عەقڵ پرەنسیپێكی رەها و تۆكمە نییە، هەروەها بریتی نییە لە كیانێكی خۆبەزلزانی دوور لەو بوارەی سەرچاوەی لێوە دەگیرێت تا بنەماكانی لەسەر پڕ بكرێتەوەو رێبازی پێ پێڕەو بكرێت، ئەو، واتا عەقڵ، بە پێچەوانەی هەموو ئەم بۆچوونانەیە، هاوكوفی ئەو بوارەیەو لە هەناویدا نەبێت گەشەناكات و پێناگات ..
عەقڵ زاتی خۆی بونیات دەنێت، دواتر وەریدەچەرخێنێت، كاتێك ئەو كەرەسە تەكنیكیانەی پێ دروست دەكاتەوە، كە جیهانی سروشتی پێ ئاوەز دەكرێت..
بە هۆی عەقڵەوە كاروباری پێوەندیدار بە مرۆڤایەتی دابین دەكرێن، عەقڵ تەكنیكی زەینیەتێكی تایبەتمەندە بە مەیدانە دیاریكراوەكانی ئەزموون و مەعریفە، تواناگەلێكە بۆ راپەڕاندنی چالاكییەكان پێ بە پێی بنەماكان، بە دەلالەتی ئەو بابەتانەی پشتیان پێ دەبەستێت، ئەم بنەماو تەكنیكانە وەردەچەرخێن، وەك چۆن دەوەستێتە سەر ئەو زمانەی پشتی پێ دەبەسترێت لە بەكارهێنانیداو، دواجار لەسەر ئاستی پەرەسەندنی تەكنۆزانستی دەوەستێتەوە، بە مێژووی سیۆسیۆسیاسی دەبەسترێتەوە..
كەواتە لە هەناوی شێوازەكانی مەعقوڵیەتدا نەبێت، هەرگیز عەقڵ نەشونما ناكات، بە هیچ شێوەیەك ئەم شێوازانەی مەعقوڵیەت جیاناكرێتەوە لە كەرەسەكانی عەقڵ و تەكنیكەكانی یان لە بابەتەكانی لێوەی سەرچاوە دەگرێت و لەو زمانەی بەكاری دەهێنێت، هەروەها ناتوانرێت داببڕێنرێت لەو چەوتی و هەڵانەی كە عەقڵ لەگەڵیاندا دەجەنگێت، یان ئەو بەربەستانەی تێیان دەپەڕێنێت، یان ئەو بنەمایانەی لەگەڵیاندا ململانێ دەكات..
بەڵام بواری ئەم مەعقوڵیەتەو ئەو بەربەستانەی عەقڵ لە رووبەڕووبوونەوەیاندایە وەك خۆیان نامێننەوە، بەڵكو زۆربەی جار نوێ دەبنەوە، ئەم بەربەستانەی ناوونیشانی هەمەجۆر لە خۆ دەنێن بە پێی بوارو قۆناغ و فەیلەسوفەكانی كە ناوی هەمەجۆریان لێ دەنێن، هەندێ جار ناوی ئەفسانەو هەندێك جاریش ناوی بەربەستی ئیپستمۆلۆژیان بە باڵادا بڕیوە، هەندێك جاریش لە ژێر ناوی ئیدیۆلۆژیادا ناوزەدكراوە..
كەواتە ئەو بەربەستانە چین كە لەئەمڕۆدا عەقڵ رووبەڕوویان دەبێتەوە، ئاخۆ دەتوانێت لە ئاستیاندا چ بكات..؟
كاتێك لەسەر بەربەستە نوێیەكان دەدوێین، بە زەڕوڕەت مەرج نییە بەربەستە تەقلیدیەكان بەسەرچووبن: ئەوەش ناگەیەنێت كە مەعریفەی زانستی لە كەشوهەوای ئاگربەس و لێپرسینەوەدا ئەنجام بدرێت، ئەوەش ناگەیەنێت كە جیهانمان لە هەموو شێوازگەلێكی ئەفسانەیی ئازادكراو بێت، واتای ئەوەش ناگەیەنێت كە جیهانێكی بێ ئیدیۆلۆژیا بێت، ئەم بەربەستانە بە ئەكتیڤكراوی و زیندووێتی دەمێننەوە، بەڵام بە گۆڕینی بەرگی دەرەوەی نەبێت وەرناسوڕێت..
بێگومان ئەمە راستترەو جێی بڕواهێنانێكی زیاترە لە چاو ئەو بەربەستە ئیدیۆلۆژیانەی كە وا دەبینرێن كە لە جیهانی ئێمەدا سازگاروكارابن، بە پێچەوانەی ئەوەی كە تا ئێستا كاریان پێ كراوە، وەك چۆن لە شەستەكانی سەدەی رابردوودا زانست و ئیدیۆلۆژیا بەرابەر یەكتر هاوكوف دەبوونەوە، یان حەقیقەت و ئیدیۆلۆژیا بەرابەر یەكتر دەكرانەوە، لە بنەڕەتەوە وا دادەنرا كە میكانیزمەكانی ئیدیۆلۆژیا بریتیی بێت لەسەر لە نوێ بەرهەم هانینەوەی هۆیەكانی بەرهەمهێنان، یان بەو پێیەی كەرەسەگەلی ئاوەژووكردنەوەو شێواوبن، یان بەو پێیەی زۆر ئەكتیڤانە لە هەوڵدا بوو بڕوایەكی دیاریكراو بڵاوبكاتەوەو لە بەرانبەر هەر رۆحیەتێكی رەخنەئامێزانە راوەستێتەوە..
بەسروشتی حاڵ ئەمڕۆ لە تواناماندا نییە عەقڵ و ئیدیۆلۆژیا بەرامبەر یەكتر بكەینەوە ئەگەر تەنیا پشتبەستوو بین بەو مانایانەی تایبەتمەندن بە میكانیزمەكانی ئیدیۆلۆژیا، چونكە ئەم میكانیزمانە ئەمڕۆ لە ناوەندی واقیعیدا كاریان پێ ناكرێت، تەنانەت بۆ شێواندنی واقیعیش بەكارنایەتەوە، رەنگە بۆ پەردەپۆشكردنی دژبەرییەكانیشی ناكرێتە بنەڕەت، بەڵكو لە خوڵقاندنیدا كارایە، ناڵێین كە واقیع دەخوڵقێنێت، بەڵكو ئەو شتانە دەخوڵقێنێت كە وەك واقیع دەكارێن، میكانیزمی ئیدیۆلۆژیا ئەمڕۆ بە شێوەیەكە كە واقیع تێیدا كارتێكراوە بەو شتانەی لەسەری دەوترێن، یان وێنای پێ دەكەنەوە، لۆژیكی هەڵسوڕێنەر لێرەدا لۆژیكێكی نامۆن، خەون و واقیع ئاوێزان بە یەكتر دەكاتەوە، ئەو واقیعە دەخوڵقێنێت كە دەیخەمڵێنێت، لەم بارەیەوە ئیدیۆلۆژیا ئەوەیە كە وا لە شتەكان دەكات ببنە حەقیقەت ئەویش بە جەخت كردنەوەی هەمیشەیی لەسەر ئەوەی كە بەو شێوەیەن كە خۆی وێنای دەكاتەوە، كرۆكی ناواقیعیەتی واقیعن، كرۆكی سوریالیەتی واقیعن، كەواتە ئەمە واقیعێكە كە تێیدا شتێك لە واقیعیەتی تێدا بزر دەبێت، واقیع نزیك دەبێتەوە لە وەهم و وەردەچەرخێت بۆ دیتران و سینەما..
كەواتە ئەمڕۆ سەیر نەبێت بە لامانەوە كە شاشەكە بریتی بێت لە كۆپیەكی ئەو واقیعە، ئەگەر هەر خۆی خودی واقیعەكەش نەبێت لە راستەوخۆیەتی و زیندووێتی و ژیانیدا، تەنانەت چەمكی رووداوی لێ هەڵدەهێنجرێت لە كاتێكدا رووداوەكان واقیعی هەمەجۆرن كە راگەیاندن رایاندەكێشێت تا بمانخاتە ناو باری وێستاو تێیدا نغرۆمان بكات.
ئەمڕۆ ناكرێت دیالۆگ لەسەر عەقڵ و بەربەستەكانی بكەین ئەگەر ئەم میكانیزمەی ئیدیۆلۆژیا لە بەرگە نوێیەكەیدا بەسەر نەكرێتەوە، یان بێ ئەوەی هۆیەكانی راگەیاندن وەك بەربەستەكانی فیكری تەماشا نەكرێن، راگەیاندن ئەمڕۆ بووەتە خۆراكێكی رۆژانە تا ئەو رادەیەی لە تواناماندایە قسەبكەین لەسەر ئەوەی بە راگەیاندن بووترێت تۆتالیتاریەتی راگەیاندن، بە مەرجێك پێویستە ئەوەش بزانین كە تۆتالیتاریەت لە فەلەكی هیۆمانستیدا بە شێوەیەكی جیاواز لە واتاكانی كە كاری پێ كراوە دەكارێت، ئەمڕۆ لە باكگراوەندی تۆتالیتاریەتدا نازییەكی رووگرژو شیوعییەكی پەڕگیر نادیترێت، بەڵكو باكگراوەند بۆتە راگەیاندنێك بە هۆیەوە كۆمەڵێ كەس بەرهەم دەهێنێت كە توانای خۆیان لە دەست داوەو ناتوانن درك بە حەقیقەتەكانی ئەزموونی واقیع بكەن، كۆمەڵە تاكێك كە لە توانایاندا نییە هەست بە حەقیقەتی جیهانی واقیعیانەو واتاكانی بكەن، كەسانێك بەرهەمدێنێت لە توانایاندا نییە راست و دروستی گوتارەكان دیاری بكەن، بەڵكو كەرەسەكانی روونبوونەوەی وێنەكانیان لێ ون بووە، لە ئاكامدا بوونەتە كەسانێكی كۆنكرێتی ئامادە بۆ قبوڵكردنی هەر گووتارێك لە جیهاندا، چونكە توانای جیاكردنەوەو جیاكارییان نەماوە، توانای بیركردنەوەیان لە دەست داوە..
ڕاگەیاندن لەم حاڵەتەدا بووەتە ئامڕازی بنەڕەتی بۆ بزركردنی واقیعیەتی واقیع، راگەیاندن لە پشت ئەو دۆخەوەیە كە وا لە واقیع دەكات بە جلوبەرگی وەهم بپۆشێت، وای لێ دەكات ببێتە دیتران و دیمەنسازی، وای نیشان دەدا كە شاشە بریتییە لە وێنەیەكی راستەقینەی واقیع، واقیع وا نیشان دەدات كە لە راستەوخۆیەتی و زیندەیی و ژیانەكەیدا قەتیسدراوە، رووداوەكان دەبنە واقیعێكی هەمەجۆر كە هەمیشە دووپات دەبنەوەو پەلكێش دەكرێتە سەر ئەو شتانەی كە باری نائاسایی گەورە بكرێتەوە لە قەبارەی خۆی زیاتر، بە شێوەیەك وا نیشان دەدرێت كە ریسواییەكان و كوشتنی سەدان كەس و پێشێلكردنی مافەكان و ئەنجامدانی تاوانەكان ببێتە كارێكی سادەی باوی رۆژانەی خەڵكی، وێنەی تەرمی هەڵچنراوو لاشەی پەرتوبڵاوی سەرشەقامەكان و خانووە رووخاوەكان و ئاگری هەڵایساو كە بە هۆی جەنگەكان و كارەساتە سروشتیەكان دەكەونەوە ببنە شتێكی ئاسایی رۆژانەیی، ببنە واقیعێكی قبوڵكراوی رۆژانە، ئەمەش وا لە تاك دەكات هەستی جیاكاری لە نێوان ئەوەی پێویستە بكرێت و ئەوەی پێویست نییە ئەنجام بدرێت ون ببێت، هەستی جیاكاری لە نێوان ئەوەی پێویستە قبوڵ بكرێت و ئەوەی پێویست ناكات ون ببێت، ئەوەی پێویستە بووترێت و ئەوەی لە وتن نایەت تێكەڵ بكرێن، ئەوەی پێویستە رەتبكرێتەوەو ناڕەزایی لەسەر بدرێت، ئەوانەی پێویست بە ناڕەزایی دەربڕین ناكەن و ئازار زیاتر دەكەن، ئەوانەی گڕ لە هەستەكانمان بەردەدەن و ئەوانەی هەستەكانمان سارد دەكەنەوە هەمووی بەسەرد یەكتردا كراون..
ونبوونی ئەم توانستەی جیاكارییە یان وەك هەندێ وا ناوی لێ دەنێت سەرئێشانی ئایدیۆلۆژیایی، ئایا ئەمە هۆكار نیین بۆ ئەوەی زۆر بە هەڵپەوە رابكەین بەرەو پێشەوەی ئەو حاڵەتانەی ناكۆكی نەریتی دەچەسپێنن و وا لە وەچەیەكی تەواو خۆبە تەوەرزان دەكەن هەست بكەن بەوەی عەقڵ توانای بەسەرهیچ شتێكدا نەمابێت، هیچ رێگەچارەیەكی بۆ نەمابێتەوە لەبەردەم بەربەستە تازەكاندا..
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات