سیما جیاكەرەوەكانی قۆناخەكانی حكومڕانی مەزهەبی و، وردەكاری پلانەكانی بۆ كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات بەو مانایەی (كورسی دەسەڵات غەنیمەیە)، وەك دەبینین كەرەستە دیارەكان بۆ پیادەكردنی پاوانخوازی و سەپاندن دووباڵی گرنگ لەخۆ دەگرن، باڵی یەكەمیان بریتییە لە فەسادی سیاسیی و دارایی، باڵی دووەمیشیان رەفتاری ترس و تۆقاندن و سەرسەرییانەیە. بۆیە ئەوە كارێكی سروشتیە گوتاری مەزهەبگەرایی سیاسی كۆنترۆڵی گوتاری سیۆكراتی بەهەموو شێوازەكانیەوە بكات و دەست بكات بە درۆی چەواشەكارانە و بارودۆخی نەزانینی و دواكەوتوویی و نەخوێندەواری بقۆزێتەوە، ئەمە بێجگە لە قۆستنەوەی دیاردەی هەژاریی و بێكاری.
ئەو حاڵەتەش دەبێتە یاریدەدەر بۆ ئەوەی زۆر بە ئاسانی لەسەر كارە تاوانكارییەكانی بەردەوام بێت، ئەوەیە ئەو خەڵكەی دەبێتە پشتیوانی مەزهەبگەرایی سیاسیی و پلانی مانەوەی بۆ دادەڕێژێت، هاوشانی قۆناخەكانی پلانەكە گەشە بەخۆیەوە نابینێ بۆ ئەوەی زیاتر پاوانی كورسی دەسەڵات بكات و تاسەر ئیستفزازی خەڵكی هۆشیار بكات، لەبەر ئەوەی خەڵكی هۆشیار هەستی بەوە كردووە كە هەموو نەهامەتیەكانی وڵات سەرچاوەكەی مەزهەبگەرایی سیاسی و سیستمی تاكڕەوی سیۆكراتی و رەفتارە چەواشەكارییەكانیەتی، بۆیە لەم حاڵەتە دەسەڵاتی مەزهەبگەرایی سیاسیی لەپێناوی مانەوەی خۆی دەگاتە قۆناغی ئیستغلالكردن تاسەر ئێسقان، بوون و ناسنامەی نیشتمانی دەهاڕێت و بونیادی دەوڵەتی مەدەنی بە ئامڕازەكانی كە لەبەر دەستیەتی لەبەریەكهەڵدەوەشێنێتەوە و بەمەش درێژە بە خوێنمژینی خەڵكی سادە و هەڵخەڵەتاو دەدات.
ئایا قۆناخی تازە چاوەڕوانكراو لە سیاسەتی دەسەڵاتی مەزهەبگەرایی لە عێراق چییە؟
با دیمەنی گشتی وڵات بخوێنینەوە، چۆن دەتوانین لە هۆكاری ئەو وەرچەرخانە بۆ ئەو قۆناخە بە سیما و میكانیزمەكانیەوە ئاشنا بین؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەم خاڵانە دەدەینەوە:
ئەوەی یەكەمجار تێبینی دەكەین، پەككەوتنی بازنەی ئابوورییە و پەكخستنی تەواوی كۆمپانیا و كارگە و كێڵگە كشتوكاڵییەكان و گۆڕینیەتی بۆ زەوی بەیار، تەنانەت هەتا ئەو زەوییە بۆ لەوەڕگاش نەشێت.
هاوشانی ئەم دیاردەیە فراوانبوونی دیاردەی بێكاریی و زیادبوونی رێژەی هەژارییە لەسەر هەردوو ئاستی ئاسۆیی و ستوونی. ئەمەش وایكردووە كە توێژێكی فراوانی پەراوێزخراو لە كۆمەڵگە دەربكەوێت و لەم تەنگژەیەشدا چینی ناوەڕاست بهاڕێت و بوونی بەتەواوی بسڕێتەوە.
هاوشانی ئەم دیاردانە هەستدەكرێت كەرتەكانی چاودێریی تەندروستی و دەروونی و كۆمەڵایەتی و چاودێری پەروەردە و خوێندن پشتگوێ دەخرێن، ئەمەش وایكردووە كەشێكی زاڵی نەخوێندەواری دێتە ئاراوە لەلایەك و لەلایەكی دیكەش بە دەیان فەوج كە لە خوێندەوار دەچن لەناو قوتابخانە ئایینیەكان دەئاخنرێن و، دەبنە مشەخۆر لەسەر جەستەی ئەو چینە پەراوێزخراوانەی ئەو بارودۆخە دروستی كردوون، بەمەش بەهای دیكە بۆ كۆمەڵگە دێتە ئاراوە و سەرلەبەر كۆمەڵگەی عێراقی بۆ دواوە دەگەڕێتەوە.
لە بەرامبەر ئەم بارودۆخە ئاڵۆزەی كۆمەڵگە؛ هێزە مەزهەبگەراییە لۆكاڵیەكەی عێراق بووە دیلی هەردوو هۆكاری گەندەڵی و ئیرهاب، ئەمەش بەجۆرێكە كە دزی مافیاكان گەورەترین گەندەڵیە كە درێژ دەبێتەوە بۆ سەر ئاستی نێودەوڵەتی، لەمەش زیاتر سەركوتكاری شەڕخوازان و بێ سەروبەری توخمە توندڕەوەكان بۆ ملكەچپێكردنی باڵی مەزهبگەرایی توندڕۆ، ئەمەش یەكێكە لەدەرهاویشتە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان لەسەر بارودۆخی عێراق.
بۆ رووبەڕووبوونەوەی دزەكردنی ئەم رەوتە مەزهەبگەراییە سیاسییە بۆ ناو بزاوتی نیشتمانی و مەدەنی و دیموكراتی ئاشتیخوازانە و كاریگەری لەسەر سروشت و ناسنامەكەی، ئەوا هێزە مەزهەبگەراییە سیاسییەكان بەپێی پلانەكانیان و پلانی ئەوانەشی پشتیان دەگرن، هەنگاوی زیاتر بەرەو لێكهەڵوەشانی نیشتمانی هەڵدەگرن، ئەمەش لە ئاستی لەبەر یەكهەڵوەشانی بونیادی دەوڵەت، پاش ئەوەی زەمینەی دابەشكردنی مەزهەبگەرایی لەسەر ئاستی كۆی كۆمەڵگە بۆی سازكراوە. هەربۆیە دەسەڵاتی مەزهەبگەرایی سیاسیی هەموو هۆكارێك لە شەڕە تازەكانیدا تاقی دەكاتەوە بۆ پاكتاوی ئیتنی و ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی، بەمەش ئەو بارودۆخە دروست دەكات و دەگەڕێتەوە بۆ تەشكیلاتی پێش دەوڵەتی نیشتمانی.
لێرەدا گرنگە جەخت لەسەر ئەو لەبەریەكهەڵوەشانە بكەین، بەوەی پەنابردن بۆ دروستكردنی كانتۆنی مەزهەبی، ئەو مانایە ناگەیەنێت كە ئەمە وەڵامدانەوەیە بۆ خواستی پێكهاتەیەك و دانپێدانان بەماف و بوونی ئەو پێكهاتەیە بە ناسنامەی نەتەوەیی یان ئایینیەوە، لەبەر ئەوەی دروستكردنی ئەم شێوازە ئامانجی دەوڵەتی هاوچەرخە بە شێوازی فیدرالی یان كۆنفیدرالی، بەڵام ئەوەی دەسەڵاتی مەزهەبگەرایی مەبەستێتی، پشت بەستنە بە لێكترازان و رەتكردنەوەی هەموو شێوازێكی بونیادی دەوڵەتی هاوچەرخ و پێكهاتەی كۆمەڵگەی هاوچەرخە كە لەسەر پاشخانی مۆدێرنە دامەزراوە، بۆیە ئێمە لێرەدا ناچارین خوێندنەوە بكەین، بۆ ئاستی بیركردنەوەی مەزهەبگەرایی سیاسیی و ئەو تاوانانەی ئەنجامیان دەدات و بەمەش دەوڵەت و كۆمەڵگەی عێراقی بۆ ناو ئەو پاشاگەردانیە پەلكێش دەكات.
لەسەر ئاستی عێراق، یەكەم رێگە بۆ ئەم لێكترازانە بە ئاراستەی رۆژئاوای عێراق و دروستكردنی ئیماراتی شەڕە، ئەمە زۆر لەوە زیاتر لەبەریەكهەڵوەشاوە كە هەرێمێك بێت و ژینگەیەكی مەزهەبی دروست كردبێت، بۆیە دەسەڵاتی حكومڕان پێش وەختە دابەشكردنی خستۆتە نێوان گرووپ و بزاڤ و ئەو میلیشیا دروستكراوانەی كە خزمەتی ئامانجێكی دوورتر لەو كانتۆنە فشۆڵانە دەكات. ئەوان دەیانەوێت لە رێگەی ئەم كانتۆنە فشۆڵانەوە بگەنە ئاستی بوونی جۆرێك (گیتوات) ئەوەی پێی دەڵێن خۆپاراستن بەرێگەی رەفتاری سەرسەرییانە و ملیشیایی بێ سەروبەر. ئیدارەی فەرمی عێراقیش زۆر باش ئەمەی شاردۆتەوە و ئامانجەكانی خۆی خستۆتە سەر ئاگرێكی هێمن و خۆی دوورخستۆتەوە لە توونی ئاگردانی ئەو جەهەننەمە و بەرداشی هاڕینی مرۆڤ و داواكارییەكانی.
لێرەدا ناتوانین هەموو ئاراستەكانی دیكەی هەوڵەكانی مەزهەبگەرایی سیاسیی بۆ لەبەر یەكهەڵوەشانی دەوڵەت لەبەرچاو نەگرین، چونكە ئاراستەی هەوڵەكان تەنیا بەرەو رۆژئاوای عێراق نین، بەڵكو بەرەو باشوور و رۆژهەڵات و باكووریشە، لەناویاندا ئاراستەی بەرەو كوردستانیش هەیە، كە هەرێمی كوردستان هەرێمێكی ئارام و تا ئەوپەڕ سەقامگیر و ئاشتیە و لە رووی كۆمەڵگەوە بە هۆكاری بونیادی سیستمی و مەدەنی و تایبەتەمەندییەكانیەوە جێگیرە. بەڵام هەوڵەكانی مەزهەبگەرایی سیاسیی بەرەو رۆژهەڵاتی عێراق، هەوڵەكان بەو ئاراستەیەن كە كانتۆنی ملكەچپێكراو دروست بكەن، لەمەشدا لایەنی ئیقلیمی هەیە پشتگیری ئەم سیاسەتەی مەزهەبگەرایی سیاسیی دەكات، هەروەك چۆن لە باشووری وڵات ئەنجامیان داوە و، ئەمەش وایكردووە كە هێز و بزاوتەكان هاوپەیمانی لایەنی دەرەكی بن، ئەمەش ئاشكرایە كە مەسەلەكە هەروا بەسادەیی نییە و لایەنی دەرەكی بە ریمۆت كۆنترۆڵ ئەم گرووپ میلیشیانە دەجوڵێنێت و هەنگاو بەهەنگاو بەرنامەی خۆی تەواو دەكات، ئەوجا لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقیدا تەفاعولیان پێدەكات و دەیكاتە هۆكارێك بۆ سەركەوتنی ئەم لایەن ئەو لایەن، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی هاوسەنگی و هۆكارە كاریگەرەكان لەسەر ململانێیەكە.
ئەمەش مانای ئەوەیە هەلی گەل و هێزە زیندووەكەی بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم بەلاڕێدا بردنە، وەك هەلی بردنەوەی ئەو لایەنەیە لە سێكوچكەی (مەزهەبگەرایی، گەندەڵی، ترس و تۆقاندن) و ئامانجیشیان درێژەپێدانی خۆسەپاندنە بەو میكانیزمەی كانتنۆنە دروستكراوەكان بەرێگەی ریمۆت كۆنترۆڵ بەگژ یەكتریدا بكەن.
لەم هاوكێشەیەدا دۆڕاوی گەورە هاووڵاتیە، ئەو هاووڵاتیە سادەیەی كه بەرێگەی چەواشەكاری و گەوجاندن و ئیستفزاز كردن، ئیرادەكەی دزراوە و چیدیكە هەست ناكات خاوەنی ئیرادەیە، بۆیە ئێمە لەم حاڵەتە باسی تیۆری پیلانگێڕی و میكانیزمی هەڵسوڕانی كارەكان بەشێوەی خەیاڵی نەخۆشێك ناكەین، كە هەموو ئەو یاسایانە رەتدەكەنەوە كە لە گۆڕەپانی سیاسیدا ململانێكەی پێ هەڵدەسوڕێت. بەڵكو ئێمە بەدوای ئەوە دەگەڕێین كە ئەم بارودۆخە بەرەو لەبەریەكهەڵوەشانی تەواو و ئەگەری نەمانی دەوڵەتی هاوچەرخ دەگەین، لەبەر ئەوەی هێزێك هەیە لە رێگەی دروستكردنی ئەم كانتۆنە ملپێكەچكراوانە هەوڵی بۆ دەدات.
بۆیە ئەگەر لەم میتۆدە، دۆڕاوی یەكەم هاووڵاتی بێت، ئەوا لەبەرامبەردا سوودمەندی گەورە ئەو رژێمە ئیستغلالیەیە كە بەردەوامە لە دزینی سامانی نیشتمانی، كە بەسەرچاوەی سروشتی دەستپێدەكات، كە یەكەمیان نەوتە و سڕكردنی ئەو سەرمایە گەورە مرۆییەیە كە عێراق خاوەنیەتی، ئەم سوودەی ئەم رژێمە لەبەر هەموو میكانزمیە دۆزەخیەكانی و بەرداشە هەمجیەكانی بەدەستی دەهێنێت، ئەوەیە كە ئەم رژێمە تەنیا بەوە ناوەستێت ئیستغلالی ئیرادە و تواناو كاری هاووڵاتیان بكات، بەڵكو ناسنامەی لاوەكی دروست دەكات بۆ ئەوەی هەست بە ناسنامەی نیشتمانی نەكات، بۆیە ئەم رژێمە لۆژیكێكی خۆ بەلزانی شۆڤێنی بەرامبەر هەموو گرووپە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبیەكان هەیە و رێگە نادات هیچ شێوازێك بگیرێتە بەر كە ببێتە بناخە بۆ بونیادی دەوڵەتێكی مەدەنی و رێزگرتن لەماف و بوون و ناسنامەی پێكهاتە جیاوازەكانی.
مەترسیەكانی مەزهەبگەرایی سیاسیی
لە قۆناخی تازەدا
دیاترین مەترسی كە بۆ قۆناخی داهاتووی عێراق هەستی پێدەكرێت، خۆی لەو هەوڵە مەزهەبگەرایی سیاسییە دەبینێتەوە، بەوەی هەموو میكانزمێكی ئیستغلال كردووە بۆ ئەوەی جارێكی دیكەش لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی بگاتە بارودۆخێكی تازە بۆ ئەوەی دەسەڵاتی خۆسەپێنی خۆی بەشێوەیەكی مەركەزی بچەسپێنێت و بۆ ئەم ئامانجەش هەرچۆنێك بۆی بلوێت بەو جۆرە گەل دابەش دەكات و بەو شێوازەی كە بتوانێت بە ئاسانی كۆنترۆڵیان بكات، كە ئەمەش خۆسەپێنێكی شۆڤێنیانەیە و بەرەو ئەو ئاراستەیەی دەبات، هەر لایەنێك جیاوازی لەگەڵی هەبێت یان رەخنەی لەشێوازی حكومڕانیەكەی هەبێت وەك دوژمن سەیری دەكات، ئەوجا ئەگەر لەم چوارچێوە عێراقیەوە بۆ قۆناخی داهاتوو سەیری كوردستان بكەین بەو سیفەتەی كوردستان بناخەیەكی پتەوی بۆ بونیادی دەوڵەتی مەدەنی دژی قۆناخی پێش دەوڵەت دروستكردووە، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەگەر ئەم لایەنە مەزهەبگەراییە سیاسییە ئەمجارەش دەسەڵات وەربگرێتەوە، ئەوە كوردستان دەبێتە یەكێك لەو ئامانجانەی كە مەزهەبگەرایی دەیەوێت ئیختراقی بكات.
ئەو پرسەی پێویستی بە حەزەرێكی ئیستسنائی و وردەكاری بابەتی گرێدراو بە لۆژیكی ئەقڵێكی رۆشنگەری و هاوپەیمانی هێزە دیموكراتیەكان و پێشخستنی ئاشتی ناوخۆوە هەیە، ئەوە یەكڕیزی بڕیاری لایەنە كوردستانیەكانە لەسەر ئاستی ناوخۆ و هەروەها لەسەر ئاستی پێوەندییە نیشتمانیەكانی عێراق، هەروەها لەسەر ئاستی ئیقلیمی بەشێوەی راستەوخۆ و ناڕاستەخۆ. بۆیە هەر لایەك لە چوارچێوەی مانۆرە سیاسییەكانی پشت بە هێزێك لەدەرەوەی گەلی كوردستان ببەستێت، ئەبێت هۆشداری بەوە هەبێت دەكەوێتە كارەساتەوە، ئەم كارەساتەش هەر ئەوەندە نییە لایەنەكانی دیكە پەلكێش بكات، بەڵكو خۆی پەلكێش دەبێت بۆ ناو كارەساتەكە ئەگەر لەگەڵ هێزێكی دەرەكی هاوپەیمانی بكات، بەمەش دەبێتە ئەسپی تەروادە بۆ هێزێكی دەرەكی كە هەموو ئامانجی ئەوەیە هەرێمی كوردستان ئیختراق بكات و بە رەفتارە تاوانكارەكانی سیمای هەرێمی كوردستان بشێوێنێت، كە ئێستا هەرێمی كوردستان لە رووەكەی دیكە سیمای دەوڵەتی عێراقی فیدرالی پیشاندەدا.
وەستانەوە بە رووی سیاسەتی رەگەزپەرستی شۆڤێنی و تاوانەكانی پاكتاوی ئایینی و مەزهەبی لە شارەكانی عێراقدا، دەبێتە یەكەم سەنگەری تەحددی و بەرپەرچدانەوەی فەلسەفەی مەزهەبگەرایی، كە ئەم فەلسەفەیە پرسی سەرەكیە بۆ پاكتاوكردنی وڵات لە هێزە مەدەنییەكان، ئەم هێزە هێزێكی دەوڵەمەندی فرەییە كە لۆژیكی ژیان و دیموكراتی فەرزی دەكات.
هەروەها هاوشانی ئەم تەحددیانە، هەوڵی دیكە رووبەڕووی كورد دەبێتەوە، بەو شێوەیە كورد لایەنێكی دیكەی عێراقی فیدرالییە، ئەم تەحددیەش ئەو هەوڵانەن بۆ زیاتر پەرتكردنی هەڵوێست و یەكڕیزی نێوماڵی كورد بەرێگەی جیاواز، ئەمەش لەوانەیە بە پەنابردن بێت بۆ ئیستغلال كردنی جیاوازیی یان هەڵوێستی جیاوازیی لایەنە كوردستانیەكان، بە تایبەتی لە مەسەلەی پێكهێنانی شاندی كوردستانی یەكگرتوو بۆ دانوستاندن لەگەڵ بەغدا، یان هەوڵدان بێت بۆ ئیستغلالی لایەنە كوردستانیەكان بۆ تێڕوانیان لەسەر ئاستی ناوخۆیی و فیدرالی. بۆیە لێرەدا پێویستە بەرپەرچی هەریەك لەم ئەگەرانە بەتوندی بدرێتەوە، ئەوجا ئەو هەوڵانە بچووك بن یان گەورە، لەبەر ئەوەی ئەو جۆرە هەوڵانە لایەنەكان دەكاتە ئەسپی تەروادە و، دەبێت ئەو لایەنە دیاریكراوانە لە مەترسی دەركەوتنی ئەسپێكی تازەی تەروادە تێبگەن.
لە دووماهیدا، ئاراستەی لەبەریەكهەڵوەشانی دەوڵەت بەرەو ئەو كانتۆنانەی دەبنە ملكەچی دەسەڵاتێكی تاكڕەوی شۆڤێنی، ئەگەرێكە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت، هەروەها ئەگەرێكی بەهێزیشە بەوەی دەسەڵاتی مەزهەبگەرایی گەمەی سیراعەكە بخاتە ئەو كانتۆنانە، بۆیە زۆر نزیكە لەم قۆناخە تازەیە ئەمە دەربكەوێت، لەبەر ئەوە ئەمە فەرزی دەكات كۆنگرەی توێكاری بۆ ئەم پرسە بكرێت و بۆ ئەوەی ئامادەباش بین بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەم كارەساتە، لەسەر ئاستی ئەدای سیاسیی هەموو لایەنەكانیش، دەبێت هەموو لایەك هۆشدار بن، كە سازش لەسەر پرانسیپەكان و مەرجی هاوپەیمانی پرۆگرامی لایەنە حكومیەكان و میكانیزمی جێبەجێكردن نەكەن، هەر بۆ نموونە رێككەوتنەكان ئیلزام بكرێن بە مەرجەكان و ئەو سەقفە زەمەنیەی بۆی دیاری دەكرێت، ئەگەر مەرجەكان لە وادەی دیاریكراوی خۆی نەكرا، دەبێت پەنا بۆ بەدیلی جۆری و گەوهەری ببرێت بەوەی رێگە لەو هەوڵە تاكڕەویانە بگیرێت، كە مەبەستێتی ئەو پرۆسە سەنترالییە شۆڤێنیە تەواو بكات كە لەپێشەوە ئاماژەمان پێكرد.
هەموو ئەمانە ئەو پرسانەن لە نێوان هەوڵەكان بۆ پێكهێنانی كانتۆن لەلایەن مەزهەبگەرایی سیاسییەوە، هەروەها لەنێوان هەلی بەرپەرچدانەوە و چارەسەری نیشتمانی بە رێگەی بونیادی دەوڵەتێكی مەدەنی و مسۆگەركردنی ماف و ئازادییە تایبەتیەكان بە پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینیەكان، كە دەبێت ئەم ماف و ئازادییانە شایستەی بارودۆخی بوونی مرۆیی بێت و رێزگرتن بێت لە ناسنامەكەی.