شاراوە نییە كە چەمكی «مافی مرۆڤ» رەگ و ریشەیەكی قووڵی لە هزری كۆنی مرۆڤایەتیدا هەیەـ بە هەمان شێوە لە هزری سەدەكانی ناوەڕاست، لە لای هەمەجۆر ئایین و بیر و باوەڕدا، كە رەوتگەلی مەیلە مرۆییانەیان تێدا گەڵاڵە بووە. وێڕای ئەوە ناكرێ نكووڵی لەوە بكەین، كە گەڵاڵە بوونی فەلسەفیانەی ئەم چەمكە، بە كۆمەڵێك وەرچەرخانی دیاری كراوی مێژوویی و هزرییەوە وابەستە بوو. ئیدی لە سەرمان پێویستە كە پەیدا بوونی چەمكەكە و هەوڵەكانی چەسپاندنی فەلسەفیانەی، لە یەكدی جیا بكەینەوە.
ئەم جیاوازییەی نێوان چاوگی هەمەكیانەی چەمكەكە و هەلومەرجی چەسپاندنی، بوو بە چاوگێك بۆ مشتومڕێك، كە هەندێك جار خەسڵەتی توندی بە خۆوە گرت، لە نێوان كەسانێك كە دەڵێن مافی مرۆڤ مۆركێكی رەهای گەردوونیی هەیە، واشی دادەنێن كە ئەو جاڕنامەیەی شۆڕشی فەرەنسا جاڕی دا، جاڕنامەیەكی «جیهانی»یە. هەشە رووبەڕووی ئەو بۆچوونە دەبنەوە و دامێنگیری تایبەتمەندیی كولتووری دەبن. ئەم مشتومڕە بە هەڵوێستێكی مام ناوەند گەیشت، كە داوا دەكات بە پارێز بین هەمبەر بە هەر مەیلێكی هەمەكی، لە رێی پێداچوونەوە بە بنەماكانی ئایدیۆلۆژیانەی، بە ئامانجی تێپەڕاندنی هەر هەژموونێكی ناوەند-خواز. ئەم هەڵوێستە مام ناوەندییە كە چ لە نێو فەزای هزریی فەلسەفیانە و مافناسانەی خودی رۆژاوا سەری هەڵدا، یان لە رۆژهەڵاتی ئاسیاییانە، كە چووە نێو گەلێك لەو شتانەی كە بە توێژینەوەكانی پاشە كۆلۆنیالیزم ناسران. پاشتر، هەوڵ دەدەین كە باسی هەر یەك لەم سێ هەڵوێستە بكەین، وەك رێ خۆش كردنێك بۆ خستنەڕووی ئەو پرسانەی تایبەت بە ئێمەن، هەروەها گەڵاڵە كردنی كێشەگەلی مێژووییانەمان، هەروەها پەرەسەندنی دەزگاكانی سیاسی و مشتومڕی كولتووریانەمان.
ئەوانەی باوەڕیان بە هەڵوێستی یەكەم هەیە، پێیانوایە ئەو گشتاندن و پاشان شێواندنەی بەسەر چەمكەكەدا هات، وای لێكرد ریشەكەی لەبەر چاوان ون بێت، هەروەها واشی كرد كە هەلومەرجی پەیدا بوون و گێرمە و كێشەی سەرهەڵدان رەچاو نەكرێت. هەر لەم چوارچێوەیەدا ئەمانە دەپرسن كە ئاخۆ هەقی ئەوەمان هەیە بەر لە نوێخوازیی هزری، قسە لەبارەی مافی مرۆڤەوە بكەین؟ ئەوان پێیانوایە كە ئەوەی باوەڕی بەم شتە هەیە، شتێك ناكات بێ لە داباراندنی ئێستا بە سەر رابردوودا. لەبەر ئەوەی پەیدا بوونی چەمكی مافی مرۆڤ لە روانگەی ئەوانەوە، زادەی هەلومەرجێكی فەلسەفییە، كە (ئەو هەلومەرجەش) دەستەبەر نەبوو تەنیا لە چاخی نوێدا نەبێت. گرنگ مەرج و بنەماكەی پەیدا بوونی مرۆڤە لە نێو گەردووندا وەك بەهایەكی باڵا، بە چەشنێك كە بیرۆكە ماف وابەستە بە ئەو دەبێت، بە جۆرێك كە هەر تەنیا ئەو دەبێتە جێ و مەنزڵی ئەو مافە. لە بری ئەوەی سروشت بە تەواوەتی، بە گیاندار و رووەكییەوە خاوەن ماف بێت، ئەوا هزری نوێ ئەوانەی دیكەی نێو جیهان ناگەیەنێتە ئاستی بابەتی یاسایی، تەنیا بە دەسپێك لە مرۆڤ و بە دەلالەتی ئەوەوە نەبێت. ئەمانە دووپاتی دەكەنەوە، كە سەرهەڵدانی ئەو خۆدێتییە یاساییە، واتای سیاسییانەی خۆی نەپۆشی تەنیا لە هزری هاوچەرخدا نەبێت، هەروەها لە نێو قوتابخانەی مافی سروشتیدا. جیابوونەوە لە هزری كۆن، هەروەها لە ئەرستۆییزمیش لەم بوارەدا رووی نەدا، تەنیا لەگەڵ (هۆپز)ی فەیلەسووفدا نەبێت، بەوەی یاسا بوو بە سیفەتێكی پاشكۆی مرۆڤی تاك. ئیدی لەگەڵ پەیدا بوونی گرفتە نوێیەكەی گرێبەستی كۆمەڵایەتی و حاڵەتی سروشتیدا، چی دی چەمكی رەوا بوون لە چەمكی خودێتی (subjectivité) جیا نابێتەوە، ئەوكات، رەوا بوون لەوە زیاتر نییە، كە دەسەڵاتێكە و لە گرێبەستی نێوان لایەنانی كاراوە سەرچاوەی گرتووە، ئەو لایەنانەی بە شێوەیەك لە شێوەكان ملكەچی ئەو دەسەڵاتەن. جا ئەوسا خودێتی وا دادەندرێت كە بنەچەی هەر رەوا بوونێكە. ئەو پێوەندییە توندەی نێوان ئەم بیرۆكەی مافی خودێتییە و مەرجگەلی سیاسییانەی دروست بوونی، شتێكی شاراوە نییە. ئیدی شتێكی ناچارانە بوو كە تیۆریی (ویستی گشتی) لە لای رۆسۆ ئەو رەوا بوونە گەڵاڵە بكات، هەروەها پەرە بە بیركردنەوەی سیاسی، كە تیۆریی مافی سروشتی پشتی پێ دەبەستێت، تا ئەو پەڕەكەی ببات، ئەمیش بە گوێرەی ئەو مەرجانەی كە تێیاندا، تەنیا لە نێو ئەواندا، وا لە گەل بڕواندرێت كە خاوەن سەروەرییە، واتە ئەو خودێكی كارای راستەقینەیە، هەر خۆی خاوەن هەموو رەوا بوونێكی سیاسییە.
كەواتە چەمكی خودێتی لە پشت چەمكی مافی مرۆڤەوەیە، ئیدی ئەو خودە كارایەش چ تاكە كەس بێت یان سەراپای گەلێك. شاراوەش نییە كە چەمكی فەلسەفیانەی خودێتی، لە داهێنانی نوێخوازیی هزرییە، ئەگەر ئەو خەسڵەتی سەرەكیی هزری نوێ نەبێت، بەو چەشنەی كە وایە، وەك كە هایدگەر سەلماندی.
دژ بەم هەڵوێستەی كە چاوی لە جیهانی بوونە پاش ئەوەی دەمایەتیی پەیدا بوون دەسەلمێنێت، دژە هەڵوێستێك سەر هەڵدەدات و بانگەشە بۆ رێزگرتن لە بنەما و تایبەتمەندییەكانی هەموو كولتوورەكان دەكرێت، دووپاتیشی دەكاتەوە كە جیهانگیری واتای ئەوە نییە كە تایبەتمەندییەكی دیاری كراو بگشتێنین.
لە نێوانی ئەم هەڵوێست و ئەوی دی، هەڵوێستی سێیەم هەیە كە داوا دەكات رەخنە لە ناوەندایەتی بگیرێت ئەگەر پێگەكەی هەر چییەك بێت، بە شێوەیەكی سەرەكیش جەخت دەكاتە سەر ریشەی مێژووییانەی بەهاكان، سەرەنجام رێژەییەكەی كە بەندە بە پێوەندیگەلی هێز لە نێوان دەوڵەتان و گرووپەگەلی مرۆیی، هەروەها كرانەوەی ئاسۆ لە بەردەم چەندین ئەگەردا، كە رەنگە هەندێكیان بەدی بێن، بەبێ ئەوەی ئەوانەی لێی بەدی هاتوون فەزای ئەگەر لەدەست بدەن، لەوانەش ئەگەری داتاشینی ئەزموونی دەستەجەمعانەی، كە تاك تاك نوێ دەبنەوە، دوور لە هەر چاوگێكی نەریتی. لەو كاتەی ئەم هەڵوێستە رەهەندی دیرۆكیانەی ئەزموونی مرۆیی دووپات دەكاتەوە، لە هەمان كاتدا دیرەگەكانی مەیلی دیرۆكیانەش ناهێڵێت، ئەو مەیلی لە چێوەی گریمانەكانیدایە، یەكێتیی رێڕەوی زەمەنیانەی گەلانیش ناچار دەكات، تەنانەت یەكێتیی نموونە و پێوەریانەش.
هەمبەر بەو بەرهەڵستییە و ئەوی دی، ئەوانەی جاڕی «گەردوونایەتی» دەدەن، بەرسڤ دەدەنەوە، بەوەی كاتێك ئێمە لە ئاست دامەزراندنی فەلسەفیانەی مافی مرۆڤدا هەڵوەستە دەكەین، ئەوە واتای ئەوە نییە كە گەڕانەوەیە بۆ رێژەییەكی دیرۆكیانە، یان گرێدانی چەمكەكەیە بە كێشەگەلێكی دیاری كراو و تایبەتمەندییەكی دیاری كراوی مێژوویی. دەبێ لە بیرمان نەچێت كە جاڕنامەی گەردوونی لە كاتی لەدایك بوونیدا وەسفێك نەبوو بۆ واقیعی حاڵ، هێندەی كە بەرز كردنەوەی واقیع بوو تا ئاستی ئەوەی كە دەبێ وا بێت، بەوەی ئەو تەنیا دروست كراوی دیرۆكێكی دیاری كراو و هەلومەرجێكی تایبەت بێت، بەڵكو بەشداری كردنیش بوو لە «دروست كردنی» مێژوو. ئەم پێوەرایەتییە بە دروستی شیاوی ئەوەیە كە مافەكان تا ئاستی «گەردوونی» بەرز بكەنەوە، رەهەندی بەهاییانەش بە چەمكی ماف دەدات، كە نایكاتە ئەوەی كە تەنیا رەنگدانەوەی واقیعە، بەڵكو بەرز كردنەوەی واقیعە تا رادەی ئەوەی كە پێویستە ببێت، هەوڵێكیشە بە دوای بەهایەكدا، چاو تێبڕینیشە بۆ شتانی كردەنی.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ڕیبات