ئەگەر سەیری هەڵوێست و تێڕوانینی حزب و هێزە سیاسییەكانی عیراق بكەین سەبارەت بە مافە بنەڕەتییەكانی گەلی كورد، جیاوازییەكی زۆری تێدا بەدی دەكەین. هەندێك لەو حزبانە پێیانوایە هەر مافێك كە گەلی كورد وەری گرتبێت یان بە خەباتی سەرسەختی خۆی بەدەستی هێنابێت، ئەوا منەتێكە یان خێرێكە كە حكومەتی فیدرال یان پێشتریش حكومەتی ناوەندیی عێراق بەكوردی دابێت، هەندێكی دیكەش لەو حزب و هێزانە بە ئۆتۆنۆمی رازی بوون لەژێر كاریگەریی چەند فاكتەرێكی فشارئامێز یان هەڕەشەدار كە دەبووە هۆی رووخان یان لەناوچوون، بەڵام زۆری نەخایاند، ناوەڕۆكی بنەڕەتیی ئۆتۆنۆمییەكەی بەلایەكی دیكەدا برد كاتێ كە ئامادەباشیی سەربازیی ئەنجامداو دواجار لە 1974-1975 شەڕی بەسەر گەلی كورددا سەپاند، دواتریش تاڵاوی جینۆساییدی ساڵانی 1987 و 1988مان چەشت كە بەهۆیەوە 182000 مرۆڤی كورد بوونە قوربانی ئەو تاوانە، هەندێكی دیكەش لەو هێز و حزبە سیاسییانە دانیان بە ئەمری واقیعدا نا، كاتێ كورد لە 1991 - 1992و لەسەردەمی حوكمی بەعس فیدرالییەتی كوردستانیان لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق راگەیاند، ئەو فیدرالییەتەی لەڕێی پەرلەمانی كوردستانەوە لە دەستووری هەرێمی كوردستان چەسپا، دواتریش لە دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بڕیار لەسەر ئەم فیدرالییەتە درا، بەڵام ئەو هێزو حزبانەی كە پێشتر باوەڕیان بە ئەمری واقیع هێنابوو، دەبینین دوای رووخانی دكتاتۆریەتی بەعس لە 2003 ئیدی بڕوایان بە مافی گەلی كورد نەما لە دیاریكردنی مافی چارەنووس، بەڵكو ئەم مافەیان بە بەرزترین ئاست لەقەڵەم دا كە نابێ گەلی كورد لەمە زیاتر داوابكات، بەڵكو بە بڕوای تەواوی خۆیانەوە كار دەكەن و بەپیلانی پێشوەختە بەمەبەستی لاوازكردن بەهەر شێوەیەك بێت بۆ ئەوەی كورد نەگاتە ئەو ئاستە بەرزە، لێرەدا دەمارگیرانی نەتەوەپەرستیی عەرەب و تایفەگەرانی عەرەبی سوننەو شیعە یەكیان گرتەوە تاكو سیاسەتی دژایەتی كردنی كورد پیادە بكەن سەرباری ئەو ناكۆكییانەی كە لەنێوانیاندا هەبوو.
بەڵام هەندێ هێزو حزبی سیاسی هەن هەر لە سەرەتاوە دانیان نابوو بە پرەنسیبی مافی چارەی خۆنووسین لە چوارچێوەی مافی نەتەوەو گەلاندا كە لە عیراق دەژین، دیارە بەپێی هەموو یاسایەكی نێودەوڵەتیش مافی چارەنووسین لەلایەن خودی گەلەوە پیادە دەكرێت كە خۆی داوای پیادەكردنی دەكات و پێویستی بە رەزامەندیی گەلانی دیكە ناكات، لەلایەكی دیكەوە مافی ئۆتۆنۆمی یان فیدرالی یان كۆنفدرالی لە نێو دەوڵەتێكی دیاریكراودا بەو گەلە دەدات یان تەنانەت ئەگەر داوای جیابوونەوە لە دەوڵەتی عێراق بكەن و دەوڵەتێكی سەربەخۆی نیشتمانی بۆخۆیان دابمەزرێنن.
حزبە نەتەوەییە عەرەبییەكان بە هەموو ناوە سیاسییەكانیانەوە (نەتەوەیی، ناسری، بەعسی)هەر لەسەرەتاوە رەتیانكردەوە كە دان بنێن بە ئازادیی پیادەكردنی ئەو مافە، بەڵام هەندێكیان ناچاربوون كەمترین ئاست پەسندبكەن كە بریتی بوو لە خۆبەڕێوەبردن كە عەبدولرەحمان بەزاز لە ساڵی 1966و لە سەردەمی حوكمڕانیی عەبدولرەحمان عارف و یەكێتیی عەرەبی سۆشیالیست خستییە روو، یان ئۆتۆنۆمی كە حزبی بەعس و سەدام حوسێن لە رێككەوتننامەی 11ی ئاداری 1970دا هەوڵی چەسپاندنی دا، بەڵام دوای ماوەیەكی كورت لەباری برد دواتر بە كردەنی لە شەڕێكدا و لە هەوڵێكی شكستخواردوودا بۆ تیرۆركردنی مەلا مستەفای بارزانیی سەركردەی شۆڕش زیاتر هەوڵی دا مەرامی گڵاوی خۆی بەدی بێنێت، دواتریش لە میانی مۆركردنی رێككەوتننامەی خیانەتكاریی جەزائیر لە ساڵی 1975دا.
هەموو حزبە سیاسییە ئیسلامییەكان بەبێ جیاوازی، لە روانگەی ئیسلامەوە دان نانێن بە ئازادیی مافی چارەنووسین كە لەگەڵ شارستانیی سەدەی بیست و یەك ناگونجێت، ئەوان پێیانوایە كە هەموو موسڵمانان یەك نەتەوەی ئیسلامی پێكدێنن و لەلایەن والییەك یان خەلیفەیەك یان سوڵتانێك یان هەر ناوێكی دیكەوە حوكمڕانی بكرێت.
حزبی شیوعیی عێراقی و هەندێ هێزو كەسایەتیی چەپی دیكەی عێراق لە رابردوودا تاكە هێزبوون كە هەر لەسەرەتاوە دانیان نا بە مافی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتێكی نیشتمانیی سەربەخۆ بۆ كورد، ئەو هێزانە لەئێستاشدا هەر لەسەر ئەم هەڵوێستەن، لەكاتێكدا كە حزبی شیوعیی عێراقی لە ساڵی 1935 و لە یەكەم ژمارەی رۆژنامەی(كفاح الشعب)دا داوای سەربەخۆیی كوردستانی كردووە، بەڵام باسی لە دیاریكردنی مافی چارەنووس نەكردووە، مەگەر لە ساڵی 1953دا دواتر لە دووەم كۆنفرانسی حزبدا لە 1956 بە فراوانی باسی لێوەكردووە، مامۆستا عەزیز شەریف ئەندامی ئەنجومەنی ئاشتیی جیهانی و دۆستی دێرینی كورد لە نامیلكەیەكدا بە ناوی(المسألة الكردیة في العراق) كە لە ساڵی 1950 بڵاوی كردەوە، بەم شێوەیە دەنووسێت:
((ئازادیی دیاریكردنی چارەنووس، ئازادیی گەل دەگرێتەوە كە ئەو رێگەیە هەڵبژێرێت كە خۆی پێی قایلە جا چ جیابوونەوەو پێكهێنانی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بێت یان فیدرالییەت هەڵبژێرێت، لەبەر ئەوە ئازادیی دیاریكردنی چارەنووس مەرجێكی بنەڕەتییە تاكو فیدرالییەت ئارەزوومەندانە بێت)). لێرەدا عەزیز شەریف مكوڕە كە سازشكردن لەسەر ئازادیی هەڵبژاردن لە نێوان فیدرالییەت و سەربەخۆیی رەت دەكاتەوە.
ئەمانە هەڵوێستی جیاوازن كە هێز و حزبە سیاسییەكانی غەیرە كورد دەیگرنەبەر، بەڵام حزبە كوردییەكان لە رووی پرەنسیبەوە هەموویان جەخت دەكەنەوە لەوەی كە مافیان هەیە چارەنووسیان دیاربكەن.
گەلی كورد خەباتێكی سەختی بەردەوامی كردووە لەوەتەی لكاندنی ولایەتی موسڵ بە دەوڵەتی پاشانشینی عێراقیەوە لە ساڵی 1926 ئەو كاتە هەرێمی باشووری كوردستانیشی پێوە لكێنرا، كە ئەمڕۆ بە هەرێمی كوردستانی عێراق ناودەبرێت، هەروەها چەندین هەرێمی دیكەی كوردستانی هەن بە توركیاو ئێران و سوریاوە لكێنراون، كە بە هەموویان كوردستانی گەورە پێكدێنن و نەتەوەی كوردیش لەو هەرێمانەدا لەگەڵ نەتەوەگەلی دیكەدا دەژین، مەبەستمان لەو پێشەكییە چڕە بۆ ئەوەیە كە چەند دەرئەنجامێكی بنەڕەتی بخەینەڕوو كە پەیوەستن بە ئازادیی مافی گەلی كورد بە دیاریكردنی چارەنووس كە پێویستە بۆ هەموو لایەك روون و ئاشكرابێت:
1. پرەنسیبی مافی چارەنووسینی هەر میللەتێك مافێكی چەسپاو و رەهایە لەگەڵ یاساو رێسا نێودەوڵەتییەكان و جاڕنامەی مافی مرۆڤ و نەتەوەكان یەكدەگرێتەوە، ناشكرێ گومانمان لێی هەبێت یان بەهەر بیانوویەك بێت پشتگوێ بخرێت یان لاواز بكرێت كە ئەمە مافی گەلی كوردیش لە عێراق دەگرێتەوە.
2. پیادەكردنی ئەم مافە بە شێوەیەكی پراكتیكانە دەكەوێتە ژێرباری هەلومەرجی گەلی كوردو ئامادەباشیی پێداویستییەكانی پیادەكردنی هەر شێوەیەك لە شێوەكانی هەر لە فیدرالییەتی ئارەزوومەندانە تا دەگاتە خۆبەڕێوەبەری و ئۆتۆنۆمی و كۆنفدرالییەت لە كۆتاییشدا جیابوونەوەی تەواوو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان.
3. پیادەكردنی ئەم مافە پێویستی بە وەرگرتنی رەزامەندیی نەتەوەكانی دیكە نییە كە لە عیراقدا لەگەڵ گەلی كورد دەژین، بەڵكو ئەوە تەنیا مافی خودی كوردە.
4. كاتێ سیستەمێكی سیاسی دیموكراسی و ژیان و دامەزراوەگەلی دەستووری و یەكسانیی بەكردەوە و شەراكەتی راستەقینە بۆ گەلانی دانیشتووی عێراق دابین دەكرێت، ئەوكاتە بە واقیعی پراكتیكانە ئارەزووی جیابوونەوە دەرناكەوێت، بەڵام پێچەوانەكەی راستە، كاتێ دیكتاتۆریەت دێتەئاراوەو و یەكسانی و شەراكەتی راستەقینە لە وڵاتدا نامێنێت و دەسەڵات و ئەركەكان بزر دەبن.
5. لەو چوارچێوەیەدا سەركردەكانی كورد پێویستیان بەوە نابێت كە ناوبەناو حەزی جودابوونەوە رابگەیەنن، كاتێ ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو حكومەتی فیدرال و هەرێمی كوردستان زیاتر ئاڵۆز دەبن، چونكە راگەیاندنی سەربەخۆیی یان دامەزراندنی دەوڵەتێكی نیشتمانیی سەربەخۆ مافێكی چەسپاوە لە مافەكانی گەلی كورد، بەكارهێنانی ئەو مافەش تەنیا بۆخۆی دەگەڕێتەوە نەك بۆ كەس و لایەنی دیكە، بۆیە پێویستە كورد هەلومەرج و پێداویستییەكانی راگەیاندنی ئاشكرا بكات، چونكە دووبارە قسەكردن لەسەر سەربەخۆبوون یان دەوڵەتی نیشتمانیی سەربەخۆ بەبێ پیادەكردنی ئەم مافە بە هۆی نەبوونی پێداویستییەكانی راگەیاندنی، هەستی متمانە لاوازدەكات و گومان دەخاتە سەر پیادەكردنی ئەو مافە.
6. شتێكی نامۆ نییە كە ناكۆكی لە نێوان هەردوو حكومەتی فیدرال و هەرێمی كوردستان سەرهەڵبدات لە بەر نەبوونی یاساگەلێك كە پێوەندییەكانیان رێك بخات لەلایەك، هەروەها نەبوونی بێلایەنی و سەربەخۆیی لەنێوان دەسەڵاتی دادوەریی و دەسەڵاتی جێبەجێكاری لە عێراق لەلایەكی دیكەوە، هاوكات لاوازیی توند و دواكەوتنی هزری و سیاسیی زۆربەی ئەندامانی پەرلەمانی عێراق و دەستەوەستان بوونیان لەهەمبەر پیادەكردنی ئەركەكانی ئەنجومەنەكە بە هۆی كۆنترۆڵكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و تەگەرەخستنە بەر بەدیهێنانی ئەركەكانی ئەو ئەنجومەنە، پێچەوانەكەشی راستە، دواتر سەركردەی سیاسی پێویستی بە قسەكردن نییە دەربارەی جیابوونەوە، چونكە دەكرێ گۆڕانكاری لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن رووبدات كە چارەسەری ئەم كێشانە بێنێتەئاراوە بە شێوەیەك كە هەردوولا پێی رازی بن.
7. دووبارە قسەكردن لەسەر دامەزراندنی دەوڵەتێكی نیشتمانیی سەربەخۆ دەبێتە مایەی سوودلێوەرگرتنی لەلایەن هەندێ هێزی نێگەتیڤ و خراپەكاری نێو حكومەتی فیدرال، كە دەیانەوێت بارگرانیی هەڵەكان بخەنە ئەستۆی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە و بەمەش هەستی عەرەب دژی كورد دەورووژێنن، لەكاتێكدا كە سەدام حوسێن نەیتوانی ئەم مەرامە نەگریسە بێنێتەدی بۆ تێكدانی تەبایی نێوان هەردوو گەلی عەرەب و كورد لە عێراقدا، بۆیە زۆرجار سەرۆكی حكومەتی فیدرال هەوڵدەدات لایەنی كوردی بورووژێنێت تاكو بە لێدوانەكانی چەند هێزێك دژی كورد تەیار بكات.
8. دۆستایەتیی راستەقینەو هۆشیارانەی گەلی كورد وا دەخوازێت كە چەند سەرنجێك دەربارەی سیاسەتی هەرێم بە شێوەیەكی راشكاوانە و روون و ئاشكرا بخرێنە روو، كە من پێموایە، لەم لایەنەوە پێویست بە چاوخشاندنەوە و وردبینی دەكات كە ئەمەش دەرفەت بە دەمارگیرانی عەرەبی نێو حكومەتی فیدرال یان هێزی دیكەی نەیاری كورد نادات، كە لە روانگەی نەتەوەپەرستی و تایفییەوە دوژمنایەتیی عەرەب بەرامبەر بەكورد بوروژێنن.