بە درێژایی دەیەكانی رابردوودا ئابووریناسانی دیموكراسیخواز و پێشكەوتنخوازانی عێراق درێخیان نەكردووە لە بە ئاشكرا رۆشنایی خستنەسەر سروشتی ئابووری عێراق و سروشتی ئابووریی هەرێمی كوردستانی عێراق بەو پێیەی بەشێكە لە ئابووری عێراق، چ لە سەردەمەكانی حوكمی ناوەندی عێراق یان لە قۆناغی ئۆتۆنۆمی یاخود لەوەتەی فیدرالییەت لە هەرێم راگەیەنراوە تا بە ئێستا را دەگات، تەنانەت منیش درێخییم نەكردووە لە رەخنەگرتنی سیاسەتەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی بە درێژایی پەنجا ساڵی رابردوودا تاكو ئێستا، ئەم رەخنەگرتنەش لە سۆنگەی ئارەزوویەكی سەرشێتانەدا نەبووە، بەڵكو لە بەتەنگەوەهاتن و بەرپرسیارێتیی بووە كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت سەبارەت بە سەلامەتیی ئابووریی عێراقی و ئابوووریی هەرێم.
ئابووریی عێراق و ئابووریی هەرێمیش كە بەشێكە لەو ئابوورییە، بە ئابوورییەكی ناوازەی تاك لایەنەی نەوت دەژمێردرێت، لە هەمان كاتدا بە ئابوورییەكی بەكاربەری خزمەتگوزاریی و بەرهەم نەهێن ناو دەبرێت، لەبەرئەوەی پشت دەبەستێت بە هاوردەكردنی كاڵا بۆ دابینكردنی پێداویستی دانیشتووان، هەر كاتێكیش ئابووریناسان داوایان كردبێت كە پێویستە گۆڕانكاریی لەم رەوشە شێواو و دواكەوتووەدا بكرێت، گوێیانی لێ نەگرتووە و نایانەوێت واقیعەكە ببینن و ناشیانەوێت هیچ گۆڕانكارییەك لە مۆركی گشتی و نەرێنیی ئابووریی عێراقدا بێتە كایەوە و هەوڵیش دەدەن ئەو دەنگانە كپ بكەن كە داوای گۆڕانكاریی دەكەن.
ئەو شتەی كە چەسپاوە ئەوەیە كە ئابووریی عێراقی لە سەردەمی جیاوازدا رووبەڕووی چەندین قەیرانی توند بۆتەوە، بێ ئەوەی بەرپرسان لێوەی فێری سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی ببن بە درێژایی دەیەكانی رابردوودا تا ئەو سەردەمەی ئێستا، بۆیە ئەوان بەرپرسن لەوەی كە ئابووری عێراق و كۆمەڵگە بە گشتی و ئابووری و كۆمەڵگەی كوردستانی عێراق بە تایبەتی پێوەی دەناڵێنێت، بۆیە لەسەر ئاستی عێراق بەرپرسان رووبەڕووی جۆرەها فشار بوونەتەوە لەوەتەی شۆڕشی تەمموزی 1958 و لە سەردەمەكانی گەمارۆی سەر هەرێم و ئەو شەڕانەی دژی هەڵگیرساون، دواتر گەمارۆی ئابووریی سەرتاپاگیری نێو دەوڵەتی و دووئەوەندەش لەسەر هەرێمی كوردستان كە كاتی خۆی رژێمی فاشستی سەدام بەسەریدا سەپاندبووی، ئەمڕۆش لەبەردەم قەیرانی تازەی نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی هەرێمی كوردستانداین، كە هەرێم رووبەڕووی پاشەكشەیەكی توندو گەورەی سیولەی دراو بۆتەوە بەهۆی هەڵوێستی ناعەقڵانی و نا دانایی و خراپ لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە، جا هۆیەكە هەر چییەك بێت.
ئابووریی خۆژێنیی تەنیا هیچ گرفتێكی چاوەڕوانكراوی لە دەرەوە لێناكەوێتەوە بە هۆی دواكەوتوویی و شێواندن و پەرەپێدانی یەكلایەنە و كرانەوە بە دەرەوەدا بە هۆی هاوردەكردنی كاڵا بە شێوەیەكی فراوان، بەڵكو رووبەڕووی هەیمەنەی دەوڵەت دەبێتەوە بەسەر داهاتی دارایی كە لە هەناردەكردنی نەوتی خاو و كۆنترۆڵكردنییەوە دەست دەكەوێت، هەروەها سەرهەڵدانی ئاراستەیەكی دەسەڵاتخوازیی شمولیی لای بژاردەی حوكمڕان كە سەركردایەتی جیابوونەوەی تەواو دەكات لەنێوان كۆمەڵگەو دەسەڵات و دروستبوونی بژاردەیەكی حوكمڕانی داهێزراو، هەروەها پەیدابوونی مشەخۆر كە لەسەر داهاتی دارایی ئەو وڵاتە خۆیان دەژیێنن و لەسەر حیسابی گەلی عێراق و نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دابەشكردنی ناعەقڵانیی سامان و خزمەتگوزارییەكان خۆیان دەوڵەمەند دەكەن. كە زۆر جار دژی پرۆسەی پەرەپێدان و پیشەسازی و پەرەپێدانی كشتوكاڵ و وەبەرهێنان و كارپێكردنی دامەزراوەكانی بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی ژێرخایەنە. بەڵكو خەمی بنەڕەتییان بریتییە لە خۆدەوڵەمەندكردن لە میانی ئاڵوگۆڕیی دارایی و نووسینگەكانی خانووبەرەو و گەندەڵیی دارایی بەدرێژایی دەیان ساڵ و بەهەدەردانی سامانی گشتی. تاد. عێراقیش بەدرێژایی پەنجا ساڵی دوایی بەم شێوەیە بوو لە قۆناغی ئێستاشدا هێشتا رووەو هەڵكشان و زێدەبوونە.
تاقیكردنەوەی گەلان جەخت لەوە دەكەنەوە كە رزگاربوون لەو كێشانەی رووبەڕووی وڵات دەبنەوە كە خاوەن ئابوورییەكی خۆژێنن بە پەرەپێدانی ئابووری و هەمەجۆرییدا تێدەپەڕێت لە كەرتەكانی بەرهەمهێنانی ئابووری و وەبەرهێنانی سەرمایەی حكومی بە تایبەتی لە پرۆسەی پەرەپێدان و بەكارخستنی بەرهەمهێناندا، ئەمەش دەستەبەرییەكی گەورەیە بۆ پەرەپێدانی سامانی نیشتمانی و كەمكردنەوەی ئەگەری قەیرانەكان كە رەنگە دووچاری وڵات ببنەوە، پرسیارەكە ئەوەیە:
ئایا بەرپرسان لەم ئەزموونە تازە سەختەوە فێردەبن؟ تەنیا رۆژگار دەتوانێت وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە. قەیرانی ئێستای دارایی لە بنەڕەتدا قەیرانێكی سیاسییە، بریتییە لە هەوڵێك بۆ برسیكردنی گەل لە هەرێم لەلایەك و چۆك پێدادانی سەرۆكایەتی و حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق لەلایەكی دیكەوە، هەروەها پەراوێزخستنی رۆڵیان لە سیاسەتی عێراقی و لە ژیانی ئابووریی عێراقدا، ئەمە لە پارێزگاكانی دیكەی عێراقیش هەر بەم شێوەیەیە كە پەراوێزخراون و تا ئێستاش لەلایەن نوری مالیكی سەرۆكی حكومەتی فیدراڵەوە هەر پەراوێز دەخرێن، بۆیە پێویستە ئەم سیاسەتە ستەمكارییە پووچەڵ بكرێتەوە و بگەنە چەند چارەسەرێكی عەقڵانیی كێشەكانی ئێستای نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و هەرێمی كوردستان دەربارەی ئابووریی دەرهێنانی نەوت یان پرسەكانی دیكەی هەڵپەسێردراو كە تا ئێستا یاسایان بۆ دەرنەچووە كە پشت ببەستێت بە دەقی دەستووریی ساڵی 2005.
ئەو ناكۆكییەی ئێستا لە ئارادایە نامۆ نییە، بەڵام نامۆكە بەكارهێنانی شێوازەكانی بەرپەچدانەوەیە نەك لە رێی دانووستانەوە، پەسەندنەكردنی بودجە پاساوێكی فەرماندەی گشتی هێزی چەكدارە، تاكو پشكی هەرێمی لێ نەدات، زانراویشە كە پشكی هەرێم لە بودجەی ئاسایی بریتییە لە 17% بەڵام هەرێم سكاڵای ئەوەی هەیە كە ئەم پشكە تەنیا 10%ی لێ دەگاتە هەرێم، ئەمەش پێویستی بە چارەسەری جددی هەیە لەلایەن حكومەتی ئاییندەوە كە وا پێویست دەكات ئەو كەسە سەرۆكایەتی نەكات كە هۆكاری ئەو هەموو قەیرانە سیاسییانەی پێشان و ئێستایە، هەروەها ناكرێت حكومەتی فیدرال ئەم رێكارە نابەجێ و چاوەڕواننەكراوە ئەنجام بدات، بۆیە فشاری زۆر لەسەر هەرێمە لە چوارچێوەی سیاسەتی نوری مالیكی بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێم پاڵ بدات تاكو رێكاری هەڵە بگرێتەبەر كە لەو پێگەیەی دابنێت گوایە دژی گەلی عێراقە و دواتر ئەگەری ئەوە هەبێت سوپای عێراقی دژ بە هەرێم تەیار بكات بە پاساوی هەوڵدانی جیابوونەوەی هەرێم لە عێراق و پروپاگەندەی ئەوەی كە هەر دەنگدانێك بۆ سەربەخۆیی پێویستە زۆرینەی گەلی عێراق رەزامەندی لەسەربێت نەك بەتەنیا گەلی كورد، نوری مالیكی دەیەوێت سەقامگیری و ئاساییشی هەرێم تێك بدات لە میانی برسیكردنی گەل لە هەرێم، هەروەها نانەوەی ئاژاوە و خۆپیشاندان و بێ سەروبەریی ئەمنی، بەڵام گەلی كورد ئەوەندە هۆشیار و عاقڵە كە نەهێڵێت ئەم دۆخە بێنێتە ئاراوە وەك ئەوەی لە پارێزگاكانی دیكەی عێراق هەیە.
ئەوەی رووبەڕووی كێشەكان دەبێتەوە لەم قۆناغەدا گەلی كوردو سەرجەم دانیشتوانی هەرێمە لە نەتەوەكانی دیكە، بۆیە پێویستە دژی ئەو رێكارە خراپەو سزا بەكۆمەڵەكەی رژێمی حوكمڕانیی تایفەگەریی عێراقی دژ بە گەلی كورد خەبات بكرێت، كە ئەمە سیاسەتە دوژمنكارییەكانی سەدام حوسێنمان بیر دەخاتەوە، پێویستە لەسەرمان ئاگامان لەوە بێت كە رژێمی عێراق دەكرێت لە قەیرانی سیاسیی ئێستا بەدووربێت، هەروەها رەتكردنەوی مالیكی كە نایەوێت دەسەڵات رادەستی یەكێكی دیكە بكات بە پاساوی ئەوەی بوونی هێزی تیرۆر لە موسڵ و فەللوجەو ئەنبار و سامەڕا، كە پەنا بباتە بەر راگەیاندنی حاڵەتی نائاسایی(ئەحكامی عورفی) لە وڵات كە لەلایەن حكومەتی ئێرانەوە پشتیوانی لێ دەكرێت كە بە راستیش هاوكاریی دەكات.
هەموومان دەزانین كە هەرێمی كوردستانی عێراق بە چەندین هێز گەمارۆدراوە، كە جێگەی بڕوا نین و تەنانەت دۆستیش نین، بەڵكو تەنیا بەرژەوەندیی خۆیان لا مەبەستە، بۆیە ناكرێ پشت نە بە ئێران و نە بە توركیا ببەسترێ، دواتر دانانی پرسی هەناردەكردنی نەوتی خاوی هەرێم لەناو سەبەتەی توركیا ئەنجامەكەی مسۆگەر نییە و دەكرێ حكومەتی فیدرال لە رێگەی پارەو گرێبەستی قەبە قەناعەت بە توركیا بهێنێت تا واز لە هاوكاریكردنی حكومەتی هەرێم بهێنێت لە رووی پرسی نەوتەوە، هەر چەندە رێكەوتننامەیەكی لەگەڵ سەرۆكی حكومەتی هەرێم مۆركردووە هەروەها ئەو پرۆژە قەبانەی كە توركیا لە هەرێم جێبەجێیان دەكات، ویلایەتە یەكگرتووەكانیش لەگەڵ هەوڵی تەواوی بۆ پارێزگاریی كردنی پێوەندییە باشەكانی لەگەڵ هەرێمدا، بەڵام قوربانی بە پێوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی بەغدا نادات لەبەر چەند هۆیەك لەوانە لە ترسی ئەوەی نەبادا عێراق بە تەواوی بكەوێتە باوەشی ئێرانەوە، هەروەك سوریا.
چۆن هەرێمی كوردستان
رووبەڕووی ئەو قەیرانە داراییە دەبێتەوە؟
سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدرال بە نەناردنی پشكی هەرێم لە بودجە، حكومەتی هەرێمی خسستە بەردەم كارێك لە بواری گواستنەوەو بەبازاڕكردنی نەوت، واتا بەردەم هەناردەكردنی نەوت بە رێگەی توركیاوە بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو كەموكوڕییە گرنگەی دارایی لە بودجەی هەرێم پڕبكاتەوە، وێڕای گرتنەبەری چەندین رێكاری هەنووكەیی و خێرا، گرنگترینیان:
1. بەكارهێنانی یەدەگی دراوی قورس كە لە گەنجینەی هەرێمدا هەیە كە زانیاریم نییە چەندە، ئەمەش بۆ رووبەڕووبوونەوەی قەیرانی ئێستای دارایی.
2. كەمكردنەوەی هاوردەكانی هەرێم لە كاڵای بەكاربردن و تەواوكاری و دووركەوتنەوە لە نغرۆكردنی بازاڕەكانی ناوخۆ بە كاڵای هاوردە، هەروەك ئێستا لە ئارادایە، كەواتە قەبارەی وەبەرهێنان تا ئەو ماوەی دوایی زۆر بەرزبوو و پارەیەكی زۆری لە گەنجینەی هەرێم بەفیڕۆدا، چونكە هاوردەكان هەڕەمەكی بوون و كاریگەریی نێگەتیڤی بۆ سەر ئابووری و سامانی هەرێمی كوردستان هەبوو.
3. كەمكردنەوەی خەرجییەكانی فەرمانگە حكومییەكان و بەهەدەردانی پارە كە هەتا پێش ماوەیەكی كورت لەئارادابوو.
4. كاركردن بۆ پێشكەشكردنی ئاسانكاریی و دەستكەوتی شیاو بۆ هێنانی سەرمایەی عێراقی، لەوانەش سەرمایەدارانی كورد لە دەرەوە تاكو لە ناوخۆ بەگەڕبخرێت.
5. قەرزكردنی كاتی لە سەرمایەدارانی كورد یان بە گشتی لە عێراقییەكان لەبەرامبەر سوودێكی گونجاو، بەڵام كە زۆر ناخایەنێت.
6. داواكردنی قەرزی نێودەوڵەتی لە وڵاتانی دۆست بۆ بەرەوڕووبوونەوی قەیرانی ئێستای دارایی بەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی لە سەرهەڵدانی كێشە كۆمەڵایەتییەكان بەدووربن.
7. لە ئێستادا هیچ پاساوێك نابینم بۆ دەركردنی دراوێكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان هەروەك پێشتر هەندێك پێشنیاریان كردبوو.
8. بەچاكی دەزانم كە هەڵمەتێكی چڕ و فراوان ئەنجام بدرێت كە گەلی هەرێمی كوردستان پشتیوانی لێ دەكات بۆ بەرەو رووبوونەوەی گەندەڵی و گەندەڵكاران و ناچاركردنیان كە ئەوەی بە تاڵانیان بردبوو بیگەڕێننەوە گەنجینەی هەرێم، ئەمەش بێگومان پارەیەكی قەبەو زۆرە كە لە ماوەی ساڵانی دوای دیكتاتۆریەت بەتاڵان براوە.
جا لەبەر ئەوەی ئەم قەیرانەی ئێستای هەرێم قەیرانی سیاسیی ناوخۆیی و عێراقییە، بۆیە وا پێویست دەكات كۆمەڵێك رێكاری سیاسیی گرنگ لەم قۆناغەدا ئەنجام بدرێن:
1. پتەوكردنی ریزەكانی كوردستان بێ گوێدانە ناكۆكییە جەوهەرییەكانی پێشان و ئێستا كە ناكرێت هەرگیز لێیان بێ دەنگ بن، لەوانەش رووگەو ناوەڕۆكی سیاسەتی ئابووری و كۆمەڵایەتی و نەبوونی پرۆژە تازەكانی پەرەپێدانی پیشەسازی و كشتوكاڵی پڕكردنەوەی فەرمانگەكان بە فەرمانبەران كە بێكارییەكی داپۆشراوی هێنایە ئاراوە.
2. بەتین كردنی پێوەندیی فراوان لەگەڵ لایەن و هێزە سیاسییەكان بۆ بەرەو رووبوونەوەی بارودۆخی ئێستا و سەپاندنی پێدانی پشكی هەرێم و دەستكردن بە دانوستان بۆ چارەسەركردنی كێشە هەنووكەییەكان.
3. كارەكە وا دەخوازێت خەباتێكی سیاسی بێتە ئاراوە بە ئەنجامدانی هەڵمەتی ناڕەزایی میللی فراوان دژی سیاسەتی برسیكردن و ستەم و هەڕەشە بۆ پێدانی پشكی ئاسایی بودجەی هەرێم، وێڕای بڕیاری فەرماندەی گشتی هێزی چەكدار و سەرۆك وەزیران كە ئەم بودجەیە رەوانە نەكرێت، هەروەكو وەزیری دارایی عێراق بەسەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی راگەیاندبوو لە دوا دیداریان لە بەغدا، ئەم هەڵوێستە تەبایی خەباتگێڕیی نێوان كوردو عەرەب و سەرجەم نەتەوەكانی دیكە وەك جاران پتەو دەكات.
4. پێشنیار دەكەم سكاڵا پێشكەشی دادگای فیدرالی بكرێت تایبەت بە پێنەدانی پشكی هەرێم لە بودجەی فیدرال، سەرباری كاریگەریی دەسەڵاتی جێبەجێكاری بەسەر دەسەڵاتی دادوەری كە لە ماوەی هەشت ساڵی رابردوودا روون و ئاشكرا بووە.
5. دەكرێ شارەزایانی یاسا لەوە بكۆڵنەوە كە دەشێت سكاڵای دادوەری دژی حكومەتی فیدرال لە دادگای مافی مرۆڤ بەرزبكرێتەوە چونكە ئەو رێكارە ژیانی خەڵك دەخاتە مەترسییەكانی برسیكردن و سەرپێچی یاسای نێودەوڵەتیشەوە.
6. چارەسەركردنی رووبەڕووبوونەوەی ئەم سیاسەتە چەوتانەی فیدرال و ئەو پەرچەكردارانەی هەرێم یان پارێزگاكان، بریتییە لە دامەزراندنی حكومەتێكی رزگاریی نیشتمانی لە عێراق كە پرەنسیپەكانی نیشتمان و نیشتمانپەروەری و بەرژەوەندییەكانی گەل و یەكێتیی پێكهاتە نەتەوەییەكان بكاتە هەوێن و پشتیوانی لە دەوڵەتی داڕماوی ئێستا بكات و بیخاتە سەر رێچكەی دەستوورو یاسا دیموكراسییەكان.