ئەگەر پێشكەوتنی چاودێریی تەندروستی لە زۆربەی دەوڵەتانی جيهانی هاوچەرخ رۆڵی گەورەی هەبێت لە كەمكردنەوەی مەینەتی و چاككردنی ژیانی مرۆڤایەتی و دواتر زیادكردنی رێژەی ئێستای دانیشتوان، ئەوا تەحەددایەكی تازەی هێناوەتە ئاراوە كە بریتییە لە لەنگكردنی هاوسەنگیی ناڕاستەوخۆی نێوان چڕیی پەرەسەندووی دانیشتوان و كەمبوونەوەی سامانی سروشتی لەرووی چەندایەتی و چۆنایەتییەوە، بۆیە هەر یەك لە كاریگەرییەكانی زێدەبوونی رادەی بەكاربەریی جیهان و دیاردەكانی تێكچوونی ژینگە لە جۆری هەواو ئاوو خاك هاوسەنگییەكەی تێكداوە لە نێوان ئەوەی لە سامانی سروشتی دەستەبەركراوەو لە نێوان ئەوەی كە دەكرێ درێژەی پێبدرێت، ئەویش لە چوارچێوەی سیستەمی ئایكۆلۆژی كە بوونی ژیان لەسەر ئەم هەسارەیەمان لەباوەش دەگرێت، بۆیە ئاراسستەیەكی تازە دێتە پێشەوە بریتییە لە جەخت كردنەوە لە گرتنەبەری رێوشوێنی خۆپارێزی لە میانی پەیڕەوكردنی سیاسەتگەلێكی كاریگەر بۆ پاراستن بەر لە چارەسەر ئەویش بۆ ئەوەی رێگە لە هۆكارەكانی نەخۆشی بگیرێت بەر لە روودان، هەروەها پارێزگاریكردنی هاوسەنگیی پێویست لە نێوان (Health of Nature)، گومانی تێدا نییە كە بایەخدان بە تەندروستیی سروشت لەرووی بنیادنان و ئایكۆلۆژیی ژیانەوە بەگشتی و كاریگەریی پێشكەوتنی تەكنەلۆژی و پیشەسازی لە پێشینەی بەهەند وەرگرتن دێت، دیارە ئەوەی دەبێتە پاساو بۆ ئەو رێوشوێنە بریتییە لە بەڵگەی نەخۆشی و ئەو هەستەوەرییەی دوای سامانی كشتوكاڵی و پیشەسازی لە جیهاندا پەرەدەسەنێت. بە پێچەوانەی ئەمەوەش زێدە بەكارهێنانی دەرمانی كیمیاوی لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی مرۆییدا نییە، لە كاتێكدا كە بەكارهێنانی لەرادەبەدەریی داوودەرمان بۆتە هۆی هێنانەكایەی كەمیی بەرگریی سروشتیی مرۆڤ بەرامبەر بە میكرۆب لەوكاتەشدا وای كردووە كە كاریگەریی بۆماوەیی ئەو میكرۆبە زیندووانە بە تازەبوونەوە لە چوارچێوەی سیستەمی ئایكۆلۆژی پەرەبسەنێت، بۆیە ئەگەری ئەوە هەیە تاعونی رەش كە سێ یەكی دانیشتوانی كیشوەری ئەوروپای لەناوبرد زیاتر كاریگەریی بۆ چارەنووسی مرۆڤایەتی هەبێت. ئەمە سەرباری مەترسیی تازەی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی كوشندەی وەك (Ebola, HIV, SARS, Corona).
مرۆڤ دەتوانێت قەبارەی ئەو تەحەددیانە بزانێت بەمەبەستی گەیشتن بە سیاسەتێكی دانایانەی چاودێریی تەندروستی كە بە كۆمەڵگاكانی دوای جەنگەكان دەناسرێت، ئەمەش لە بنەڕەتدا وەك حاڵەتی عێراق وایە تاكو دواجار بگەینە سیستەمێكی تازەی چاودێریی تەندروستی لە هەرێمی كوردستان، كە ئەمەش بەوە دەكرێت ئاست و قەبارەیەكی تەواوی مافی چاودێریی تەندروستی بخرێتە بەردەست هاووڵاتی بە رادەیەكی بەرچاوی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی تاكو بەردەوام بێت لە چوارچێوەی ئەو رادەیەی كە حكومەت تەرخانی دەكات.
لە ئێستادا لە هەرێمی كوردستان دۆسێی چاودێریی تەندروستی لەگەڵ تەحەدداكانی ئەمنی لە بوارە چارەنووسسازەكاندا یەكانگیر دەبێت وەكو قەیرانی كوالیت و چەندایەتیی خۆراك كە دەخورێت، هەروەها ئەوەی پەیوەستە بە ئاوی پاكی خواردنەوەو هەوای هەڵمژین. گومانی تێدا نییە كە لەناوچوونی گوندەكانی كوردستان و فەوتانی رووبەرێكی فراوانی دارستانی سروشتی بە درێژایی دەیان ساڵی رابردوودا(گوڵان 877) و گردبوونەوەی دانیشتوانێكی زۆر لە شارەكان ناسەنگییەكی دیموگرافی لێكەوتەوە كە هاوكات بوو لەگەڵ دیاردەی پیسبوونی هەوا(گوڵان 835)، هەروەها دەبێ ئەوە بزانرێت كە سیستەمی خۆراك و چارەسەركردن لە كوردستان بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو گۆڕانكاریی بەدوای خۆیدا هێنا، لە سیستەمی پشتبەستوو بە خواردنی خۆراكی فرێشی رۆژانە و چارەسەر بە گیادەرمان هەر لە كۆنەوە لە كۆمەڵگەی كشتوكاڵی و لەوەڕگایی (Agrarian society)ی ئێمەدا، بۆ سیستەمی خۆركیی خێرا و چارەسەری كیمیاوی بە دەرمان كە بە كۆمەڵگەی تەكنیكاڵ (Technical society) ناوزەدكراوە، بۆیە لێرەدا دەبێ ئەوە بزانین كە كاریگەریی خۆراكەكانی قوتووبەند، هەروەها ژەمی خێرای خۆماڵی لە ماددە پارێزگەرەكان چەندین نیشتەنیی كیمیاویی پەیین و قڕكەرەكان لەخۆدەگرن لەو خۆراكانەی كە هاوردەدەكرێن تا بزانین قەبارەی كاریگەرییەكان بۆ سەر دانیشتوانی كوردستان چەندە، ئەمە سەرباری ئەوەی كە دەبێ بزانین قەیرانی ئاو لە بڕەكەیدا نییە بەقەد ئەوەی كە چەند مەترسییەكەی لە جۆری بەكارهێنانیدایە، چونكە قەبارەی چاوەڕوانكراوی مەترسییەكانی پیسبوون خۆی لەخۆیدا مەترسییەكە كاتێ دەرك بە كاریگەرییەكان بكەین لە دابەزینی خێرایی ئاوی دیجلە كە ئەمەش گرفتی تەندروستی لێكەوتەوە پەیوەست بە گورچیلە و ئەندامەكانی دیكەی جەستەی هاووڵاتیان.
ئەگەر دەوڵەتانی دراوسێ لە سیاسەتی گلدانەوەی ئاوی نێوان بەنداوەكانیان بەردەوام بن ئەوا رێژەی خوێواویبوون و كیمیاویی نیشتوو بە شێوەیەكی زیاتر لە رادەی رێگەپێدراوی نێودەوڵەتی دەگاتە ئێمە (گوڵان807,817, 877). بە گشتی گرفتەكانی ئاسایشی خۆراك و خاك و ئاو بەیەكداچوونە بەشێوەیەك كە قەیرانی تەندروستی لە كوردستان هێناوەتە ئاراوە، بۆیە بەڵگەی زۆری سەرەتایی هەن كە پێویستیان بە تۆماركردن هەیە سەبارەت بە رێژەی زیادبوونی تووشبوون بە نەخۆشییەكانی گورچیلەو گەدەو گرێی منداڵدانی ئافرەتان و جەڵتەی مێشك و دڵ لە نێوان توێژی لاواندا، سەرباری زێدەبوونی شێرپەنجەو هەستەوەری لە نێوان دانیشتوانی كوردستاندا (كولان 813).
لە رووی جیهانییەوە لە ئێستادا بۆ هەر 300 هاووڵاتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا یەك پزیشك هەیە، بەڵام لەعێراقدا دوای شەڕەكان ئەم رێژەیە دابەزیوە و بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی تەندروستی جیهانی(WHO) لە 2011 بۆ 7,8 پزیشك بۆ هەر 10000 هاووڵاتی، هەروەها رێژەی كارمەندانی كەرتی تەندروستیی عیراق بۆ 0,6 بۆ 1000 لە ساڵی 2010، ئەمەش بەرامبەر 2-3 جاران كەمتر لەوەی لە دەوڵەتانی دراوسێی وەك ئەردەن و لبنان هەیە.
لە لایەنی كوالیتی بەڕێوەبردنی سیستەمی تەندروستی لە كوردستان دەبینین كە پێویستییەكی زۆرهەیە بۆ بەستنەوەی خزمەتگوزارییەكانی تەندروستی بە بەڕێوەبردنێكی پەرەپێدراو لە دەرەوەی كادیری پزیشكی و جیاكردنەوەی نێوان كاروباری كارگێڕی و دارایی لەگەڵ لایەنی تەكنیكیی پزیشكی. هەروەها پێویستییەكی زۆر هەیە بۆ پەرەپێدانی توانای مرۆیی لای كادیری پەرستیاریی تاكو لە رووی پیشەیی و زانستییەوە شارەزایی زیاتر بەدەست بێنێت.
هەروەها وا پێویست دەكات ئەو شارەزاییانە بە رەفتارێكی بەرزتری مرۆیی و پیشەیی موتربە بكرێت بۆ زیاتر بایەخدان بە چاودێریی تەندروستیی هاووڵاتی. بۆیە دان بەوەدا دەنێین كە تا ئێستا كەمتەرخەمی لە یاساكانی چاودێریی تەندروستی هەیە لە هەرێمی كوردستاندا. بە تایبەتی یاساكانی بواری كوالیت كۆنترۆڵی داوودەرمان و لە چوارچێوەی دەسەڵاتگەلێكی فراوانتر لەوەی كە ئێستا هەیە كە ئەمەش رێگە خۆش دەكات بۆ كۆنترۆڵكردن و چاودێری كردنی هێنان و بازرگانی كردن بە داوودەرمان بە شێوەیەكی رێكتر، لە لایەكی دیكەی هاوكێشەكەشەوە پێویستە هۆشیارییەكی ژینگەیی و تەندروستی لای تاكەكانی كۆمەڵگە بەهێزبكەین، چ لە ماڵەوە یان لە قوتابخانە یاخود لە مزگەوت و كلێساكان و یانەو دیدارو كۆمەڵەكانی رۆشنبیری و كۆمەڵگەی مەدەنی، لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستە سیاسەتێكی گشتگیری چاودێریی تەندروستیی لە كوردستان بخەینە چوارچێوەیەكەوە كە بڕوای تەواومان بە رێگەكانی خۆپاراستن و شێوازەكانی چارەسەركردن هەبێت، كە دواتر بەم چاودێرییە تەندروستییە بە شێوەیەكی ئەرێنی ببێتە فاكتەرێك بۆ بەرهەمهێنان لای تاك و كۆمەڵگە.
بەشێوەیەكی گشتی پێویستە شێوازەكانی خۆپاراستن و كاریگەرییەكان بە سیستەمی چاودێریی تەندروستی هەرێمی كوردستان ببەستینەوە كە ئەمەش وا دەخوازێت چەمك و پێوانەكان بەهەند هەڵبگرین تاكو نەخشەی سیاسەتێكی تەواوی تەندروستی و درێژخایەن دابڕێژین بەم شێوەیە:
- گرتنەبەری سیاسەتێك بۆ ئاساییشی نەتەوەیی كە پشتبەستووبێت بە تێكەڵكردنی چاودێریی تەندروستی و پەرەپێدانی وەك بنەمایەك بۆ داخوازییەكانی بەرهەمهێنان و بەرزكردنەوەی بەرهەمی نەتەوەیی درێژخایەن.
- خستنەڕووی كارنامەی بەرنامەیەكی پەرەپێدانی دەزگا تەندروستییەكان (Institutional capacity building) و چاوخشاندنەوە بە هەیكەلبەندیی كارگێڕی و تەكنیكی و كاركردن بۆ بەشداری پێكردن و گەڵاڵەكردنی رۆڵی كەرتی تایبەت لە بنیاتنانی دامەزراوەیی پێوەندیداردا.
- گەڵاڵەكردنی بەرنامەیەك بۆ پەرەپێدانی كادیری پزیشكی(Personal capacity building) و بە تایبەتیش كادیرانی مامناوەندیی كارگێڕیی پەرستیاریی كە ئەمڕۆ بە تەگەرەیەكی سەرەكی دادەنرێت.
- پشتبەستن بە فاكتەری ژینگە وەك هێمایەك بۆ تەندروستی و سەلامەتیی سروشت و بەستەنەوەی بە تەندروستیی گشتیی لە كوردستان بە شێوەیەكی ستراتیژییانە.
- زیندووكردنەوەی كەلەپووری دێرینی گیادەرمان لە كوردستان كە لە ئێستادا لە پاڵ پزیشكی مۆدێرن رەواجێكی زۆری هەیە.
- لەخۆگرتنی چەمكەكانی پاراستنی ژینگەو سەرمایەی سروشت و پەرەپێدانی كارگێڕیی تازەی پێوەندیدار كە بە تەواوی پشت بە بنەماكانی پەرەپێدانی بەردەوام (Sustainable development)دەبەستێت.
- پشتبەستن بە بنەماكانی سەرەوە وەك پێوەرێك بۆ سوودی هەر پرۆسەیەكی گواستنەوەی زانیاری (Transfer of knowledge) لە كەرتی تەندروستی و بۆ توانای لایەنە پێوەندیدارەكان.

* راوێژكاری دێرین لە پەرەپێدانی بەردەوام