خوێندنەوەو هەڵهێنجانی واقیع لە هەموو كات و شوێنێكدا، یان لەو بنەما كۆمەڵایەتییەی كەسانی ژیر دووپاتی دەكەنەوە بەوەی بریتییە لەدەسەڵاتێكی رەهاو خراپییەكی رەها، لەم بارەیەوە دەڵێم كە خۆم عەشقی ئازادیم و ڕقیشم لە هەموو ئاستەنگ و بەربەستێكە كە بەرزەفتی بكات، هەر كاتیك مرۆڤ هەستی بەوەكرد كە هیچ شتێك كە بە قسەو كردار لەبەردەمیدا رێگر نییە، بە نەبوونی هیچ سنوورێك یان ئایینێك ئامۆژگاری بكات، یان ویژدانی ئازاری بدات، یان نەریتێك شەرمی لێ بكات،یاخود یاسایەك هەبێت هەڵسوكەوتی رێكبخات،ئەو كاتە بە ئارەزووی خۆی رەفتار دەكات و ئاگری دووبەرەكی لە نێوان خزم و كەسانی دووریش هەڵدەگیرسێنێت، ئەو كاتە پێكهاتەی كۆمەڵگا دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی لێكترازانەوە، وەك چۆن ئێستا لەمەیدانەكانی ئێنتەرنێت و فەیسبووكی كراوەدا ئەو ڕاستییە دەبینین كە تێیدا گوزارشت لەهەموو شتێك دەكرێت، چ ڕێپێدراوو یان ڕێپێنەدراوبێت، چ سوودبەخش و یان زیانبەخش، چ خاوەن رەوشت و یان بەدڕەوشت، جاری واش هەیە كەسانێكی رەوشتبەرزی بێتاوان، مەرامی شەرانگێزییان لە ناخدایە كە بەردەوام ململانێی چاكە دەكات لەناو خودی خۆیاندا و بەرامبەر كەسانی دیكەش، لەبەر دیسپلینیزەكردنی ئەم واڕسكەیە پەیامە ئاسمانییەكان بۆ سەر زەوی دابەزێنراون، لەو پێناوەدا كە مرۆڤ پەروەردە بكەن و رێنموینییان بكەن. تەنانەت لەناو كۆمەڵگاكاندا زۆر دابونەریتی كۆمەڵایەتی دروست بوونە، بۆ سنوور نەبەزاندنیان چەندین یاسا داڕێژراوەتەوە كە رەفتاری مرۆڤ رێك دەخەنەوە تا بەئارامی و ئاشتیخوازانە ژیانی مرۆڤایەتی فەراهەم بكرێت، لەم بارەیەوە دادپەروەریی رۆحی هەموو شەریعەتەكانە.
ئەوەش زانراوە كە چەندە بیرمەندانی ئازادیخواز زێدەڕۆییان لەپێناسەكردنی ئازادی كردبێت و گەیاندبێتیانە ئاسۆیەكی بڵند، بۆیە دەتوانین بڵێین كە هیچ كەس لەو بیرمەندانە ڕێیان بە ئازادیی رەها نەداوە، مەبەستم لەو ئازادیەیە كە ناچێتە ژێرباری كۆتوبەندە یاساییەكان، یان بەربەستە ئایینی و كۆمەڵایەتییەكان. ئازادیی رەها لێرەدا بە واتای خۆكوژیی خودی ئازادییەو پێكدادانی نێوان ئارەزوو و مەیلەكانە بەشێوەیەك كە كۆمەڵگای ئازاد بكاتە مەیدانێكی پڕ لەئاژاوەو هەراو زەنا، دواجاریش رەگەزی مرۆڤایەتی تەفروتونا بكات، لێرەدا ئەو ڕاستییە وەیادی خوێنەر دەهێنینەوە كە مەبەست لەپێناسەی ئازادیی مافی تاكە بۆ پیادەكردنی هەموو ئەو شتانەی كە زیان بەخەڵكی تر نەگەیەنێت ئەمەش لە چوارچێوەی ڕەشنووسەكەی راگەیاندراوی مافەكانی مرۆڤدایە كە لە سەرەتای شۆڕشی فەرەنسای ساڵی 1789 دانراوە، ئەم دیاریكردنەش لەپێناویی ئازادیی مرۆڤ لەناو كەشوهەوای شۆرشەكەدا تیشكی خراوەتە سەر، لەمەوە تێدەگەین كە هەستی گشتیی مرۆڤ لەهەر بارودۆخێكدا بەو شێوەیەیە كە چەمكی ئازادیی هەڵدەوەشێتەوە ئەگەر بەكردەوە یان بەهەڵوێست ژیانی ئەوانی تر بخاتە مەترسییەوە، یان زیانێكی ماددیی و مەعنەویی پێ بگەیەنێت یان لەرووی رەوشتەوە زیان بەكەسانی تر بگەیەنێت، ئازادیی رەها ئەو ئازادییە نییە كە ناسنامەی مرۆڤی پێوەبەندە، بەبێ ئازادی، مرۆڤ بوونی پڕ شكۆو جوامێرانەی خۆی هەروەها بوونی ئەكتیڤانەو كارایانەی خۆی لەناو جەستەی كۆمەڵگەدا لێ بزر دەبێت، ئازادیی ڕەها جۆرێك نییە لەو هەناسەدانەی بە هەوای پاك و بێگەردەوە مرۆڤ دەیداتەوە، بەڵكو ئازادیی رەها بریتییە لە ویست و دەسەڵات، گومانێكی گەندەڵاوانەی رەهایە، مرۆڤ هەڵدەخەڵەتێنێت و واڕسكی خۆبەزلزانی و شەڕەنگێزیی و دوژمنایەتی بەسەر واڕسكی ویژداندا زاڵ دەكات بەهۆی ئازادیی رەهاوە گەمژەیەتی زاڵ دەبێت بەسەر هەموو ویژدانێكی زیندوودا، لەبەر ئەوەیە بیرمەندان و فەیلەسوفان هاوڕان لەسەر ئەوەی ئازادیی تاك لەو شوێنەدا كۆتایی پێدێت كە ئازادیی ئەوی دی دەست پێدەكات یاساناسانیش لەبارەی جیاوازیی نێوان ماف و ئازادیی دەیڵێنەوە كە ماف بۆ خۆی خەسڵەتێكی تایبەتمەندانەی هەیە، بەڵام ئازادیی خەسڵەتێكی گشتگیری و گشتی هەیە، جیاوازیی نێوانیان وەك جیاوازیی نێوان ڕێگەی لاوەكیی چەوڕێژ و ڕێگەی گشتییە. هەركەسێك بۆ خۆی ئازادە بەسەر ڕێگای كراوەی ئازادیدا گوزەر بكات، بەڵام كەس مافی ئەوەی نییە ڕێ لەخەڵكی دیكە بگرێت یان خۆی بە كەسانی دیكەدا بكێشێت.
هێندەی ئەوەی كە پەرەسەندنی تەكنەلۆژیا سوودی زۆری بۆ مرۆڤایەتی هێناوە كە لە ئەژماردن نایەت، بەتایبەتی لەبواری پێوەندییەكاندا، وەك هەندێ دەڵێن جیهانی كردۆتە گوندێكی بچكۆلە یا كردوویەتی بە یەك ماڵ، وەك هەندێك وا بۆی دەچن، بەهەمان شێوە تەكنەلۆژیا جۆرەها شێوازیی مەترسیداریی بۆ دروست كردووین تا ئەو بەها كۆمەڵایەتییانەی باون، لەناویان بەرێت، بەتایبەتی لە جیهانی ئیسلامیی موحافیزكاردا، لێرەشدا زیاتر پەنجە بۆ فەیسبووك رادەكێشم وەك تۆڕێكی كۆمەڵایەتی كە لەخۆیدا پەرەسەندنێكی داهێنەرانەی پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانە، بەڵام ئەم پێگەیە بۆ خۆی مەیدانێكە دەكەوێتە دەرەوەی سنوورو كۆنترۆڵی یاساییەوە، كەسانێك بۆ كاری نابەجێ و ریسوایی، فەیسبووك قۆرغ دەكەن بێ ئەوەی لە بەرامبەردا كەس بتوانێـت سنوورێكیان بۆ دابنێت، لە فەیسبووكدا خەڵكانی بێ تاوان جنێوباران دەكرێت، یان تانە لەنامووسیان دەدرێت و لەكەدار دەكرێن، تا لە بەر چاوی كۆمەڵگا سووك و ریسوا بكرێن، بە شێوەیەك هیچ ئایین و یاسایەك ئەمەی بێ قبووڵ ناكرێت، لەفەیسبووكدا ژەهر بەسەر زۆر شتدا دەڕێژرێت، بەو ژەهرەوە كەسانی ساویلكەو نەزان هەڵدەخەڵەتێنرێن و فریو دەدرێن، تا لێبووردەیی لە ناو ئیسلامەوە هەڵبگێڕنەوە بۆ خۆكوژیی و كوشتنی بە كۆمەڵی كەسانی دیكە.
لێرەوە زەڕوورەتی داكۆكی كردن لە ئاشتەوایی و سەقامگیربوونی كۆمەڵگەو بەهای رۆحییانەی ئیسلام وامان لێدەخوازێت تەنانەت لە پێشی هەموویانەوە لایەنە بەرپرسەكان وەسەرپێ بكەون و دەسەڵاتدارانی تەشریعی پەنا بۆ كەسانی زاناو پسپۆر لە زانایانی تەكنیكەكانی گەیاندن و زانیارییەكان بەرن تا توێژینەوە لەسەر بە پرۆسەكردنی یاسایەك بكەن و ئەم مەیدانەی تەراتێنی تێدا دەكرێت رێك بخەنەوە، تاكو بەتەواوەتی لەگرێژنەوە دەرنەچووە، بەرپرسیارێتی بگێڕنەوە بۆ هەر كردەوەیەكی یا قسەیەك كە مرۆڤ لەو مەیدانەوە دەیهاوێژێت.
بەپێی هەندێك راپۆرت كە لەم دواییەدا بڵاوكراونەتەوە ئەوە دەركەوتووە كە كۆمەڵێك گەنج كەوتوونەتە داوی پێگە كۆمەڵایەتیەكانەوەو فێری هونەرەكانی كاری تیرۆریستیانە و چۆنییەتی كۆمەڵكوژی دڕندانە دەكرێن، بە ناوی جیهادیی پاك و بێگەرد. ئەمە ئەو ئازادییەیە كە مرۆڤایەتی و كۆمەڵگا بەرەو لەناوچوون و وێرانەیی دەبات، دادپەروەریی نغرۆ دەكات و عەقڵ لەسەردا ناهێڵێت، پێویستە هەڵوێستێك لەبەرامبەریدا هەبێت، پێغەمبەری ئیسلام دروودی خودای لەسەر بێت، ئاماژەی داوە بەنەتەوەیەك كە پێكەوە بەسەر كەشتییەكەوەن، ئەوانەی لە نهۆمی ژێرەوەی كەشتییەكەدا نیشتەجێن، بەزەحمەت دەتوانن بێنە نهۆمی سەرەوە، لەبەر ئەوە ناچار دەبن پلێتێكی كەشتییەكە لێبكەنەوەو دەریبهێنن بۆ ئەوەی ئاو بەدەست بهێنن، ئەگەر ئەوانەی سەرەوە لێبگەڕێن ئەو پلێتە بشكێت، هەرچی لەو كەشتییەدایە نغرۆ دەبن، بەڵام ئەگەر لەسەرەوە دەستیان گرتن و هاوكارییان كردن هەموو سەرنشینانی كەشتییەكە رزگاریان دەبێت، لەشێوەی ئەم ئاژاوەو شوێنەوارە وێرانكارییەی كە ئیرادەی شەڕانگێزیی و ستەمكاری لەناو پێگە كۆمەڵایەتیەكاندا زاڵ دەكات، پێویستە سنوورێك دابنرێت، لەوانەیە رۆژێك دابێت ئەم ئەركە ببێتە كارێكی نێودەوڵەتییانە بۆ تێكدانی پێوەندییەكانی نێوان نەتەوەو دەوڵەتان، لەكۆتاییشدا ئازادیی ڕەها ناكۆك نییە لەگەڵ بەرپرسیارێتی، بەڵكو جەخت كردنەوەیە لە بەرپرسیارێتی، وەكو لە ئایەتێكی پیرۆزداو لەسورەتی قیامەدا خوای گەورە دەفەرمووێت (أَيَحْسَبُ الإنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدىً).

* سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی