ئەو هەستەی ئەمڕۆ لە برەودایە ئەوەیە، كە ئیدی دەزگایەكی دیاری كراو نییە كە چەپ بێت هەمبەر بە دەزگایەكی دیكە، كە هەر راست بەرجەستە بكات. چی دی چەپ لایەنێك نییە كە پەنای بۆ ببەین، یان گرووپێك بێت كە بچینە پاڵییەوە، هەڵوێستێكیش نییە كە بینوێنین. تەنانەت چی دی بیر و باوەڕێك نییە كە متمانەمان پێی هەبێت یان بۆچوونێك بێت كە باوەڕمان پێی هەبێت. چەپڕەوی و (راستڕەوی) ئیدی خەسڵەتێكی بیر و را یان بیرۆكە نین. چی دی بیر و را یان بیرۆكەیەك نییە كە بۆ چەپ قۆرخ بێت، یان هی دی هەبن كە بۆ راست قۆرخ بن. گەلێ بیرۆكە و بیر و را هەن، كە لە سەر چەپ حیسابن، هێندەش نابات دەبنە ماڵی راستڕەوی، پێچەوانەوەی ئەوەش هەر راستە. ئەو شتەش زیاتر لە كاتی نزیك بوونەوەی وادەی هەڵبژاردن و دەنگداندا بۆمان روون دەبێتەوە، بەوەی زمان دەبێتە یەك، پرۆگرامەكان یەكتر دەبڕن، كارتەكانیش تێكەڵ و پێكەڵ دەبن.

دەتوانین بە سووربوونەوە بڵێین، كە ئەگەر ئەمڕۆ لە هەر شوێنێكی ئەم جیهانەدا راپرسییەك بكەین بۆ ئەوەی ئەوانەی سەر بە چەپن و ئەوانەی سەر بە راستن دیاری بكەین، دەبینین ئەو كەسانەی ئەمان لەوان جیا دەكەنەوە، كەمینەن. ئەمەش واتای ئەوە نییە كە دوانەی میتافیزیكیی (راست/چەپ) هەرەسی هێناوە، یان هەست بكەن كە هەر لایەنێك لەگەڵ ئەوی دیكەیان یەكتر دەبڕنەوە، بەڵكوو هەروەها واتای رەت كردنەوەی بەرجەستە كردنی سیاسیانە و ئایدیۆلۆژیانەی هەر لایەنێك لەم دوو لایەنەشە.
ئەو هەستەی ئەمڕۆ لە برەودایە ئەوەیە، كە ئیدی دەزگایەكی دیاری كراو نییە كە چەپ بێت هەمبەر بە دەزگایەكی دیكە، كە هەر راست بەرجەستە بكات. چی دی چەپ لایەنێك نییە كە پەنای بۆ ببەین، یان گرووپێك بێت كە بچینە پاڵییەوە، هەڵوێستێكیش نییە كە بینوێنین. تەنانەت چی دی بیر و باوەڕێك نییە كە متمانەمان پێی هەبێت یان بۆچوونێك بێت كە باوەڕمان پێی هەبێت. چەپڕەوی و (راستڕەوی) ئیدی خەسڵەتێكی بیر و را یان بیرۆكە نین. چی دی بیر و را یان بیرۆكەیەك نییە كە بۆ چەپ قۆرخ بێت، یان هی دی هەبن كە بۆ راست قۆرخ بن. گەلێ بیرۆكە و بیر و را هەن، كە لە سەر چەپ حیسابن، هێندەش نابات دەبنە ماڵی راستڕەوی، پێچەوانەوەی ئەوەش هەر راستە. ئەو شتەش زیاتر لە كاتی نزیك بوونەوەی وادەی هەڵبژاردن و دەنگداندا بۆمان روون دەبێتەوە، بەوەی زمان دەبێتە یەك، پرۆگرامەكان یەكتر دەبڕن، كارتەكانیش تێكەڵ و پێكەڵ دەبن.
خۆ رەنگە لەبەر ئەوەش بووبێت كە فەیلەسووفی فەرەنسی (جیل دۆڵوز) لە هەوڵەكەیدا بۆ دیاری كردنی دووانەی (چەپ/راست)دا، كاری بۆ ئەوە نەكرد كە راستەوخۆ بە سیاسەت یان ئایدیۆلۆژیا و تەنانەت بە ئیتیك (ئەخلاق)یشی ببەستێتەوە. ئەو بە شێوەیەكی دیدەییانە پێناسەی دەكات، ئەو لە بنەڕەتدا دەیكاتە پرسێكی بیندراوان. بە رای ئەو، پرسی چەپ و راست پرسی درك پێ كردن و پرسێكی روانگەییانەیە. بۆ تێگەیشتن لە جیهان و پرسەكانی، دوو رێكار هەن: رێكارێك كە هەرە دوور لە رێی هەرە نزیكەوە دەبینێت، (گشت)یش لە رێی (بەش)ـەوە، بابەتیش لە رێی خودێتییەوە، گشتی لە رێی تایبەتییەوە، هەرە كەمیش لە رێی هەرە زۆرەوە. رێكارێكی پێچەوانەش هەیە، كە هەوڵ دەدات كاروبار لە روانگەیەكی پێچەوانەوە ببینێت. دیدێكی راستڕەوانەش هەیە كە لە بازنەی تاكەوە دەست پێ دەكات بۆ ئەوەی لە رێی ئەوەوە بازنەی گەڕەك و ئینجا بازنەی شار، پاشان بازنەی نیشتیمان و دواتر بازنەی جیهان ببینێ، هەرچی ئەوانی دیكەیە ئەوە گۆشەنیگای روانینیان پێچەوانەیە. لە روانگەی چەپەوە پرسەكانی جیهان دەبنە پرسی نیشتیمان، پرسەكانی نیشتیمانیش ئەوە پرسی تاكن. لێرەشدا وا تەماشای كاروبار دەكرێت، نەك بە ئامانجی ئەوەی نموونەی زۆرینە بچەسپێندرێت، بەڵكوو بۆ بە دەنگەوە چوونی هاوار و فیغانی كەمینەكان.
هەموو پرسەكە بەو جۆرە لێك دەدەرێتەوە، كە چۆن هەردوو چەمكی كەمینە و زۆرینە دیاری دەكەین. دۆڵوز پێی وایە كە مەرج نییە كەمینە لە رووی ژمارەوە لە زۆرینە كەمتر بێت. بەڵكوو رەنگە پێچەوانەكەی راستتر بێت. هەڵبەت ئەوەش رەنگە لەبەر ئەوە بێت كە كەمتر و زۆرتر لێرەدا پەیوەندیی بە چەند و ژمارەوە نییە. دەكرێ پەسند كردن بە گوێرەی هێز و دەسەڵات بێت، بەڵام هەمیشە بە پێوانە و پێوەر دەبێت. ئەویش ئەو پێوەرەیە كە زۆرینە دیاری دەكات، كەمینەكانیش تووڕ هەڵدەداتە (دەرەوە). بە تەبیعەتی حاڵ ئەو پێوەرە مێژوویەكی هەیە، پەیوەندیی بەو كولتووریشەوە هەیە، كە لە ئامێزی ئەودا گەشە دەكات. هەڵبەت ئەمڕۆ دەیەوێ ببێتە (گەردوونی)، واش دەكات كە یەك تەرزی كولتووری هێڵی دابڕی نێوان زۆرینە و كەمینە بكێشێت، نەك كەمینەكان بە شێوازی كۆ.
كەواتە، كەمینە سەبارەت بە ناوەند دەبێتە پەراوێز، ئەو بەشێك نییە لە گشت، یان گشتێك بێت لە بەش. لەبەر ئەوەی كەمینە پەراوێزە، ئەوا ئەو فەزای جووڵە و گۆڕانە، كایەی خواستە هۆشە، فەزای بەردەوامییە. زۆرینە نابێت، چونكە چاوی لەوە نییە نموونەیەك بەدی بهێنێت، مادام خۆبەخۆ نموونەكەیە. هەرچی كەمینەیە، ئەوەی چاوی لە وەرچەرخانە، بەڵام نەك بۆ ئەوەی ببێتە ناوەند، بەڵكوو بۆ ئەوەیە كە ناوەندایەتی (سەنترالیزم) نەهێڵێت. ئەو چاوی لەوە نییە ببێتە لایەنەكەی دیكەی دووانەكە، چاوی لەوە نییە ببێتە نێرینە لە بری مێیینە، یان ببێتە سپی لە بری رەش، ئاغا لە بری نۆكەر.. بەڵكوو ئامانجی ئەوەیە پێوەرایەتی تێك بچێت كە جیهان بە گوێرەی دووانەكان دابەش دەكات، كە خۆی دەخاتە خانەی ئەرێنییەوە و ئەوانی دیكەش تووڕ هەڵدەداتە خەرەندی نەرێنییەوە.
جا بەم جۆرە چەپڕەوی هەوڵێكە بۆ دەرباز بوون لە نموونەی زۆرینایەتی بە ئامانجی ئەوەی دەنگی كەمینەكان بگەیەنێت: دەنگی ژنان دژ بە نموونەی نێرینایەتی، دەنگی رەنگەكانی دی دژ بە نموونەی سپی، دەنگی چەوساوان دژ بە نموونەی باڵادەستی..
ئەگەر بەو جۆرە چەپڕەویمان دیاری كرد، كە روانگە و جووڵە و بەردەوامییە، ئەوا ناكرێ دەزگا بێت، ئیدی ئەو دەزگایە بە هەر شێوەیەك بێت، جا دەزگایەكی پارتایەتی بێت یان سەندیكا، دەزگایەك نییە كە نوێنەرایەتی چەپ بكات، مادام كە لە بنەڕەتدا چەپ دژ بە دەزگایە، چەپڕەوی خەسڵەت و سیفەت نییە: سیمایەك نییە بە نەخشی ناوچەوانی مرۆڤەوە، سیفەتێكیش نییە كە تایبەت بە دەزگایەك بێت، خەسڵەتێكیش نییە كە مۆركی ئایدیۆلۆژیایەكی تایبەت بێت.
لینین دەیگوت: پێویستە ئەوە ئاشكرا بكەین كە لە لای كێ و ئەو كەسەش كە وەك راستڕەو خۆی پێشكەش دەكات، رووی چەپڕاونەی كامەیە، پێچەوانەی ئەوەش هەر وایە. ئیدی بەم واتایە چەپڕەوی دەبێتە جووڵەیەكی جیابوونەوە، كە بێ ماندوو بوون بەرهەڵستی لە نموونەی زۆرینایەتی دەكات، لە (ناخی) هەموو چەپێك و لە (ناخی) هەموو راستێكیشدا، خۆی مەڵاس داوە بۆ ئەوەی جیاوازیی نێوانیان گەشە پێ بكات، هەروەها بۆ ئەوەی روونی بكاتەوە، كە لە پشت ئەو جیابوونەوەیەی باس دەكرێت، كە دووانەی میتافیزیكیی نێوان هەردوو لا باسی دەكەن، پێكڤە هەڵكردن و ئاوێتە بوونێك هەیە، كە وا لە هەندێك دەكات تەفرە بخۆن و پێیان وا بێت، كە كارتەكات تێكەڵ بە یەك بوون، هەروەها جیاوازی ئیدی كاری خۆی ناكات.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ڕیبات