەی دوای ڕووخانی دیكتاتۆریەتی بەعس دەگوزەرێت، تا ئێستا چەندین دەستپێشخەری خراوەتەڕوو تایبەت بە دەستبەرداربوونی مالیكی لە سووربوونی لەسەر ئەو قسەیەی كە جارێك گوتی: ((وەرمانگرت و ئیدی نایدەینەوە))، ئەوەش ساڵی 2002ی عێراقمان بیردێنێتەوە بەر لە شەڕی سێیەمی كەنداو، كاتێ سەدام حوسێن ناڕازی بوو واز لە دەسەڵات بهێنێت و عێراق بەجێ بهێڵیێت و، لەسەر پێشنیاری شێخ زاید بن سوڵتان بچێتە ئیماراتی عەرەبی، دیارە ڕەتكردنەوەی ئەم داوایە كارەسات بوو، كاتێ پێی باش بوو عێراق كاول بێت بە شەڕێكی خوێناوی كە لە 2003 ڕووی دا و تێیدا بە سەدان هەزار هاووڵاتی سڤیل كوژران و ژێرخانی وڵات هەرەسی هێناو بە ملیاران دۆلار زیان بەر عێراق كەوت، لەباتی وازهێنان لە دەسەڵات و بەجێهێشتنی عێراق تا یەكێكی دیكە حوكمی بكات.
ئەمڕۆش مالیكی داخوازیەكانی هێزە سیاسییەكانی عێراق لەوانە هێزەكانی كوتلەی شیعە هەروەها بانگەوازی هێزی نێودەوڵەتی لەوانەش ئەمریكا و فەرەنساش ڕەت دەكاتەوە، ئەویش بەوەی كە خۆی بۆ جاری سێیەم كاندید نەكاتەوە، هەرچەندە ئەو چاك دەزانێ كە عێراقی گەیاندۆتە ئەو زەلكاوەی كە داگیركردنی وڵاتی لە لایەن هێزەكانی تیرۆرو بەعسەوە بەدوادا هات، هەروەها توانای ئەوەی نییە لە ڕاستیی بارودۆخەكە بگات، چونكە خۆی و حزبەكەی لە ئاست ئەم بارودۆخە كەڕو لاڵ و كوێرن، لێرەدا دەبینین كە مێژوو خۆی دووبارە دەكاتەوە بە هەر شێوەیەك بێت، مەینەتی و گاڵتەجاڕیی لەیەك كاتدا بەرهەم دێنێت، كە ئەمەش لە عێراقی ئەمڕۆدا دركی پێ دەكرێت.
گەڕاندنەوەی ئەو خاكەی لەلایەن ڕێكخراوە سەربازییەكانی سەر بە هێزە تیرۆریستییەكانەوە دەستیان بەسەردا گیراون، هەرگیز عێراق بۆ دۆخی جارانی ناگەڕێنێتەوە، واتا بۆ دەوڵەتی ناوەند، بەڵكو لە ئێستاوە سەرەتای دۆخێكی تازە خەریكە خۆی بەسەر سەرجەم كۆمەڵگادا دەسەپێنێت، دۆخێكی تازەی پێوەندییەكانی نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی هەرێم و ڕەنگە چەند هەرێمێكی دیكەش كە وا پێویست بكات لە داهاتوودا دابمەزرێن، ئەویش بەهۆی شكستیی حوكمڕانیی پێشووی دەوڵەتی فیدراڵ و دواتریش دوای ڕووخانی دیكتاتۆریەت.
بۆیە تا ئەو كاتە پێویستە حكومەتێكی تازەی نیشتمانی پێكبهێنرێت، حكومەتی ڕزگاركەری نیشتمانی لەدەست ئەوانەی داگیریان كردووە، جا ئەوانە تیرۆریستی تەكفیری بن یان ڕژێمی سیاسیی تایفەگەری، كە ئەركی داگیركردنی عێراقی بە شێوەیەكی دڕندانە ئاسان كرد. عێراق تەنیا بەوە چاك دەبێت كە دەوڵەتێكی مەدەنی دیموكراسی فیدراڵی دەستووری و سیستەمێكی سیاسیی دیموكراسی دوور لە تایفەگەری دابمەزرێت، كە پشت بە پرەنسیبەكانی ئازادی و دیموكراسییەت و مافەكانی مرۆڤ و مافی نەتەوەكان و ڕێزگرتن لە ئایین و مەزهەبەكان ببەستێت و دەوڵەتیش لە بازنەی ئایین و مەزهەبكاری دووربخاتەوەو ئاساییش و ئاشتی و پەرەپێدان بۆ وڵات دابین بكات.
لە ئێستادا ئەركەكە وا دەخوازێت، لە پاڵ پێكهێنانی حكومەتێكی ڕزگاریی نیشتمانی، دەستپێشخەریی بكرێت بۆ یارمەتیدانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە حەواندنەوەی دەیان هەزار ئاوارەی تازە، هاوكات ئەو كۆچبەرانەی لە ناوچەكانی دیكەی پارێزگای موسڵ ڕوویان تێكردووە، هەروەها ڕەوشی مرۆییان بۆ دابین بكات و لە دەستدرێژیی تیرۆریستان بیانپارێزێت، هاوكاریی لەگەڵ ڕێكخراوە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان دەستەبەربكات بۆ پێشكەش كردنی كۆمەكی پێویست بۆ ئەو ئاوارەو كۆچبەرانە.
پاراستنی هەرێمی كوردستان لە هێزە تیرۆریستییەكان بە جیاوازیی ئاراستە سیاسییەكانیانەوە، وا پێویست دەكات هەوڵی زیاتر بدرێت لەلایەن هێزو حزبە سیاسییەكانی كوردستان بۆ دەستەبەركردنی یەكێتیی نێوانیان لەبەردەم ئەو ڕەشەبایەی كە لە ناوخۆ و لەو دیو سنوورەكانەوە هەڵیكردووە تاكو بتوانرێت بەسەر ئەو بەد ڕەسەنانەدا سەربكەون.