عێراق لە نێوان دوو بەرداشداپێدەچێت مالیكی خۆی كۆتایی بە عێراق بێنێت
پرۆفیسۆر مایكل گەنتەر
لە ڕاستیدا، پێدەچێت عێراق بە بەرچاومانەوە داتەپێت، لەبەر ئەوەی گروپە ئیسلامییەكانی سوننە ڕادیكاڵ و توندوتیژەكان بەشێكی زۆری خاكی وڵاتەكەیان داگیر كردووە و نزیكەی 60 میل لە بەغداوە دوورن. ئەم بەشانەی عێراق لە واقیعدا بەشێكن لە شەڕی ناوخۆیی هەڵگیرساوی سوریا كە تێیدا ئۆپۆزسیۆنی بەشار ئەسەد بە ڕاددەیەكی زۆر لەلایەن هەمان توندڕەوە سوننەكانەوە كۆنترۆڵ كراوە كە هاوسۆزن بۆ ئەلقاعیدە. لەوەش زیاتر، میلیشیا خێڵەكییەكانیش لە پارێزگای ئەنبار لە هەندێ شوێندا شەڕ لە دژی یەكتری دەكەن، بەمەش ئەوەندەی دیكە بارودۆخەكە ئاڵۆز دەكەن. هەرچۆنێك بێت، نوری ئەلمالیكی سەرۆكی وەزیرانی ئێستای عیراق پاڵنەرێكی كەمی بۆ سوننەكانی عێراق دروست كردووە بۆ ئەوەی پشتیوانی عێراقێكی یەكگرتوو بكەن، كە زیاتر و زیاتر ئەوەیان لا روون دەبێتەوە كە شوێنێك بۆ ئەوان لە وڵاتەكەدا نەماوە، چونكە ئەو وڵاتە لەلایەن شیعەكانەوە كۆنتڕۆڵ كراوە.
سەرباری ئەوەش، لەگەڵ ڕاگەیاندنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان، ئەوا ڕەنگە پێكهێنان و دروستكردنی حكومەتی نوێ چەند هەفتە و مانگێك بخایەنێت. پتر لە 275 قەوارە یان حزبی سیاسی بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی ئێستادا دەكەن بۆ بەدەستهێنانی 328 كورسی لە ئەنجومەنی نوێنەران. لیستی كراوە كە لە سیستمی نوێنەرایەتیی ڕێژەیی لیستی پارتەكان بۆ هەڵبژاردنەكاندا بەكارهاتووە ڕێگری دەكات لەوەی تاكە قەوارەیەك زۆرینەیەكی ڕوون بەدەست بهێنێت. لەوەش زیاتر، دەكرێت هاوپەیمانێتییەكی هەمواركراو پێكبهێنرێت لە دوای راگەیاندنی ئاكامەكانی هەڵبژاردنەوە.
لە ڕاستیدا، هەڵبژاردنەكانی پێشوو كە لە ساڵی 2010دا ئەنجامدران، سەریانكێشا بۆ ئیفلیجبوونی حكومەت بۆ پتر لە نۆ مانگ پێش ئەوەی مالیكی لە كۆتاییدا بتوانێت حكومەتە نوێیەكەی و دووەم حكومەتی خۆی پێكبهێنێت. لەگەڵ ئەوەشدا، تەنانەت ئەم پرۆسە قورس و ئاڵۆزە بە تەواوەتی سەری نەكێشا بۆ حكومەتێكی دیموكراتی، لەبەر ئەوەی مالیكی نەیتوانی( یاخود ڕەنگە نەیویستبێت) كەسانێك بدۆزێتەوە بۆ پڕكردنەوەی گرنگترین پۆستەكانی حكومەتەكەی. لە دەرئەنجامدا، مالیكی خۆی ئەم پۆستە گرنگانەی بە دەستەوە گرت. بەو پێیە، هەرگیز حكومەتە نوێیەكە لە دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2010ەوە بە مانا ڕاستەقینەكەی پێك نەهات.
ئایا لە كۆتاییدا حكومەتە نوێیەكەی پاش ئەنجامدانی دوایین هەڵبژاردنەكان چۆن دەبێت، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی شكستی مالیكی لەوەی نەیتوانی دوایین جار حكومەتێك بە تەواوی ستافەكەیەوە پێك بهێنێت؟ لەوەش زیاتر، شان بە شانی ئامانجە ڕاگەیەنراوەكانی بۆ درێژەپێدان بە حكومەتێكی مەركەزی و دەوڵەتێكی سادە، زۆر كەس- لە نێویاندا كورد لە باكوور- ئەگەری بە دیكتاتۆر بوونی مالیكی دەبینن، بەتایبەتی كە ئێستا لە هەوڵی ئەوەدایە بۆ جاری سێیەم و بۆ چوار ساڵی دیكە حكومڕان بێت. كەواتە، پێدەچێت مالیكی لە یەكخستنی وڵاتەكە زۆر دووركەوتبێتەوە و لە كۆتایی پێهێنانیدا بەشدار بێت.
هەرچۆنێك بێت، ئەلتەرناتیڤی پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە هەرێمەكان ڕەنگە هۆكارێكی دیكە بێت بۆ پرۆسەی لەبەریەكهەڵوەشاندنەوە. پێدەچێت ئاییندەی عێراق لە نێوان دوو بەرداشدا بێت. ئەمەش مایەی سەرسوڕمان نییە، چونكە لە بنەڕەتدا عێراق دەستكرد و دروستكراوی دەستی ئیمپریالیزمی بەریتانی بوو كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهان پێكەوە لكێنرا بۆ ئەوەی خزمەت بە بەرژەوەندییە جیۆستراتیجیەكانی بەریتانیا بكات. ڕۆبەرت گەیتسی وەزیری پێشووی بەرگریی ئەمەریكا،، كە لە ئیدارەی هەردوو سەرۆك جۆرج دەبلیۆ بۆش و باراك ئۆبامادا خزمەتی كردووە، لە دوایین كتێبی خۆیدا (كە كتێبێكی یادەوەرییە و باشترین فرۆشی هەبووە) دەڵێت كە جۆ بایدنی جێگری سەرۆك هەرگیز لە بیروبۆچونەكانیدا ڕاست نەبووە.
گەیس بە هەڵەداچووە، لەبەر ئەوەی زیاتر و زیاتر پێشبینییەكانی بایدن لە ساڵی 2006دا، كە تێیدا باسی لەوە كرد كە ڕەنگە باشترین چارەسەر بۆ ئاییندەی عێراق بریتی بێت لە دابەشكردنی عێراق بۆ سێ بەش، كورد و سوننە و شیعە، وەك پێشبینییەكی ڕاست و دروست دەردەچن. بە دڵنیاییەوە، ڕاسپاردە بوێرانەكانی بایدن دژ و پێچەوانە بوون لەگەڵ سیاسەتی ئەمەریكا كە هەمیشە باوەڕی وابووە عێراقێكی دابەشبوو سەردەكێشێت بۆ ناسەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بە داخەوە، بەلای زانایەكی وەك فۆگی بۆتۆم ئەوەی پێدەچێت بە ڕاستی هۆكار بێت بۆ ناسەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بێت لە هەوڵە دۆڕاوەكانی پاراستنی یەكێتیی عێراق. دوای ڕووخاندنی سەدام حوسێن لەلایەن ئەمریكاوە لە ئازاری ساڵی 2003دا، 150،000 عێراقی كوژراون و پتر لە 600،000 كەسیش بریندار بوونە، هەروەها 2 ملیۆن كەسی دیكەش ئاوارە بوونە لە ناوخۆدا (لە ناو عێراقدا) یان بوونەتە پەنابەری دەرەكی لە دەرەوەی وڵاتدا. تەنیا پار 8000 كەس لە ئەنجامی توندوتیژی لە وڵاتەكەدا گیانیان لەدەستداوە. هۆكارێكی كەم هەیە كە وا بیر بكەینەوە دوایین هەڵبژاردنەكان كە تازە ئەنجام دراون سەربكێشن بۆ دۆخێكی باشتر.
سەرجەم كێشە ئاساییەكانی وەك كارەبا و ئاوەڕۆ بە تەواوەتی فەرامۆش كراون، لەبەر ئەوەی یاخیبوونی نوێی سوننە لە پارێزگای ئەنبار، كە كەوتۆتە ڕۆژئاوای بەغداوە، بە ئاشكرا بۆتە كێشەی سەرەكی، كێشەی ئەوەی ئایا خودی دەوڵەتی عێراق ئاییندەی هەیە. لە ڕاستیدا، تەنانەت زۆرێك لە بنكەكانی دەنگدان لە پارێزگای ئەنبار لەو هەڵبژاردنەی هەفتەی ڕابردوو ئەنجام درا بە ڕووی دەنگدەراندا هەر نەكرانەوە، ئەو ژمارە كەمەی سوننە كە بوێری ئەوەیان تێدابوو دەنگ بدەن، سەركێشییان بە ژیانی خۆیانەوە كرد، لەبەر ئەوەی حكومەت لە پێگەیەكدا نەبوو بیانپارێزێت. لەوەش زیاتر، زۆرێك لە سوننە باوەڕیان وایە دەنگدان هیچ كاریگەرییەكی نییە جگە لە پێدانی شەرعییەت نەبێت بە حكومەتەكەی مالیكی، كە پێیان وایە حكومەتێكی شكستخواردووە و سوننەی لە مافەكانیان بێبەشكردووە و وڵاتەكە پارچە پارچە دەكات. ئایا هەموو ئەمانە چی دەگەیەنێت بۆ كورد لە باكوور؟ تا ئێستا سەركردەكانی كورد ژیرانە جڵەوی تموحی خۆیان بۆ سەربەخۆیی گرتووە، هەروەها تێڕوانینیان وایە-كە تێڕوانینێكی ڕاست و دروستیشە- فیدراڵیزم زۆرێك لە ئیمیتیازەكانی سەربەخۆیی پێداون، بێ ئەوەی ڕووبەڕووی مەترسییەكانی سەربەخۆیی ببنەوە. هەرچۆنێك بێت، ڕەنگە داتەپینی دەسەڵاتی دەوڵەت لە بەغدا، هەروەها بەردەوامبوونی لەبەریەكهەڵوەشانی سوریا لە ڕۆژئاواوە، بەم زووانە حساباتی كورد بگۆڕێت و زەرورەتی سەربەخۆیی بێنێتە ئاراوە. ئومێدەكە ئەوەیە، سەركردەكانی هەرێمی كوردستان بیریان لە بژاردە و تاكتیكەكانیان كردبێتەوە و ئامادەبن بۆ ئەم ڕووداوە مێژوییە، كە ڕەنگە زووتر ڕووبدات وەك لەوەی زۆر كەس پێشبینی دەكەن!
