هەر لەوەتەی دروستبوونی ئیسرائیل لە ساڵی 1948ەوە، خەریكە بڵێین كێشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە كێشەی عەرەب-ئیسرائیلدا كورت بۆتەوە. پێداگیریی جوولەكەكان بۆ دامەزراندنی نەوا و پەناگەیەكی ئارام دوای ئەوەی لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهان، جیهان خەمساردانە بۆ چارەنوسی خۆیان جێیان هێشتن، ڕوبەڕووی پێداگیریی عەرەب بۆوە بۆ تێكشكاندنی ئەوەی ئەوان پێیان وابوو شێرپەنجەی ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایە كە لە ڕێی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە خۆی دەچەسپێنێت.
كاتێك یەزدان هەمان خاك بە دوو گەلی جیاواز دەبەخشێ، ئەوا لە بنەڕەتدا سازشكردن دەبێتە كارێكی سەخت. تەنیا كات بە ڕەوتێكی لەسەرخۆ ئەم كێشەیە كەم دەكاتەوە و ڕەنگە لە كۆتاییدا هەمان شت لە حاڵەتی ئیسرائیلدا ڕووبدات. هەرچۆنێك بێت، پێدەچێت ململانێی شیعە و سوننە كە خەریكە بڵێین ڕێشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ئیسلام بە تێپەڕبوونی كات گەشەی كرد و گەورە بوو و ئێستاش جێی ململانێی ئیسرائیل- فەلەستینی گرتۆتەوە و بۆتە كێشەی ژمارە یەك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دابەشبوودا. چۆن ئەمە ڕوویدا؟
سەرباری هەموو شتێك ئەوە بۆ دە ساڵ دەچێت كە ئەكادیمی و سیاسییەكان هۆشداریان داوە لە دروستبوونی هیلالی ناسەقامگیریی شیعە كە لە بەیروتەوە بۆ تاران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا درێژ دەبێتەوە. لە ساڵی 2006دا، وەلی نەسر زۆر زیرەكانە ئەم دۆخەی ڕوون كردەوە، ئەویش لە كتێبەكەیدا : هەڵكشانی شیعە: چۆن ناكۆكی نێو ئیسلام دواڕۆژ دادەڕێژێتەوە»The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future»
كاتێك دوای هۆشدارییەكەی، ڕاستەوخۆ ناكۆكیی شیعە و سوننە نەهاتەئاراوە، ئەوا ڕۆژئاوا، كە ئێستا ڕاهاتووە لەسەر ئەوەی كردەوەگەلێك ئەنجام بدات، زۆر بە خێرایی ئەم ئاگاداركردنەوەیەی پشتگوێ خست و بە چەواشەكاریی لە قەڵەم دا. وەك یەكێك لە بەرپرسەكانی حكومەتی ئەمەریكا پێی وتم، كاتێك ستایشی نووسینە بەرچاوڕوونكەرەوەكانی ناسرم كرد، هێشتا ناكۆكییەكی لەم شێوەیە ڕووی نەداوە. هەرچۆنێك بێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بە ڕاوێژێكی جیاواز بەڕێوە دەچێت و پتر ئارامگرتووترە لە ڕۆژئاوا، و ئێستاش ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە بەرپا بووە و بە ناوی تێڕوانینی هەر یەكێك لەو گروپانە دەربارەی ئەوەی دەبێت ئوممەی ئیسلامی چۆن بێت بۆتە تەحەددایەكی سەرەتایی بۆ سنوورەكانی دەوڵەتی مۆدێرن.
بۆ نموونە، هەرچەندە فاكتەرگەلێكی زۆر هەن هۆكارن بۆ ئەو شەڕە ناوخۆییەی سوریا كە لە ئارادایە و بۆتەهۆی ئەوەی بەشێكی زۆری ناوچەكە تێوەبگلێت، هەروەها هێزە مەزنەكانیش تێوەبگلێن وەك ئەمەریكا و ڕووسیا، ئەوا دابەشبوونی شیعە و سوننەیە بۆتە پاڵنەر و هۆكاری سەرەكیی پشت ڕووداوەكان و بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد سنوورێكی پڕ لە كەلێنی دروست كردووە، ئەو سنوورانەی كە بڕیارە توركیا و عێراق و سوریا و لوبنان جیا بكاتەوە، كە سنوری ئەم دەوڵەتانە سنوری دەستكردن و بە هۆی ڕێككەوتنی سایكس-بیكۆوە و لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كێشراون.
ڕژێمی كەمینەی عەلەویی بەشار ئەسەد، كە لقێكی مەزهەبی شیعەیە، لەلایەن شیعەی ئێران و شیعەی حزبوڵاوە پشتیوانیان دەكرێت، لە كاتێكدا موعارەزەی سووری كە بە ڕاددەیەكی گەورە موعارەزەیەكی سوننەیە، لە گروپە سوننیە جیاوازەكان پێكهاتووە لە نێویاندا ئەوانەی سەر بە ئەلقاعیدەن، هەروەها لەلایەن سعودیە و قەتەر و توركیاشەوە پاڵپشتی دەكرێن. بە دڵنیاییەوە، كورد كە بەم دواییە توانا و دەسەڵاتیان زیادی كردووە و بەهۆی هەستی ناسیۆنالیستیانەوە لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهاندا لە دەوڵەتی خۆیان بێبەش كران، ئەوانیش پاڵنەر و هۆكارێكن لە پشت ڕووداوەكانەوە. تەنانەت فاكتەری ئیتنیەتی كوردی توخمێكی سوننی گرنگی لە خۆگرتووە، لە كاتێكدا كە كوردی سوننە لە عێراق و سوریا بەرهەڵستی ڕژێمی عەلەوی ئەسەد( شیعە) دەكەن، ئەمە لە كاتێكدا عێراقی شیعەی تازە دامەزراو پشتیوانیی ئەسەد دەكات.
بە گەڕانەوە و ئاوڕدانەوە بۆ ڕابردوو، ڕەنگە تێكشكاندنی ڕژێمی سوننەی سەددام حوسێن لە عێراق(لە ساڵی 2003) و دامەزراندنی عێراقێك بە حكومڕانی شیعە تاقە گرنگترین هۆكارێك بێت كە بووە هۆی هەڵگیرساندنی ئەو ناكۆكییەی ئێستا لە ئارادایە لە نێوان شیعە و سوننەدا. ئەم ڕووداوە كە بووە هۆی لاوازكردنی زۆرینەی سوننە وای كرد كەمینەی شیعە- كە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ ترسێنرابوون و بە سووك سەرنجدرابوون- هەڵكشێن بۆ ئەوەی سەركردایەتی ئیسلام بگرنەدەست، ئەو پرۆسەیەی كە لە ساڵی 1979 بە شۆڕشی شیعە لە ئێران دەستی پێكرد.
ئەگەرچی ڕەنگە ڕێژەی سوننە لە سەدا 85 و شیعەكانیش لە سەدا 15ی موسڵمانەكانی- جیهانی ئیسلامی- پێكبهێنن، بەڵام ژمارەی شیعە بە نزیكەی هێندەی ژمارەی سوننەیە لەو خاك و ناوچانەی موسڵماناندا كە لە لوبنانەوە درێژدەبنەوە بۆ پاكستان. سەرباری هەمو ئەوەش، شیعە هەندێ لە دەوڵەمەندترین كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەكەیان بەدەستەوەیە و هەروەها شیعەش نزیكەی لە سەدا 80ی دانیشتوانی ناوچەی هەستیاری- هەستیار لە ڕووی ئابووری و ستراتیژییەوە- كەنداوی فارسی( عەرەبی) پێكدەهێنن و لەم ناوچانەدا نیشتەجێن. هەمو ئەمانە مانایەكی زۆریان نەدەبوو ئەگەر دوژمنایەتییەكی دورودرێژ و درێژخایەن لە نێوان هەردوو گروپە ئیسلامییەكە دژ بە یەكتر نەبووایە.
ئایا هۆكاری ئەم ڕق و ترسەی شیعە و سوننە لە یەكتر بۆچی دەگەڕێتەوە؟ بەلای زۆرێك لە سوننەوە، ڕێزگرتنی قووڵ و پڕ لە حەمماسی شیعە بۆ عەلی و كوڕە شەهیدەكەی حوسێن نزیك دەبێت لە هەرتەقە و تەنانەت دەرچوون لە ئایین لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی ڕەتكردنەوەی بیروباوەڕی بنەڕەتی ئیسلام» جگە لە یەزدان هیچ خوایەكی دیكە بوونی نییە و موحەممەدیش پێغەمبەری خوایە.» لە ڕاستیدا، شیعە یان یاسای تەقلیدی ئیسلامی پاساو بۆ كوشتنی كەسی لە ئایین دەرچوو دەهێننەوە، ئەمە لە كاتێكدا پارێزگاری بۆ غەیرە موسڵمانەكانی وەك مەسیحی یان جوولەكە دەستەبەر دەكەن، ئەوانەی ملكەچی حكومڕانی ئیسلامی دەكەن.
لە لایەكی دیكەوە، تیڕوانینی شیعە بۆ خۆیان وەك قوربانی و شەهیدێكی هەمیشەیی كە هەر لە سەرەتای ڕۆژگاری ئیسلامەوە سەركوتكراون و دووچای كوشت و بڕ هاتوونەتەوە، ئەویش كاتێك عەلی زاوای موحەممەد و چوارەم خەلیفەی موسڵمانان، ئیغتیال كرا و دواتر كوڕەكەی- حوسێن- لەلایەن خەلیفەی سوننەوە لە شەڕی كەربەلادا و لە ساڵی 680دا شەهید كرا. كاتێك شەڕی ناوخۆی سیاسی بەهۆی ڕەهەندێكی ئاینی بەهێزەوە ئاڵۆزتر بوو، ئەوا خەریكە بڵێین لێبووردەیی بۆتە شتێكی مەحاڵ. لە ڕاستیدا و بە تێپەڕبوونی چەند سەدەیەك لە مێژووی ئیسلامی، جیاوازیەكانی نێوان شیعە و سوننە نەك هەر تەنها بوونە جیاوازیگەلێكی تیولۆجی، بەڵكو بوونە جیاوازیگەلێكی سیاسی و تەنانەت كەلتوری و ئەنترۆپۆلۆجیش.
بە دڵنیاییەوە، ئەمە بەو مانایە نییە كوردەكان- كە بەم دواییە دەسەڵات و توانایان بەدەست هێناوە- نەبونەتە فاكتەرێكی سەرەكی دیكە لە هاوكێشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. تێكشكاندنی سەددام حوسێن لە لایەن ئەمەریكاوە دەرفەتی بۆ كوردی عێراق دروست كرد بۆ ئەوەی بە فیعلی سەربەخۆ بن وەك هەرێمی كوردستان، كە لەشێوەی یەكەم دەوڵەتی كوردییە لە ڕۆژگاری هاوچەرخدا و مۆدێلێكی بەهێزە بۆ كوردی دیكە لە توركیا و سوریا و تەنانەت ئێرانیش.
هەستێكی ناسیۆنالیستی كوردی هەیە كە هەستێكی نوێ و بەهێزە و پتر بەهێز بووە بەهۆی دوژمنەكانی چوار دەورەوە لە توركیا و عێراق و ئێران و سوریا، كە چیتر ئەم وڵاتانە بە چەشنی ڕابردوو یەكگرتوو و یەكڕیز نین بۆ بەرهەڵستیكردنی ئەم -هەستە-. لە ڕاستیدا، حاڵی حازر هاوپەیمانییەكی فیعلی هەیە لە نێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا كە پێداویستیی توركیا بۆ نەوتی كورد پاڵنەری ئەم هاوپەیمانێتییە، هەروەها ڕایەڵی سوننی هاوبەشی نێوان توركیا و كورد دژ بە عێراقی ئێستا كە شیعە بەسەریدا باڵادەستن، زەمینەی ئەم هاوپەیمانێتییەی ئاسان كردووە.
هەموو ئەوانە بۆ ئەوە نییە بڵێین نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگییەكی بەردەوامی نییە و ئەو ململانێیانەی لێی دەكەوێتەوە نادیدە بگرین. سەرباری ئەوەش، چارەسەركردنی كێشەكانی بەهاری عەرەبی پێویستیان بەوە هەیە دیموكراسیەتی گەل و دادپەروەری ئابووری بۆ دانیشتوانە هاوبەشە عەرەبەكە دابین بكرێت كە دەستی داوەتە كاردانەوە و پەرچەكرداری سەربازییانەی بەردەوام لە دەوڵەتگەلێكی وەك میسردا، ئەمە لە كاتێكدا پشێوی باڵی بەسەر لیبیای دوای ڕووخانی قەزافیدا كێشاوە. بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و ئەو ترسەی لە ڕۆژئاوا دروستی دەكات، هەروەها ناسەقامگیریی كتو پڕ لە توركیا، سەرەتا بەهۆی خۆپیشاندانەكانی جیزەوە لە حوزەیرانی ڕابردوودا و ئێستاش بەهۆی تۆمەتەكانی گەندەڵی دژی حكومەتی ئاك پارتی بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان كە تشرینی دووەمی ساڵی 2002ەوە لە دەسەڵاتدایە، بۆتە هۆی ئەوەی كێشەی پتر بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بێت.
لە كۆتاییدا كێشەی تیرۆریزمی ئەلقاعیدە هەیە- هێشتا زۆر دوورە لەوەی ئەم كێشەیە چارەسەر ببێت، تەنانەت دوای مردنی ئوسامە بن لادنیش- كە بە شێوەیەكی كتوپڕ لە عێراقدا و زیاتریش لە سوریادا بڵاو بۆوە و تەشەنەی كرد. سەرەڕای هەموو ئەم كێشە گەورانە و ئەو ململانێیانەی لەم كێشانە دروست دەبن و دەكەونەوە، ڕوونە كە لە ئێستادا ململانێی تازەبووەوەی شیعە و سوننە بۆتە كێشەی نوێی ژمارە یەك لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا و ڕەنگە زیاتر لە هەر فاكتەرێكی دیكە ببێتە هۆی ڕوونكردنەوەی زۆرێك لە كێشە و شەڕەكانی ناوچەكە. ئەم پەرەسەندنە بوار دەدات كە ئیسرائیل تا ڕاددەیەكی دیاریكراو پشوویەك بدات لەو زۆنگاوە بێ كۆتاییەی كە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خوڵقاندوویەتی، ئەگەرچی ئەمە پێویستی بە وەڵامدانەوە و تێڕوانینی نوێش هەیە.

هەر لەوەتەی دروستبوونی ئیسرائیل لە ساڵی 1948ەوە، خەریكە بڵێین كێشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە كێشەی عەرەب-ئیسرائیلدا كورت بۆتەوە. پێداگیریی جوولەكەكان بۆ دامەزراندنی نەوا و پەناگەیەكی ئارام دوای ئەوەی لە سەردەمی جەنگی دووەمی جیهان، جیهان خەمساردانە بۆ چارەنوسی خۆیان جێیان هێشتن، ڕوبەڕووی پێداگیریی عەرەب بۆوە بۆ تێكشكاندنی ئەوەی ئەوان پێیان وابوو شێرپەنجەی ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایە كە لە ڕێی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە خۆی دەچەسپێنێت.
كاتێك یەزدان هەمان خاك بە دوو گەلی جیاواز دەبەخشێ، ئەوا لە بنەڕەتدا سازشكردن دەبێتە كارێكی سەخت. تەنیا كات بە ڕەوتێكی لەسەرخۆ ئەم كێشەیە كەم دەكاتەوە و ڕەنگە لە كۆتاییدا هەمان شت لە حاڵەتی ئیسرائیلدا ڕووبدات. هەرچۆنێك بێت، پێدەچێت ململانێی شیعە و سوننە كە خەریكە بڵێین ڕێشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ئیسلام بە تێپەڕبوونی كات گەشەی كرد و گەورە بوو و ئێستاش جێی ململانێی ئیسرائیل- فەلەستینی گرتۆتەوە و بۆتە كێشەی ژمارە یەك لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دابەشبوودا. چۆن ئەمە ڕوویدا؟
سەرباری هەموو شتێك ئەوە بۆ دە ساڵ دەچێت كە ئەكادیمی و سیاسییەكان هۆشداریان داوە لە دروستبوونی هیلالی ناسەقامگیریی شیعە كە لە بەیروتەوە بۆ تاران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا درێژ دەبێتەوە. لە ساڵی 2006دا، وەلی نەسر زۆر زیرەكانە ئەم دۆخەی ڕوون كردەوە، ئەویش لە كتێبەكەیدا : هەڵكشانی شیعە: چۆن ناكۆكی نێو ئیسلام دواڕۆژ دادەڕێژێتەوە»The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future»
كاتێك دوای هۆشدارییەكەی، ڕاستەوخۆ ناكۆكیی شیعە و سوننە نەهاتەئاراوە، ئەوا ڕۆژئاوا، كە ئێستا ڕاهاتووە لەسەر ئەوەی كردەوەگەلێك ئەنجام بدات، زۆر بە خێرایی ئەم ئاگاداركردنەوەیەی پشتگوێ خست و بە چەواشەكاریی لە قەڵەم دا. وەك یەكێك لە بەرپرسەكانی حكومەتی ئەمەریكا پێی وتم، كاتێك ستایشی نووسینە بەرچاوڕوونكەرەوەكانی ناسرم كرد، هێشتا ناكۆكییەكی لەم شێوەیە ڕووی نەداوە. هەرچۆنێك بێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بە ڕاوێژێكی جیاواز بەڕێوە دەچێت و پتر ئارامگرتووترە لە ڕۆژئاوا، و ئێستاش ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە بەرپا بووە و بە ناوی تێڕوانینی هەر یەكێك لەو گروپانە دەربارەی ئەوەی دەبێت ئوممەی ئیسلامی چۆن بێت بۆتە تەحەددایەكی سەرەتایی بۆ سنوورەكانی دەوڵەتی مۆدێرن.
بۆ نموونە، هەرچەندە فاكتەرگەلێكی زۆر هەن هۆكارن بۆ ئەو شەڕە ناوخۆییەی سوریا كە لە ئارادایە و بۆتەهۆی ئەوەی بەشێكی زۆری ناوچەكە تێوەبگلێت، هەروەها هێزە مەزنەكانیش تێوەبگلێن وەك ئەمەریكا و ڕووسیا، ئەوا دابەشبوونی شیعە و سوننەیە بۆتە پاڵنەر و هۆكاری سەرەكیی پشت ڕووداوەكان و بە شێوەیەكی ڕوو لە زیاد سنوورێكی پڕ لە كەلێنی دروست كردووە، ئەو سنوورانەی كە بڕیارە توركیا و عێراق و سوریا و لوبنان جیا بكاتەوە، كە سنوری ئەم دەوڵەتانە سنوری دەستكردن و بە هۆی ڕێككەوتنی سایكس-بیكۆوە و لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهانیدا كێشراون.
ڕژێمی كەمینەی عەلەویی بەشار ئەسەد، كە لقێكی مەزهەبی شیعەیە، لەلایەن شیعەی ئێران و شیعەی حزبوڵاوە پشتیوانیان دەكرێت، لە كاتێكدا موعارەزەی سووری كە بە ڕاددەیەكی گەورە موعارەزەیەكی سوننەیە، لە گروپە سوننیە جیاوازەكان پێكهاتووە لە نێویاندا ئەوانەی سەر بە ئەلقاعیدەن، هەروەها لەلایەن سعودیە و قەتەر و توركیاشەوە پاڵپشتی دەكرێن. بە دڵنیاییەوە، كورد كە بەم دواییە توانا و دەسەڵاتیان زیادی كردووە و بەهۆی هەستی ناسیۆنالیستیانەوە لە سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهاندا لە دەوڵەتی خۆیان بێبەش كران، ئەوانیش پاڵنەر و هۆكارێكن لە پشت ڕووداوەكانەوە. تەنانەت فاكتەری ئیتنیەتی كوردی توخمێكی سوننی گرنگی لە خۆگرتووە، لە كاتێكدا كە كوردی سوننە لە عێراق و سوریا بەرهەڵستی ڕژێمی عەلەوی ئەسەد( شیعە) دەكەن، ئەمە لە كاتێكدا عێراقی شیعەی تازە دامەزراو پشتیوانیی ئەسەد دەكات.
بە گەڕانەوە و ئاوڕدانەوە بۆ ڕابردوو، ڕەنگە تێكشكاندنی ڕژێمی سوننەی سەددام حوسێن لە عێراق(لە ساڵی 2003) و دامەزراندنی عێراقێك بە حكومڕانی شیعە تاقە گرنگترین هۆكارێك بێت كە بووە هۆی هەڵگیرساندنی ئەو ناكۆكییەی ئێستا لە ئارادایە لە نێوان شیعە و سوننەدا. ئەم ڕووداوە كە بووە هۆی لاوازكردنی زۆرینەی سوننە وای كرد كەمینەی شیعە- كە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ ترسێنرابوون و بە سووك سەرنجدرابوون- هەڵكشێن بۆ ئەوەی سەركردایەتی ئیسلام بگرنەدەست، ئەو پرۆسەیەی كە لە ساڵی 1979 بە شۆڕشی شیعە لە ئێران دەستی پێكرد.
ئەگەرچی ڕەنگە ڕێژەی سوننە لە سەدا 85 و شیعەكانیش لە سەدا 15ی موسڵمانەكانی- جیهانی ئیسلامی- پێكبهێنن، بەڵام ژمارەی شیعە بە نزیكەی هێندەی ژمارەی سوننەیە لەو خاك و ناوچانەی موسڵماناندا كە لە لوبنانەوە درێژدەبنەوە بۆ پاكستان. سەرباری هەمو ئەوەش، شیعە هەندێ لە دەوڵەمەندترین كێڵگە نەوتییەكانی ناوچەكەیان بەدەستەوەیە و هەروەها شیعەش نزیكەی لە سەدا 80ی دانیشتوانی ناوچەی هەستیاری- هەستیار لە ڕووی ئابووری و ستراتیژییەوە- كەنداوی فارسی( عەرەبی) پێكدەهێنن و لەم ناوچانەدا نیشتەجێن. هەمو ئەمانە مانایەكی زۆریان نەدەبوو ئەگەر دوژمنایەتییەكی دورودرێژ و درێژخایەن لە نێوان هەردوو گروپە ئیسلامییەكە دژ بە یەكتر نەبووایە.
ئایا هۆكاری ئەم ڕق و ترسەی شیعە و سوننە لە یەكتر بۆچی دەگەڕێتەوە؟ بەلای زۆرێك لە سوننەوە، ڕێزگرتنی قووڵ و پڕ لە حەمماسی شیعە بۆ عەلی و كوڕە شەهیدەكەی حوسێن نزیك دەبێت لە هەرتەقە و تەنانەت دەرچوون لە ئایین لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی ڕەتكردنەوەی بیروباوەڕی بنەڕەتی ئیسلام» جگە لە یەزدان هیچ خوایەكی دیكە بوونی نییە و موحەممەدیش پێغەمبەری خوایە.» لە ڕاستیدا، شیعە یان یاسای تەقلیدی ئیسلامی پاساو بۆ كوشتنی كەسی لە ئایین دەرچوو دەهێننەوە، ئەمە لە كاتێكدا پارێزگاری بۆ غەیرە موسڵمانەكانی وەك مەسیحی یان جوولەكە دەستەبەر دەكەن، ئەوانەی ملكەچی حكومڕانی ئیسلامی دەكەن.
لە لایەكی دیكەوە، تیڕوانینی شیعە بۆ خۆیان وەك قوربانی و شەهیدێكی هەمیشەیی كە هەر لە سەرەتای ڕۆژگاری ئیسلامەوە سەركوتكراون و دووچای كوشت و بڕ هاتوونەتەوە، ئەویش كاتێك عەلی زاوای موحەممەد و چوارەم خەلیفەی موسڵمانان، ئیغتیال كرا و دواتر كوڕەكەی- حوسێن- لەلایەن خەلیفەی سوننەوە لە شەڕی كەربەلادا و لە ساڵی 680دا شەهید كرا. كاتێك شەڕی ناوخۆی سیاسی بەهۆی ڕەهەندێكی ئاینی بەهێزەوە ئاڵۆزتر بوو، ئەوا خەریكە بڵێین لێبووردەیی بۆتە شتێكی مەحاڵ. لە ڕاستیدا و بە تێپەڕبوونی چەند سەدەیەك لە مێژووی ئیسلامی، جیاوازیەكانی نێوان شیعە و سوننە نەك هەر تەنها بوونە جیاوازیگەلێكی تیولۆجی، بەڵكو بوونە جیاوازیگەلێكی سیاسی و تەنانەت كەلتوری و ئەنترۆپۆلۆجیش.
بە دڵنیاییەوە، ئەمە بەو مانایە نییە كوردەكان- كە بەم دواییە دەسەڵات و توانایان بەدەست هێناوە- نەبونەتە فاكتەرێكی سەرەكی دیكە لە هاوكێشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. تێكشكاندنی سەددام حوسێن لە لایەن ئەمەریكاوە دەرفەتی بۆ كوردی عێراق دروست كرد بۆ ئەوەی بە فیعلی سەربەخۆ بن وەك هەرێمی كوردستان، كە لەشێوەی یەكەم دەوڵەتی كوردییە لە ڕۆژگاری هاوچەرخدا و مۆدێلێكی بەهێزە بۆ كوردی دیكە لە توركیا و سوریا و تەنانەت ئێرانیش.
هەستێكی ناسیۆنالیستی كوردی هەیە كە هەستێكی نوێ و بەهێزە و پتر بەهێز بووە بەهۆی دوژمنەكانی چوار دەورەوە لە توركیا و عێراق و ئێران و سوریا، كە چیتر ئەم وڵاتانە بە چەشنی ڕابردوو یەكگرتوو و یەكڕیز نین بۆ بەرهەڵستیكردنی ئەم -هەستە-. لە ڕاستیدا، حاڵی حازر هاوپەیمانییەكی فیعلی هەیە لە نێوان توركیا و هەرێمی كوردستاندا كە پێداویستیی توركیا بۆ نەوتی كورد پاڵنەری ئەم هاوپەیمانێتییە، هەروەها ڕایەڵی سوننی هاوبەشی نێوان توركیا و كورد دژ بە عێراقی ئێستا كە شیعە بەسەریدا باڵادەستن، زەمینەی ئەم هاوپەیمانێتییەی ئاسان كردووە.
هەموو ئەوانە بۆ ئەوە نییە بڵێین نەوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگییەكی بەردەوامی نییە و ئەو ململانێیانەی لێی دەكەوێتەوە نادیدە بگرین. سەرباری ئەوەش، چارەسەركردنی كێشەكانی بەهاری عەرەبی پێویستیان بەوە هەیە دیموكراسیەتی گەل و دادپەروەری ئابووری بۆ دانیشتوانە هاوبەشە عەرەبەكە دابین بكرێت كە دەستی داوەتە كاردانەوە و پەرچەكرداری سەربازییانەی بەردەوام لە دەوڵەتگەلێكی وەك میسردا، ئەمە لە كاتێكدا پشێوی باڵی بەسەر لیبیای دوای ڕووخانی قەزافیدا كێشاوە. بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و ئەو ترسەی لە ڕۆژئاوا دروستی دەكات، هەروەها ناسەقامگیریی كتو پڕ لە توركیا، سەرەتا بەهۆی خۆپیشاندانەكانی جیزەوە لە حوزەیرانی ڕابردوودا و ئێستاش بەهۆی تۆمەتەكانی گەندەڵی دژی حكومەتی ئاك پارتی بە سەرۆكایەتیی ئەردۆغان كە تشرینی دووەمی ساڵی 2002ەوە لە دەسەڵاتدایە، بۆتە هۆی ئەوەی كێشەی پتر بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بێت.
لە كۆتاییدا كێشەی تیرۆریزمی ئەلقاعیدە هەیە- هێشتا زۆر دوورە لەوەی ئەم كێشەیە چارەسەر ببێت، تەنانەت دوای مردنی ئوسامە بن لادنیش- كە بە شێوەیەكی كتوپڕ لە عێراقدا و زیاتریش لە سوریادا بڵاو بۆوە و تەشەنەی كرد. سەرەڕای هەموو ئەم كێشە گەورانە و ئەو ململانێیانەی لەم كێشانە دروست دەبن و دەكەونەوە، ڕوونە كە لە ئێستادا ململانێی تازەبووەوەی شیعە و سوننە بۆتە كێشەی نوێی ژمارە یەك لە ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستدا و ڕەنگە زیاتر لە هەر فاكتەرێكی دیكە ببێتە هۆی ڕوونكردنەوەی زۆرێك لە كێشە و شەڕەكانی ناوچەكە. ئەم پەرەسەندنە بوار دەدات كە ئیسرائیل تا ڕاددەیەكی دیاریكراو پشوویەك بدات لەو زۆنگاوە بێ كۆتاییەی كە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خوڵقاندوویەتی، ئەگەرچی ئەمە پێویستی بە وەڵامدانەوە و تێڕوانینی نوێش هەیە.