لە ئێستادا گەلی عیراق لە هەموو بوارەكانی ژیانیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و رۆشنبیری و ژینگەو دادپەروەریی كۆمەڵایەتی رووبەڕووی چەندین كێشەو گرفت بۆتەوە،هەروەها لە رووی پەیوەندییەكانی ناوخۆی نێوان حكومەتی فیدرال ونێوان هەرێمی كوردستان هاوكات لەگەڵ ئەنجومەنی پارێزگاكانی دیكەی عیراق.هاوكات لە پەیوەندییەكانی دەرەوە لەسەر هەردوو ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی،كە بەردەوام لە هەڵكشان و گرژیدایە.لە لایەكی دیكەوە كۆمەڵگەی عیراق دووچاری تەڵەیەكی ئایدیۆلۆژی و سیاسیی ترسناك بۆتەوە لە لایەن تاقمی حوكمڕان كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت باكیان بە ئێش و ئازاری میللەت نییە،بە شێوەیەك كە لە هەموو روویەكەوە كارەسات دوای كارەسات رووبەڕووی ئەو خەڵكە بەش مەینەتە دەبێتەوە، تەنانەت تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە ژیانی ئاساییان لێ بۆتە دۆزەخ و حكومەتیش توانای بیركردنەوەی سەربەخۆی نەماوەو بەرپرسانیش دەستبەرداری بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان نابن و ئاوڕ لە گوزەرانی هاووڵاتیان نادەنەوە.
ئەو سیاسەتەی كە لە ئێستادا حكومەتی فیدراڵ پیادەی دەكات،تەنیا بەوە وەسف ناكرێت كە سیاسەتێكی هەڵەیە و بەس، بەڵكو سیاسەتێكی تا بڵێی چەوت و تاكڕەوەو تژییە لە هەڵەو كەموكورتی،ئەوە وێڕای ئەوەی كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی باڵای عیراق و سەروەری و سەربەخۆیی ئەو وڵاتە یەك ناگرێتەوە و رۆڵی خراپیش دەبینێ لە نانەوەی دووبەرەكی لە نێوان پێكهاتەكانی نەتەوەیی و ئایینی و هزریی و سیاسی.ئەو سیاسەتە ناسنامەی ئازادی و یەكسانبوونی هاووڵاتیبوون دەشێوێنێت و لەكەداری دەكات،كە ئەمەش فاكتەرێكە بۆ هاتنەكایەی دووبەرەكی و ململانێی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگە،دیارە سیاسەتی(پەرت كە و زاڵ بە) كە كۆلۆنیالیستەكان بۆ دەیان ساڵ لە عیراق و هەموو ئەو دەوڵەتانەی دەستیان بەسەردا گرتبوو پەیڕەویان كرد،لە ڕێی كودەتاگەلی سەربازییەوە یان داگیركاریی ئەمریكی و میتۆدی لیبرالیەتی تازەوە گەیشتۆتە تاقمە فەرمانڕەواكەی عیراق تاكو بۆ ماوەیەكی زۆر پارێزگاری لە كورسیی حوكمیان بكەن،چونكە هەندێ لەوانە پێیان وایە كە مادامەكی لە چاوقوچانێكدا دەسەڵاتیان گرتۆتە دەست بۆیە هەر دەبێ بۆ ماوەیەكی زۆر بمێننەوە هەتا ئەگەر وڵات پڕیش بێت لە گۆڕستانی بە كۆمەڵ، ئەمە لەسەردەمی بەعس روویدا كە دەیانگوت: (( هاتووین تاكو بمێنینەوە))بەڵام ئەوانەی ئێستا دەڵێن(( وەرمانگرت و نایدەینەوە بە كەس))ئەمە زمانی كەسانی ستەمكارو دژ بە دیموكراسییەت و مافی هاووڵاتیبوون و مرۆڤ و سەرجەم كۆمەڵگەیە.ئەو عیراقەی ئێستاش تەنیا بەدەست تایفییەتی حوكمڕانەوە ناناڵێنێت بەڵكو بەدەست چالاكیی هێزەكانی تیرۆرو تەكفیرییە خوێنڕێژەكانەوە گیری خواردووە كە هەردەم نایەنەوێت ئەم وڵاتە سەقامگیر و ئارام بێت و پەرەبسێنێت،بۆیە ئەم میللەتە كەوتۆتە نێوان بەرداشی تیرۆری خوێناوی و تایفەگەریی دووبەرەكییەوە،ئەمە وێڕای دەستتێوەردانی دەرەكی كە بە هەموو شێوەیەك كاریگەرییان بۆ سەر سەقامگیری و سەربەخۆیی وڵاتەوە هەیە.
جا ئەگەر گەلی عیراق بەدەست سیاسەتی دژ بە دیموكراسییەوە بناڵێنێت كە رژێمی ئێستای تایفی پەیڕەوەی دەكات، هەروەها گرفتارە بەدەست ئەو بارودۆخە شلۆقەی ئەمنی وڵات كە تیرۆریستان بە هەموو رێگەیەك هەوڵی لەباربردنی كایەكانی پێشكەوتن و داهات و بنەما ئابوورییەكانی دەدەن، ئەوا سیاسەتی ئابووریی ئەو حكومەتە زیاتر كوێرەوەری و نەهامەتی پێوە دیارەو بێ سەروبەرییش لە بەهەدەردانی سامانی دارایی تا رادەیەكی زۆر پەرەی سەندووە،بۆیە ئێمە لەبەردەم واقعێكی گرژو هەڵكشاوی دواكەوتوویی و شێواوی داین،ئابووریناسانی عیراق قسە لە هۆكارەكان و چۆنێتیی رزگاربوون لەو قەیرانە دەكەن،كە ئەمەش بێگومان ئەركێكی زۆر پێویستە،بەڵام كەموكورتییەكە لەوەدایە كە هەندێ كەس بەو چاوە سەیری رەوشە ئابوورییەكە دەكەن،نایانەوێ ئەمە بە دەرهاویشتەی لۆژیكێكی واقیعی سیاسی و ستراكچەری دەسەڵاتدارانی تایفی لەقەڵەم بدەن،ئەو هزرە دواكەوتووەی كە سیاسەتی ئەم وڵاتە بەڕێوەی دەبات سروشت و رێڕەوی ئەو قەیران و كێشە ئابووریانەی عیراق دیاری دەكات،ئەمەش بەبێ هیچ گومانێك مانای وایە كە گۆڕانكاریی ئابووریی عیراق راستەوخۆ پەیوەستە بە گۆڕانكاریی سیاسی كە خەڵكەكە بە ئاواتی دەخوازێت تاكو لە لایەكەوە لە تایەفەگەری لە هەر بەرگێكدا بن رزگاریان بێت، هاوكات لە تیرۆری خوێناوی و تەكفیری كە هێزگەلێكی تایفی و تیرۆریستیی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بەڕێوەی دەبات لە لایەكی دیكەوە.
هەموو هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن بەر لە گەیشتنی بۆ دەسەڵات باسیان لە ستەمكاری و دژواریی و سەركوتكردن و نەبوونی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دواكەوتوویی ئابووری دەكرد،بۆیە پرسیارەكە بەم شێوەیەیە: ئایا ئەم هێزانە بۆچوونی خۆیان بەرامبەر ئەو سیاسەتە گۆڕیوە كە لەسەردەمی رژێمی پێشوو دژی وەستابوونەوە، یان درێژەپێدەری هەمان سیاسەتن، بەتایبەتیش لە نەبوونی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و شێوانی ئابووریی عیراق؟ با وەڵامی ئەم پرسیارە لە بەدواداچوونی گفتوگۆی شارەزایانی ئابووری و دارایی عیراقەوە ببیستین لە میانی كۆڕێكدا كە پەیمانگای پەرەپێدان و پێشكەوتن سازی كرد: دكتۆر مەهدی حافز سەرۆكی پەیمانگاكە و وەزیری پێشووتری پلان لەم رووەوە دەڵێت: لەوەتەی ئەو گۆڕانكارییەی لە عیراق روویدا و بووە هۆی گۆڕینی رژێمی سیاسیی كۆن بە رژێمێكی تازە، بەداخەوە نیشانەو ئاكارەكانی كۆنی بنیاتنانی ئابووری هەر وەكو خۆی ماوەتەوە،تەنانەت لە هەندێ لایەندا ئاڵۆزترو خراپتر بووە، دیارە رۆڵی نەوتیش زیاتر زیانی لە پلەبەندی داهاتی دارایی وپەرەپێدانی ئابووری داوە.
رۆڵی زیانەكانی نەوت لەم رووەوە لەبەر چەند هۆكارێكە كە ئاماژە بە هەندێكیان دەدەین:
1- زیاد بەرهەمهێنان بێ ئەوەی عیراق بتوانێت ئەم داهاتە لە پەرەپێدانی ئابووری بەكاربێنێت بەهۆی نەبوونی توانای كارگێری و تەكنیكی .
2- بوونی ئەو داهاتە گەورەیە وا لە عیراق دەكات كە لە پەرەپێدانی كردارەكیی كە عیراق پێویستییەتی دوور بكەوێتەوە،كە بریتییە لە پەرەپێدانی پیشەسازی و مۆدێرنگەریی كشتوكاڵ و دواتر سەرهەڵدانی دواكەوتوویی و تێكچوونی بنیادیی ئابووریی عیراق.
3- بێ توانایی عیراق لە دەستەبەركردنی هەلی تازەی كار لە رووی زیادەی ساڵانەی ئەوانەی دێنە نێو بازاڕی كارەوە لە عیراق لەبەر نەبوونی پەرەپێدانی نیشتمانی.
4- خۆدەرخستنی زیاتر لەسەر ئاستی دەرەوە كە پاشكۆیەتی و كورتهێنان توندتر دەكات لە رووبەڕووبوونەوەی هەر رەوشێكی سیاسی كە هاوتایە لەگەڵ رەتكردنەوەی گەمارۆی ئابووری سەپێنراو بەسەر عیراق،بەم شێوەیە نرخی هاوردەكانی عیراق لەوەتەی ساڵی 2003 وە تاكو ساڵی 2013 بەم شێوەیە زیادی كردووە: قەبارەی هاوردە لە 2003 لە نزیكەی 9،6ملیار دۆلارەوە بۆ زیاتر لە 58 ملیار دۆلار لە 2010 بەرز بووەوە،هەروەها لە 64 ملیار دۆلارەوە لە 2011 بۆ 75،2 لە ساڵی 2012 بەرزبووەوە،كە هاوردەیی حكومی و تایبەت و خزمەتگوزاریی دەگرێتەوە.
5- هەڵكشانی حاڵەتی گەندەڵیی دارایی كە رووبەڕووی سامان و دارایی گشتی بۆتەوە لە ئەنجامی زیاد دەرهێنان و هەناردەكردنی نەوتی خاو،لەم رووەوە رێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی ئاماژە دەكات بۆ عیراق كە یەكێكە لە چوار دەوڵەتی پلەبەندیی گەندەڵی دارایی لەسەر ئاستی جیهان.هەروەها لەدەستدانی ئەم سامانە و بەم حاڵەتەی ئێستا نەوەی عیراق لە داهاتی سامانی نەوت بێ بەش دەكات.،
لە راپۆرتی پەیمانگاكەشدا هاتووە كە دكتۆر ماجد صوری جەخت لە واقعی شەرمەزاری كەرتی بانكیی عیراق دەكاتەوە،هەروەها ئەو كێشانەی بەرەوڕوویان دەبێتەوەو پێویستی ئەنجامدانی گۆڕانكاریی لە هەیكەلبەند و چالاكیی سیستەمی بانكیی عیراقی بە دوو ئاراستە:چاكسازیی یاسایی كەرتی بانكی دەبێتە هۆی چاككردنی ئەدای بانكەكانی عیراق و ناوبانگیان لەسەر هەر دوو ئاستی ناوخۆیی و جیهانی. بەڵام كار بۆ ئەكتیڤكردنی رۆڵی ئابووری ئەو بانكانە ناكات،مەگەر هەمواركاریی پێویست لە یاسای بانكەكاندا بكرێت كە لەگەڵ پێداویستییەكانی ئابووریی عیراق بگونجێت،هەروەها داوای جیاكردنەوە دەكات لە نێوان چالاكیی بانكەكان لەسەر بنەمای ئەو ئامانجانەی كە لە پێناویدا دامەزراون و دیاریكردنی بوارەكانی كاركردنیان، بەپێی پێویستییەكانی قۆناغەكە بەم پێیەی كە بانكی بازرگانین و چالاكیی بانكایەتیی بانكەكانی وەبەرهێنان لەئەستۆ دەگرن.
ئابووریناسان چاك دەزانن كە سیاسەتی دارایی بە سیاسەتی دراویشەوە، بریتییە لە ئامرازێكی جێبەجێكاری سیاسەتی ئابووری،جا لەبەر ئەوەی كە سیاسەتی ئابووری دووچاری نەبوونی هەر ستراتیژیەتێكی پەرەپێدانی ئابووری بۆتەوە لە وڵاتدا، بۆیە ئەم واقیعە رەنگدانەوەی بۆ سەر سیاسەتی دارایی و بانكی دەبێت كە بە شێوەیەكی وردو لە كۆڕەكەدا دەست نیشان كرا،كاتێ دكتۆر مەزهەر محەمەد ساڵح ئاماژەی پێ دەكات و دەڵێت: پرۆژەی هەیكەلبەندیی بانكەكان لەبەر هۆگەلێكی نادیار شكستی هێنا، بانكە ئەهلییەكانیش بە چەندین سیستەم و یاساگەلێكی كۆن گەمارۆدراون و چاودێریش هیچ بایەخ و بەهایەكی نییە،چونكە بازاڕەكانی حكومی لەگەڵ بازاڕەكانی تایبەت یەكانگیر نین،هەروەها چەكەكانی بانكە تایبەتییەكان لای حكومییەكان پەسند نین، ئەمەش وای كرد لێكترازانێك لە ناو بازاڕدا سەر هەڵبدات و پارەو سەرمایەی وڵات بەرەو دەرەوەی عیراق ببرێت.
ئەمڕۆ عیراق بەدەست چەندین گرفتەوە دەناڵێنێت، مەترسیدارترینیان گرفتی سیاسییە كە دەرئەنجامی ترسناكی بۆ سەر هەموو كایەكانی وڵاتی لێ دەكەوێتەوە،ئەویش خۆی لە سیاسەتی تایەفەگەری و پشكایەتیی و ململانێی بەردەوامی دەسەڵات و دارایی هەژموونی كۆمەڵایەتی و پلەو پایەی دەبینێتەوە، لە جیاتی دامەزراندنی حوكمێك لەسەر بنەمای ئازادی و دیموكراسی و مافی هاووڵاتیبوون و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی.